ДА-А-А-А...

Баракӧ локны талун слӧймӧдчим водзджык мукӧд лунся серти... Огӧ на эськӧ вӧлі локтӧй, да корисны, собранньӧ пӧ талун, мед пӧ собранньӧӧдзыс ужнайтны удитам. Ӧд соборуйтныд, колӧкӧ, вель дыр тырмас, сёрниыс ӧд абу ичӧтик, кӧть и бригада кыпӧдіс сійӧс да.

Пыркӧдчӧм да пӧрччысьӧм бӧрын, коді дӧрӧм кежысь, коді пинжакӧн, петім бараккӧд паныда сулалысь, баракын кодь жӧ гырысь ӧшиньяса да сэтшӧм жӧ джуджыд керкаӧ. Сэні столовӧй. Пызанъяс вевттьӧма клеёнкаӧн. Абу чад, абу тшын. Некыт абу сьӧдасьӧма. Пусяніныс мӧд вежӧсын. Пусьысьяс — пусьӧны. Ваялысь — ваялӧ. Мыськалысь — мыськалӧ да чышкалӧ. Гӧгӧр чистӧй да сӧстӧм — югъялӧ. Торъя нин рытнас ёна волялӧ, кор ӧзтасны пызанъяс весьтын ӧшалан кык «молния».

Васька Гришӧ, дашкӧ, сёӧдысь нин, столовӧйӧ пырӧм бӧрын, чатрасьӧ-бергӧдлӧ ӧтмӧдар юрсӧ, тывъялӧ синъяснас став эмасӧ столовӧй пытшкысь да пыр ӧтмоза шензьӧ, пыр нырпырыс лэдзӧ: «Хм!» А мыйӧн сёяс, мыйӧн пӧтас кынӧмыс, бара ньӧжйӧникӧн, ньӧти тэрмасьтӧг исковтас синъяснас столовӧй пытшкӧс кузя да шензигтыр нюжӧдас:

— Да-а-а...

А сэсся юрсӧ пӧлӧстас, быттьӧ мыйкӧ кывзӧ, кыдзи пон кывзӧ пельяссӧ ёсьтӧмӧн да юрсӧ пӧлӧстӧмӧн му розьысь шырӧс либӧ вурдысьӧс.

— Мый нӧ нин бара дакайтан? — пыр ӧтмоз юалӧ сылысь томиник морт, комсомолеч Мишка.

— Кыдз нӧ он дакайт, — сідзжӧ пыр ӧти ногӧн вочавидзӧ Васька Гришӧ, — эм мый вылӧ да дивъя тай дакайтныд. Важӧн небось эг тадз дакайтӧй, сэк мӧд сикас шыяс вӧлі кылӧны, — помсьӧдас Васька Гришӧ да сэсся кӧть кыдзи юав — оз висьтав нинӧм.

Сідз жӧ и талун эз висьтав да нинӧм шыасьтӧг петіс орчча керкаӧ — кварталса гӧрд пельӧсӧ.

Гӧрд пельӧсӧ тырыс нин шӧтӧмаӧсь вӧр лэдзысьяс. Варовитӧны. Висьтасьӧны, коді уна-ӧ вӧчӧма-кыскӧма. Гораа ошйысьӧны, кодлӧн нормаясыс тыралӧма, вежалӧны нормаысь вывті вӧчысьяс вылӧ, серавлӧны, эльтӧны, кодъяс норманысӧ эз тыртны.

Гӧрд пельӧс пызанъяс вылӧ разӧдӧма газетъяс, журналъяс, нигаяс. Стенын ӧшалӧны картинаяс, лозунгъяс, портретъяс. Медтӧдчанінын — сьӧд да гӧрд пӧв. Сьӧд пӧв вылӧ мелйӧн визьйӧдлӧма:

«Нёльӧд бригада 70% лунся заданньӧысь, 67% вося заданньӧысь».

«Кӧкъямысӧд бригада 72% лунся заданньӧысь, 75% вося заданньӧысь».

А гижӧдъяс вевдорас рисуйтӧмаӧсь лёльӧясӧс. Орчча гӧрд пӧв вылысь тыдалӧ:

«Первой комсомольскӧй бригада вося заданньӧ тыртіс 130% вылӧ. — Коймӧд колхознӧй бригада вося заданньӧ тыртіс 118% вылӧ»...

