ЗУК ЁГОР
«Оз зэв дыр курксы кырныш
чукӧр, ми регыд индам оланін...»
Зук Ёгор ордӧ вежон чӧж нин быд рыт чукӧртчывлӧны шышъяс моз Педот сиктысь кымынкӧ морт. Быттьӧкӧ кыйӧдӧны кодӧскӧ, зэв ёна кодыськӧ полӧны ли — ветлӧны синъяснысӧ кодзлӧдлӧмӧн, йӧръяс пыр да карта сайясті, ӧткӧн-ӧткӧн.
Талун найӧ ставныс нин чукӧртчӧмаӧсь бара Зук Ёгор ордӧ да мӧвпалігтырйи варовитӧны самӧвара пызан сайын. Зук Ёгор талун нӧшта нин лесьт мыйлакӧ, вывті нин бур лоӧма, гӧститӧдӧ быдсяматорнас пукалысьясӧс Габыров Вась ордысь вайӧм сёян-юанӧн. Габыров асывнас Зук Ёгорлы сетіс, быдсяма сёян-юанысь ӧтар, вит парта роч вина. Сетігас сійӧ шуис Зук Ёгорлы, мем пӧ абу лӧсьыд чукӧртны гӧстьяссӧ гортӧ да тэ нин пӧ старайтчышт... ог ӧд ӧбидит, ме сайӧ оз вош...
Сы вӧсна Зук Ёгорлысь краскаа пызансӧ и мичмӧдӧны талун кык гырысь ёді черинянь да сола пӧк закуска. Сакарысь ӧтар пызан вылын эмӧсь нӧшта мукӧд чӧскыд сёянторъяс: кампет, нӧк кашник, а медся коланаторйыс — вина парта — булькӧдчӧ Зук Ёгор киын.
Пызан сайын, ен ув пельӧсын, зутшвидзӧ-пукалӧ кузь киа Мить да синсӧ лапнитлытӧг быльгӧ вина сулея вылӧ. Сыкӧд орччӧн пукалысь Коньтьӧй Гриша дзир йылын моз бергалӧ — места вылас оз ӧшйы да лӧкшитӧ виньдымӧныс чӧскыдджыкторъяссӧ. Кырныш Иван пукалӧ сылы паныдӧн да шензьӧ вомсӧ паськӧдӧмӧн Коньтьӧй Гриша сёйӧм вылӧ. Гӧрба Педӧр босьтӧма аслас ныр улӧ нӧк кашник да чунялӧ сьӧд чуньяснас. Быд чуньыштігӧн нӧкйыс лювкнитӧ рыжӧй тош кузяыс да визувтӧ чунь костъясӧдыс, лякӧсьтӧ роч ной жилетсӧ да гӧрд сатин дӧрӧмсӧ. Тайӧясысь ӧтар пызан сайын пукалӧны нӧшта морт куим-нёль. Найӧ полігтырйи, ньӧжйӧникӧн сёйӧны, йӧжгыльтчыштӧмӧн кывзӧны мукӧдыслысь сёрнитӧмсӧ, ӧткымынысь юрнаныс лайкнитлӧны да ошкӧны «бур» кӧзяинӧс.
Зук Ёгорлӧн нылыс — Анна — сёянторъяс ваялӧм бӧрын пуксис пач дінас улӧс вылӧ да кутіс мыйкӧ киас геблявны, ачыс зэв ёна кывзӧ сёрнисӧ.
Гӧрба Педӧр син пӧвсӧ читкыртліс да Зук Ёгорлы вашкӧдіс пинь пырыс назгӧмӧн:
— Нылыд дырйи нӧ позьӧ сёрнитныс... Нинӧм оз петкӧд?
— О! Сыысь эн полӧй... Сійӧ оз и кывзы миянлысь сёрнитӧ, — вомсӧ чышкыштігмоз шуӧ Зук Ёгор.