Васька Гришӧ тшӧтш колхознӧй бригадаын, арсяньыс нин. Ӧні сійӧ пушкыра тошсӧ чельгӧдӧмӧн гӧрд пӧвлы паныдӧн пуксьӧма да дзоргӧ гижӧд вылӧ, шпыньялӧмӧн. Бура дыр видзӧдіс да бара нюжӧдіс:

— Да-а-а...

— Бара нин дакайтан, — выльысь сюйыштіс комсомолеч Миша, быттьӧ дакайтӧмсӧ и кыйӧдӧ Васька Гришӧлысь.

— Кыдз нӧ он дакайт...

— Мыйла нӧ эськӧ, вай висьтав.

— Часлы, бӧрти висьтала, ӧні ог эшты.

— Сӧмын эн ылӧд.

— Ог. Онӧ кӧ дӧзмӧй — висьтала.

— Мыйла дӧзмам?

— Дыр ӧд лоӧ висьтавныс.

— Нинӧм. Кывзам.

Собранньӧ вылын оз ставныс ӧтпырйӧ больгыны, а сьӧрся-бӧрся дженьыдикаӧн сёрнитӧны, да оз сёрнитны, а тэчӧны кывъяссӧ.

Сёрни шыыс абу потӧм жыннян шы кодь, оз жеркйы, а уклад шы кодь, троньӧбтӧ. Уклад моз жӧ чорыда сійӧс и шуалӧны вӧр лэдзысь бригадиръяс.

Васька Гришӧ пукалӧ президиумын да видзӧдӧ пукалысьяс вылӧ сёрнитӧмнысӧ кывзӧмӧн. Ставныс зэв кыпыдӧсь. Чужӧмъяс выланыс ӧшйӧма нюмдӧм. Сӧмын нёльӧд да кӧкъямысӧд бригадаын уджалысьяс зэв жунимӧсь, весиг юрнысӧ оз лэптывны.

Доклад вӧчысь, первой бригадаса бригадир, унаысь кыскыштліс нёльӧд да кӧкъямысӧд бригадаын уджалысьясӧс лёка уджалӧмысь, пукалысьяс унаысь ызӧбтӧмӧн серӧктывлісны на вылӧ, кор доклад вӧчысьыс висьталас, кыдзи найӧ уджалӧны.

Докладсӧ помалігӧн бригадир шуӧ:

— Ми, первой комсомольскӧй ударнӧй бригада, вӧзъям воча план — кӧсйысям вӧчны морт вылӧ сизимсё кубометрӧн. Ми ог петӧй вӧрысь, кытчӧдз оз тыр тайӧ лыдпасыс. Ми босьтам буксир вылӧ нёльӧд бригадаӧс. Ми чуксалам ордйысьны коймӧд колхознӧй бригадаӧс торъя договор вӧчӧмӧн...

Гӧрд пельӧс тыри ошкана шыӧн, киясӧн клопӧдчӧмӧн да. Васька Гришӧ недыр кежлӧ зумыштчывліс, мыйкӧ бура дыр арталіс чуньяс вылас тэчӧмӧн, сэсся пӧлыньтчис орччӧн пукалысь колхоз бригадаса бригадир Ӧльӧксан дінӧ. Мыйкӧ тэрыба сёрнитісны шӧпкӧдчӧмӧн.

Ӧльӧксан сувтіс. Котӧртіс синъяснас пукалысьяс юр вывті, чужӧмъяс вывті, сэсся кызӧктыштӧм бӧрын:

— Коймӧд колхознӧй бригада первой бригадалысь чукӧстчӧмсӧ примитӧ. Колхознӧй бригада кӧсйысьӧ тыртны морт вылӧ сизимсё кубо...

— Сизимсё ветымын кубометрӧн, — торкис Ӧльӧксанӧс Васька Гришӧ.

— Сизимсё ветымын кубометрӧн...

— Сизимсё ветымын кубометрӧн, — вевттисны Ӧльӧксанӧс колхоз бригадаын уджалысьяс.

— Ньӧти не этшаджык...

— Асьнысӧ тшӧтш чуксалам...

— Кӧкъямысӧд бригадаӧс тшӧтш буксир вылӧ босьтны... — оз лэдзны висьтавны Ӧльӧксанӧс...

Недыр мысти первой комсомольскӧй бригада да коймӧд колхознӧй бригада кырымалісны ордйысян договор. На бӧрын кырымалісны договор кыкӧд да витӧд бригадаяс, а сэсся лыддисны да примитісны ордйысян договор проект да шуисны чукӧстны 75-ӧд кварталӧ.

Договоръяс примитӧм бӧрын первой бригадаысь комсомолеч Мишка петкӧдліс ассьыс вӧчӧм пила «Компис». Кварталса треугольник шуис босьтны сылысь куритчан бумага вылӧ вӧчӧм чертёжсӧ да ыстыны усовершенствуйтӧм вылӧ.

Собранньӧ помасьӧм бӧрын вӧр лэдзысьяс петісны воманыс чигаркаясӧн да разӧдчалісны баракъясӧ.

Стенъяс пӧлӧн нюжвидзан наръяс вылын кодсюрӧ узьӧны нин. «Молния» лампалӧн би югӧрыс ворсӧ ӧшиньын, стенъясын, узьысьяс вылын, пырӧ да дзебсьӧ Васька Гришӧ тош пытшкӧ. Васька Гришӧ бокын пукалысь комсомолеч Мишка бара нин кайтӧ:

— Гришӧ дядь, тэ ӧд висьтавны кӧсйин мыйкӧ ӧнтай. Висьталан он?

— Кӧсйи да висьтала нин, кывзан кӧ, — вочавидзӧ Васька Гришӧ.

Мишка матыстчыштіс сы дінӧ, паныдӧн пуксис. Том йӧз унаӧн босьтісны кытш пытшкӧ Васька Гришӧӧс, лӧсьӧдчисны кывзыны.

Васька Гришӧ юрсӧ бергӧдігтыр видзӧдліс ставныс вылӧ, сэсся юалӧ Мишкалысь:

— Тэ пыр менсьым юалан, мыйла ме «дакайта»...

— Да, да, мыйла дакайтан, юала, — сюйыштіс Мишка.

— Ог эськӧ ме дакайт, да ачыс тӧдлытӧг артмӧ... Мыйла? Со мыйла. Ми ӧні сортӧвӧй дінын уджалам, вӧр лэдзам, а оланінным гортын дорысь лӧсьыд. Окота кӧ лои лыддьысьны — пет лыддьысь, эм сы вылӧ лӧсьӧдӧм керка, эм би да газетъяс, журналъяс, нигаяс, дай ӧд ас коми кыв вылын. Висьман кӧ, эм быд сикас лекарство, врач волӧ и. Рытъяснад кинояс овлӧны. Сёянтӧ дась лӧсьӧдӧны. Приёмщикыд оз материт, оз ков сылы калым сетны. Неладнӧ кӧ вӧчӧ — висьталан дай веськӧдӧны. Кыдз нӧ сэсся он шензьы, кыдз сэсся та бӧрын он дакайт. Он и тӧдлы, ачыс сійӧ артмӧ.

Васька Гришӧ дугдыштліс, синъяссӧ дулӧдліс, мыйкӧ думыштіс чорыда, буракӧ, став выльыс сылы син водзас лои, сэсся нюмдыштіс да бура нюжӧдіс:

— Да-а-а...

Ассьыс гӧлӧссӧ кыліс да очмис:

— Збыльысь, зон, он и тӧдлы, ачыс артмӧ, мӧвпыштан кӧ, кыдзи важӧнсӧ вӧлі уджавныс...

— Кыдзи нӧ вӧлі важӧнсӧ уджалӧны? — торкис кодкӧ Гришӧӧс.

— Сы йылысь и кӧсйи висьтавныс...

— Тэ нӧ важӧнсӧ ёна уджавлін сортӧвӧй дорас?

— Ме томдырйи первойсӧ эг уджав сортӧвӧй дорас, кыйсьӧм помысь овлі, — заводитіс казьтывлыны ассьыс важ олӧмсӧ Васька Гришӧ, кыпӧдны юр вем пельӧссьыс важӧн нин вӧрзьӧдлытӧм важ олан серпасъяссӧ, — кӧть эськӧ кыйсьӧм помсьыд эз вӧв зэв кокньыд да. Коркӧ ӧтчыд ми ветлім кыйсьыны Из сайӧ, Урал гӧра сайӧ артельӧн, квайт морт. Мунныс тырмис дас сизим лун чӧж. Асывнас пемыднас на петам да рыт пемыдӧдз ог сувтлӧй, пыр собам лызьӧн. Да ещӧ бӧрсьыным кыскам нопъяс, а нопъясас сӧвтӧма груз кило сизимдас кымын. Войяснад узям ноддя дорын, он и косьмывлы прамӧя, пыр кынман. А мудзӧмыд — гӧгӧр доймӧ, вӧрзьӧдчыныд он вермы, шой кодь.