— Кодысь нӧ ми полам! — пельӧсӧ пыксьӧма да ставныс вылӧ видзӧдлӧмӧн мурӧстіс кузь киа Мить. — Зэв на тай лӧсьыда зырыштім бӧрйысян собрание вывсьыд Ладимер Васьӧтӧ да Виттор Прокӧтӧ. Мыйӧн тай ӧшиньӧдыс кӧсйим лэдзны — регыд найӧ весасисны... Йӧзыд тай эськӧ тӧдлісны да — эз на лысьтны нинӧм шунысӧ.
— Тӧдлы кӧть эн, а миян тай наперво сельсӧветса шленад Ёгор Мӧкеевич веськалі-а, — кодысла крукасьлан кывйӧн нурбыльтіс Коньтьӧй Гриша. — Ёгор Мӧкеевич кодьыд Педот сиктад некод абу да кодӧс нӧ сэсся бӧръян.
— Виттор Прокӧтӧ небось он бӧрйы юрад, дзонь вӧлӧстьнад бергӧдлыны, аслас овмӧсас на дышлаыс оз куж уджавныс-а: ӧти керка пӧв вӧчліс, дай сійӧ киссьӧма... Ка-ка-ка!.. — леститчигтырйи Зук Ёгор вылӧ чатӧртчӧмӧн вомсӧ калькӧдлӧ Кырныш Иван. Сэсся юрсӧ бергӧдіс Сёдор Епимланьӧ да юалӧ сылысь:
— Тіян нӧ, Епим Степанович, Кырув сиктад кутшӧмджыка муніс бӧрйысьӧмыс?
— Кытчӧ? — вуграланінсьыс садьмис Сёдор Епим.
— Сӧветӧ бӧрйӧмыд!.. Кодъяс, мися, веськалісны сельсӧветад Кырув сиктсьыд? — бара синкымсӧ ӧшӧдӧмӧн скӧрысь юалӧ Кырныш Иван.
— Миян, зонмӧ, эз ло, кыдзи шулім... Менӧ эз бӧрйыны. Семен Иван ме местаӧ веськаліс Тури Вась Ӧдякӧд, — нуртӧминика, синсӧ лазгӧдӧмӧн висьталӧ Сёдор Епим.
— Мы-ый?! — повзис Зук Ёгор.
— Семен Иван?! — шензигтыр, ӧти вомысь моз, артмис Коньтьӧй Гришалӧн да кузь киа Митьлӧн.
— Мый нӧ тэ, тан моз жӧ скод вылас узин али мый? — скӧрмис Кырныш Иван. — Семен Иванӧс лэдзид бӧрйыны... Нӧшта сэсся лысьтан и миян дінӧ локны гӧститны, — песовтіс сэтчӧ Кырныш Иван.
— Мый ті ме вылӧ уськӧдчинныд, — бара нуртӧминика кутіс водзсасьны Сёдор Епим. — Злӧй Трисанӧс тай нӧ Чоййыв сиктын абу жӧ бӧрйӧмаӧсь да, сійӧс нинӧм он шуӧй, ӧткодьӧсь ӧд...
Ставныслӧн синъясныс веськӧдчисны Трисан вылӧ, а Трисан быттьӧ нинӧм оз и кыв — тэрмасьтӧг кураліс черинянь пыдӧс, коркасӧ вештыштіс пызан шӧрӧдз да чунь помсӧ нюлыштігмоз нурбыльтіс:
— Слабог, пасибӧ, — сэсся юрсӧ лэптыштіс, гӧгӧр видзӧдліс да кутіс висьтавны: — Менӧтӧ кӧть и эз бӧрйыны — абу на дивӧ, бурджыка олысьястӧ ӧні оз нин бӧрйыны да. Гурӧ Миш гӧля олӧ да, эз бӧрйыны-а...
— Менӧ на тай скод вылад шуисны, тайӧ пӧ озыръяскӧд йитчӧма, найӧ дор пӧ тай олӧ да, сӧветад бӧрйыны оз туй. Он на, буракӧ, сэсся накӧд тышкась ӧткӧннад скод вылад, — элясьӧмӧн шуис Гурӧ Миш.
Зук Ёгор ёна жугыльтчис тайӧ сёрнияс бӧрын. Сійӧ вӧлі чайтӧ асьсӧ сельсӧветса юралысьӧ бӧрйыны, дзонь тӧлысь чӧж нин сэтчӧ лӧсьӧдчис да ставыс весьшӧрӧ лои: сельсӧветӧ Зук Ёгорлы колан йӧзыс веськалісны сӧмын витӧн, ачыс квайтӧд, а став шленыс сэн кызь ӧти морт.
Вина суляяс пачводзӧ бӧр нуигӧн Зук Ёгор аддзис ӧшинь увті мунысь Чикыш Степан Мишӧс да зэв ӧдйӧ уськӧдчис сы дінӧ. Ачыс мӧвпыштіс: «Тайӧс ӧд тшӧтш бӧрйӧмаӧсь сельсӧветад, колӧ чай юны корлыны».
— Микайлӧ Степанович, — кильчӧ вывсянь горӧдіс Зук Ёгор Чикыш Степан Мишлы, — лок пыр, чай чашка юам, гортӧдзыд ӧд ылын да, пыр, шойччышт. Вай, пыралам, збыльысь ӧд шуа, эн ыждав...
Чикыш Степан Миш эськӧ эз кӧсйы пырны да, лесть кывйыд тай Зук Ёгорыдлӧн вермис — регыд и веськаліс чашка вина сайӧ.
Кор ставныс гажмисны, Зук Ёгор пуксис улӧс вылӧ да кутіс юавны вашъялігтырйи гӧстьяслысь небыдик лесть кывйӧн:
— Но, муса другъясӧй, кодӧс жӧ ті кутанныд бӧрйыны сельсӧветса юралысяс?
— Юралысяд, дерт, ковмас прамӧйджыкӧс корсьны, — тошсӧ малалӧмӧн шуӧ воча кузь киа Мить. — Коді ас овмӧсас оз куж уджавныс, сэтшӧмыс вӧлӧстьнад оз нин вермы веськӧдлынытӧ...
— Сійӧтӧ, дерт, сідз, — отсыштіс Митьӧлы Кырныш Иван. — Бурджыка олысьӧс и колӧ пуктыны...
— Нинӧм тан весьшӧрӧ кывнымӧс бонзьӧдны, — торкис Кырныш Иванӧс Коньтьӧй Гриша. — Ёгор Мӧкеевич кындзи бурджык да шогманаджык юралысьыд, кӧть сиська биӧн корсь, оз сюр...
— Вернӧ, вернӧ! — кашкӧмпырысь гӧрӧктісны мукӧдыс.
— Виттор Прокӧӧс, либӧ Семен Иванӧс ӧд сэтчӧ, буракӧ, он пукты, — пыскыля кывйӧн мургыльтіс Чикыш Степан Миш чай юигтырйи.
— А мукӧдыс кӧ оз бӧрйыны, — надзӧникӧн шуӧ Сёдор Епим. — Ёгор Мӧкеевич вылад ӧд ёнакодь жӧ нин шуасьӧны да.
— Шыасясны кӧ ӧд, тэнад да менам вомъясным эмӧсь жӧ, — скӧра торкис сійӧс Злӧй Трисан. — Ми ӧд Ёгор Мӧкеевичтӧ ошкыштны на вермам.
Гурӧ Миш чеччис пукаланінсьыс, кыкнан кинас лэччысис пызан вылас да шуис:
— Ті бара тані кӧть мый сёрнитӧй, а юралысяныд Мӧкеевичныд оз веськав — Степан Иванӧс сэтчӧ пуктасны.