Из саяд ми кыйсим кӧкъямыс вежон. Прӧмысыс сэк зэв ёна вӧлі, сӧмын нёль вежон тырӧм бӧрас миянлысь пуля-порокнымӧс гусялісны чомйысь, нинӧмӧн лои кыйсьыны, дай няньнымӧс тшӧтш нуӧмаӧсь. Прӧмыснымӧс лым пиын дзебӧмӧн вӧлі видзам, да абу аддзӧмаӧсь.

Пуля-пороктӧ да няньтӧ ньӧбны сэсь оз сюр некысь, он кӧ кӧр видзысь Санколысь ньӧб либӧ Берёзовка карӧдз кӧ он ветлы. А ветлыныс сэтчӧдз зэв ылын, мунан кӧ, кыйсян кадыд сэтчӧ и кольӧ. Коли сӧмын ӧти — мунны Санко ордӧ.

Мунім. Бура ыджыд керка вӧр пытшкын, Санколӧн пыр оланіныс. Керка юр йылас крепитӧма ыджыд кӧр сюр. Керка пытшкас жыр нёль-ӧ-вит: ӧтикын — лавка, мӧдын — кӧртӧн песӧм ӧдзӧсъяса склад, коймӧдын — горнича, нёльӧдын — узьланін. Горнича джодж пасьталаыс вольсалӧма йӧра да кӧр вольяс, ош куяс да. Узьланінас стенас ӧшалӧ кык ствола вит пишщаль (Санко найӧс пыр зарадӧн видзӧ, уна мортӧс нин вийлӧма сійӧ пишщальяснас, сы вӧсна ӧні быдӧн и полӧны Санкоысь). Санколӧн кымынкӧ казак олӧны керка бокас чумъясын, а унджыкыс кӧр дінынӧсь. Ӧд кӧрыс Санколӧн лыдтӧм. Санколӧн эмӧсь ӧти сикас казакъяс, найӧ шусьӧны дӧвереннӧйясӧн. Найӧ бара медалӧны казакъясӧс — кӧр видзысьясӧс.

Пырим Санко ордӧ, висьталім ассьыным могнымӧс.

Санко зэв меліа вочавидзӧ:

— Кыдзи нӧ йӧрмысьяслы он отсав, ӧд ен шуліс — «помогай ближнему своему».

Быдӧн нимкодь лои: кӧть, мися, и гусялісны, а енмыд да бур йӧзыд тай эмӧсь на. Пыр и мездісны шогсьыд.

Сӧмын эз дзик сідзи ло, кыдзи ми чайтім. Ичӧтика пуля-порок вылӧ да нянь вылӧ Санкоыд миянлысь кульыштіс став дона зверъяснымӧс: низь, нёль кунича, сизим руч да ӧти рӧсӧмак. Дерт, сайдӧсь кӧ вӧлім, эськӧ эг жӧ сетӧй, сӧмын тай юкталіс да нинӧм эг тӧдлӧй.

Гортӧ мунігӧн нин сылӧн ӧти казак суӧдіс миянӧс туй вылын да шуӧ:

— Тіянлысь припаснытӧ ме гусялі. Сӧмын эг аслым. Мем быть лои гусявныс, Санко тшӧктіс да. Сійӧ шуис: мун пӧ да гусяв, мед локтасны ме ордӧ ньӧбны. Он кӧ, удждон ог сет дай вӧтла. А удждоныс куим воысь нин воӧ, эз на сетлы. Быть лои мунны гусясьны. Сы бӧрын ме Санкоысь гусьӧн кыйи низьӧс да кык кунича, со сійӧ, сета тіянлы, а сэсся нинӧм ог вермы вештыны. Кӧть сэсся мый керӧ менӧ...