Гурӧ Миш быттьӧ вундіс став сёрнисӧ, бырӧдіс став гажсӧ — шы ни тӧв лои керкаын. Недыр мысти керкаӧ колисны сӧмын Коньтьӧй Гриша, кузь киа Мить да Злӧй Трисан. Зук Ёгор ыстіс ассьыс нывсӧ кытчӧкӧ «могӧн», локтіс пызан дорӧ да кутіс вашкӧдны пукалысьяслы:
— Тіянлы ӧд дзик ӧткодь, кӧть кодӧс бӧръясны сельсӧветса юралысяд, а миян коддьӧмтӧ, Семен Иваныд кӧ сэтчӧ веськалӧ, дзик помалас. Со Габыров Васьыдлы пӧ кӧсйӧны вотсӧ куимсё шайт пуктыны, вывті пӧ уна йӧзсӧ уджӧдӧ да. Либӧ отеч Микулайыдлы пӧ кыксё шайт жӧ тяпкӧны, быттьӧ сійӧ мырдӧн кутӧ казакъяссӧ...
— Дерт, мырдӧн оз видз найӧс, мед оз локны дай, — сюйыштіс Коньтьӧй Гриша.
— Батюшкоыдлы ыджыд воттӧ сюйӧмыд ӧд сійӧ ен вылас смекайтчӧм лоӧ, — скӧрмис Злӧй Трисан.
— Дерт, сідз, — челядьлы моз бара кутіс тоткӧдны Зук Ёгор. — А ставыс сійӧ Семен Иван вӧсна. Сійӧ кӧ эськӧ эз вӧв, юралысяд, дерт нин, ме веськалі да, сэк эськӧ быдтор шыльыда муніс. Тіянӧс эськӧ эг вунӧд ни. Габыров Васька на эськӧ отсыштіс тіянлы. Со, ӧні нин тэд чаньсӧ кӧсйӧ сетны... — индіс Злӧй Трисан вылӧ.
— Семен Ивантӧ ӧд абу на зэв сьӧкыд вештыныс миян туй вылысь, — прӧстӧ моз шуис Злӧй Трисан. — Быд лун тай шлёнъялӧ Сісьёль бокӧд. Сӧмын на ӧд талун ёльсӧ вуджигӧн сибдӧдлыны сэтчӧ...
— Тэд, Митьлы, — шуӧ Зук Ёгор кузь киа Митьлы, — кыдзкӧ лоӧ жӧ торкыштны талун Виттор Прокӧӧс... Энӧ полӧй, миян сайӧ оз вош...
— Сійӧ миян делӧ, оз нин ков велӧдны. Мӧйму тай лӧкшитлім Ладимер Васьтӧ да, некод эз тӧдлы-а... Вӧчам... Эн шогсьы...
Зук Ёгор ӧтнас коли керкаӧ. Аслыс зэв нимкодь — делӧясыс «шыльыда» мунӧ да, вашъялӧ быдӧн да вина румкаяс шочиника пӧрлӧдлӧ.
* * *
Зук Ёгор Анна керкасьыс петіс да ньӧжйӧникӧн тапсьӧдіс сикт помлань. Аслас морӧсыс пуӧ, сьӧлӧмыс чеччалӧ, юрас вой тӧв моз жӧ жувгӧны мӧвпъясыс. Анна зэв лӧсьыда гӧгӧрвоис, мыйла талун сэтшӧм бура батьыс гӧститӧдӧ «бур» гӧстьяссӧ да мый кӧсйӧны найӧ вӧчны. Анналы ӧнӧдз пыр на жаль вӧлі эновтны гортсӧ, пышйыны бур овмӧсысь приданнӧйтӧг, пыр вӧлі корӧ Семен Иванӧс миритчыны батьыскӧд да йӧз моз жӧ бура свадьбаӧн да пирӧн ӧтлаасьны. Сӧмын Семен Иван медводзсяньыс матӧ эз сибӧдлы татшӧм сёрнисӧ, пыр ӧтмоза шуліс сійӧ Анналы:
— Тэ кӧ менӧ радейтан, торйӧдчы бать дінсьыд дай ӧтлаасям выль ногӧн — попъястӧг ни пиръястӧг, а батьыдкӧд миритчӧмъяс менам оз ло. Меным ӧд бать овмӧсыд оз ков, ме бать озырлун вӧснаыд тэнӧ ог радейт. Миян колхозлӧн бать овмӧссьыд ыджыдджык овмӧсыс.
Кор Анналы татшӧм кывъясыс Иванлӧн тӧд вылас бара воисны, вирыс нӧшта на ёнджыка пузис, весиг муннысӧ зэв ӧдйӧ кутіс, быттьӧ кокъясыс пружина йылынӧсь лоины. Кодкӧ быттьӧ Анналы горӧдіс пытшсяньыс: «Мун ӧдйӧ дорйы ассьыд Ивантӧ, мед оз удит вины сійӧс лёк батьыд...» Анна вӧлисти збыль вылӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм дона сылы вӧлӧма Иваныс, вӧлисти кутіс гӧгӧрвоны Иванлысь кывъяссӧ, вӧлисти аддзис батьыслысь лёклунсӧ...
Недыр мысти Анна лэптыштіс юрсӧ да видзӧдліс — воӧма нин муяс сайӧ, вӧр дорӧ, ачыс эз и тӧдлы. Кыдз сы ылнасӧ мунӧма. Быдӧн повзис — ыркмуні сьӧлӧмыс. Кӧсйис мунны сійӧ ёль туй вылӧ, а воӧма дзик мӧдарӧ. Ӧні бура дыр тырмас мунны бӧр Сісьёль туйӧдзыд.
Веж джодж дӧра вывті моз, Анна ёпкан сьӧлӧмнас кутіс сюгйыны муяс борйӧд Сісьёль туй вылӧ ассьыс донаторсӧ мездыны.
Енэжас ӧти кымӧр чир абу. Гожся шондіыс дзирдалӧ, быттьӧ вом тырнас нюмъялӧ — оз лэдз шогсьыны Аннаӧс, вочасӧн косьтӧ кельыд синъяссьыс синвасӧ аслас жарнас.
— Кытчӧ нӧ тэ сы ӧдйӧсӧ шерддян, — друг шуӧ сю му боксянь Анналы Дзоля Сандрӧ. — Но, тэ тай нӧ бӧрдан, мый нӧ лои?
— Нинӧм эз, — нурбыльтыштіс Анна, ачыс повзьӧмысла тіравны быдӧн кутіс.
— Прӧста тэ абу татшӧм... висьтав вай ставсӧ? — збыльысь кутіс юасьны Анналысь Дзоля Сандрӧ.
Кашкигтырйи Анна висьталіс ставсӧ, мый тӧдӧ, кытчӧ мунӧ-и.
Висьталігас на кутісны кыкнанныс мунны Сісьёль туйлань пӧжар вылӧ моз.
* * *
Нюглей моз везгӧдчӧма Сісьёль пӧлӧн чукыльӧсь ордым. Ордымыс кайӧ чом кост кымын вылӧ, Сидӧр Пӧльӧ ласта вылӧдз, пыр пода туй, нюр да вӧвнад ветлыны оз шогмы. Ордым пыр нуӧ сук вӧра, гырысь козъяинті. Мукӧдлаас баддьыс дзикӧдз кысьӧма туй вомӧныс, быттьӧ ньылыштӧма туйсӧ. Сэтшӧм баддьӧсинті жӧ ӧні люгйӧ-мунӧ ордым кузя Сісьёль пӧлӧн Злӧй Трисан. Бадь кустъяс пӧвстас быттьӧ суныштлас сійӧ, дзикӧдз вошлӧ, сэсся бара быльк петавлас — пыр зутшйӧ водзӧ синъяссӧ кодзлӧдлӧмӧн. Синкымъяссӧ сійӧ ӧшӧдӧма, виж пиньяссӧ векыштӧма, шапка ни, нинӧм — зверь кодь лёк. Ки пӧлас чабыртӧма сыв кузя уль льӧм пу зор.
Сісьёль вуджас дорын Злӧй Трисан бара суныштіс сук понӧль пиӧ да лажгӧдчис сэтчӧ. Регыд Сісьёль сайсянь кыліс кызӧктӧм да резювъяслӧн трачкӧдчӧм шы. Злӧй Трисан нӧшта на ёнджыка йӧжгыльтчис, весиг оз лолышт прамӧя, быттьӧ кань кыйӧдӧ шырӧс. Со кустъяс пӧвстӧд мыччысьліс быдӧнлы тӧдса пелькиник тушаа морт — Семен Иван. Со, вуджис нин Сісьёль поссӧ, матын нин...
Семен Иван юрсӧ копыртыштӧмӧн мӧвпалӧ гырысь мӧвпъяс колхозын уджалӧм йылысь да Сӧветӧ бӧрйысьӧм йылысь, синсӧ весиг бокӧ оз чӧвтлы, восьлалӧ гортланьыс.
Мыйӧн Семен Иван сук понӧляинсянь ӧтчыд воськовтіс, Злӧй Трисан брынкнитіс места вывсьыс да косьыштіс Семен Иванлы юрас, сӧмын эз веськав: Семен Иван шаркнитӧмсӧ кыліс понӧль пӧвстсьыс да юрсӧ бергӧдыштіс сойсӧ лэптігмоз. Зорйыд шлочкысис пельпомас. Семен Иван катовмуні, кутіс пӧрны. Син водзас сылӧн кельдӧдіс, вомсьыс петіс чорыда ойӧстӧм шы. Злӧй Трисан бара зорсӧ лэптіс — ырыштчис кучкыны...
— Чӧвт зортӧ! — гымыштіс ыджыд гӧлӧс. Куст пӧвстысь биньӧв моз вирдыштіс-петіс Дзоля Сандрӧ, тшапкысис вартігмоз Злӧй Трисанлы киас. Сэтчӧ тшӧтш удитіс воны Анна.
Злӧй Трисанлӧн повзьӧмысла эзысь чӧлкӧвӧй кодьӧсь лоины синъясыс, чужӧмыс лӧзӧдіс, ачыс тіравны кутіс. Очмытӧдзыс на сылысь Дзоля Сандрӧ кияссӧ шыркнитіс, коссьыс бечева разис да. Анна уськӧдчис Иван дінӧ, чашнитіс дӧрӧмсӧ. Иванлӧн пельпомыс гӧрдӧдӧма, пыктӧ. Анна котӧртліс Иван шапкаӧн ёльӧ вала да киськаліс кӧдзыд ванас Иванлысь юрсӧ. Сійӧ синъяссӧ восьтіс да Анналысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын шуис:
— Быдлаын ӧткодьӧсь озыръясыд. Виӧмӧн кӧсйӧны повзьӧдны водзмӧстчысьястӧ. Сӧмын сійӧн тӧ вӧчны нинӧм он вермы. Гӧль да шӧркодя олысь крестьянаыдлысь уклад кодь чорыд йитӧдтӧ озыръясыд сісь пиньнаныс оз нин вермыны йирнысӧ. Ӧзйӧм битӧ он нин кусӧд.
Сэсся недыр жуйвидзӧм бӧрын Иван видзӧдліс Анна вылӧ зэв збыльысь да шуис:
— Тэ нӧ, Аннуш, он пӧръяв батьыдкӧд торйӧдчӧм йывсьыд. Суд вылад ставсӧ висьталан, мый вӧлӧм батьыд вӧчӧ... Овмӧсыд оз жальӧн коль, ме дінӧ кӧ локтан?
Анна веськыда, тыр синнас нимкодьпырысь видзӧдіс Иван вылӧ да шуис воча:
— Ог тай ме вӧлі тадзсӧ сёрнит, кор меным ставыс вӧлі жаль. Эг тай ме та ногӧн нинӧм шулы, кытчӧдз ставсӧ эг гӧгӧрво, кытчӧдз ачым ставсӧ эг аддзы. Суд вылад не куш та йылысь да батьӧ йылысь висьтала, а мукӧдъяссӧ на нӧшта петкӧда, найӧ пыдынӧсьджык лоӧны...
Злӧй Трисанӧс кӧрталӧм кинас Дзоля Сандрӧ нуӧдіс исполкомӧ. Зарни шондіыс янӧдӧ мыж вӧчысьӧс, — лёкыс сотӧ сылысь яндысьтӧм бугыльяссӧ.