Ми, дерт, нинӧм эг керӧй сійӧс. Звер куяссӧ эг босьтӧй ни, сідз и бӧрдан коли казакыд. А бергӧдчыны Санко дінӧ эг жӧ лысьтӧй.

Воим гортӧ. Трисан купеч судитӧма менсьым уджйӧз перйыны сё сизимдас шайт. Эг эськӧ сы мында дон босьтавлы, да артмӧма тай кыдзкӧ. Став тӧвбыдся прӧмысӧс, мый воис менам пай вылӧ, лои сетны Трисанлы. Сэсся лӧг босьтіс сы вылӧ да муні сортӧвӧй лэдзысь дӧвереннӧй дінӧ, дашкӧ, мися, уджӧн мыйсюрӧ сетас, тувсалӧм вылӧ, дашкӧ, мися, сійӧ озджык Трисан моз вен.

Дӧвереннӧйлысь ме босьті куль джын нянь, тулыс кежлӧ чай-сакар да неуна ситеч. Тувсалігӧн бара неуна босьті, уджӧн жӧ: сёйныд ӧд колӧ: дӧвереннӧйыд зэв ичӧт дон сетіс тувсалӧмсьыс, менам весиг уджйӧзӧй эз вешмы, а сійӧ ещӧ на куль джын нянь уджӧн сетіс да шуис:

— Босьт, ковмас ӧд няньыд. Тӧвнас вештан, сортӧвӧй лэдзны каян да.

Коркӧ мӧдӧдчим вӧр лэдзны. Вӧлъясӧн мунім километр ветымын дорысь ылӧ. Туйыс абу. Мунігчӧж лои ордым писькӧдны, лымсӧ талявны да. Кер лэдзанінӧ воим да медводз лои кутчысьны керка вӧчны, юр сюянін. Керкатӧ эштӧдны колӧ меддженьыд кадӧн, мед уджысь он манитчы. Ӧд уджавтӧгыд юр вывтіыд уджйӧзув вӧян. Керка вӧчӧмысь ни, туй вӧчӧмысь ни, катище места кералӧмысь сэк эз мынтыны миянлы, ставыс ас тшӧт вылӧ.

Керканым миян мукӧдъяслӧн моз жӧ вӧлі вит метра кузя да нёль метра пасьта. Стеныс сэні куим, а абу нёль. Ӧти стен вӧчӧма мусьыс. Ӧд керкасӧ вӧчныс вӧлі кодйысям бокшаӧ, муас пырам бертчӧмӧн. Сэсся мед этшаджык лоӧ шыблавны мусӧ ортсӧ — ӧти стен бокӧ колям нар пыдди. Сы вевдорӧ вӧчам мӧд судта нар, а овлӧ и куим судта, мед унджыкӧн тӧрам.

Ми сэки олім кызь нёльӧн сійӧ му пытшкӧ кондаысь вӧчӧм, турунӧн нитшалӧм да ӧшиньтӧм керкаас. Ӧшиньсьыс вӧлі дзик нинӧм, пемыдысь пемыдӧ эг волывлӧй сэтчӧ да. Сэсся ӧшиньтӧгыд, бара жӧ, кӧдзыдыс омӧльджыка пырӧ.

Шоныдсӧ керкаын сетӧ тшынӧдысь ичӧтик кӧрт пач. Пусям вӧлі ывлаын. Олам сьӧдӧсь, сӧмын синным да пиньным тыдалӧ тӧвбыд пывсьывтӧгыд. Быдсяма «зьверъясыд» овмӧдчӧны паськӧмад.

Мед нин лёк войнад, узигад. Сынӧдыс пӧдтӧ. Улыс нар вылын кӧ веськалан узьныд, асывнас пиньясыд воча оз воны, зялькӧдчӧны. А вылысас пӧсьла узьныд он вермы.

Ӧтчыд менам ёртӧйлӧн, Митита Пилялӧн, кер кырссигӧн кокыс керыштчис ёнакодь. Кӧртавныс нинӧмӧн лои, няйт пытшкад да са пытшкад олігӧн чистӧйджык дӧратор некысь эз сюр. Няйтӧсь дӧраторйӧн и тӧбим няйт коксӧ. Первойсӧ чайтіс регыдӧн бурдны да гортас эз лэччы, оліс лун куим-нёль. Сэсся пыктіс, краж кодь лои кокыс, вӧрзьӧдчыны оз вермы. Кӧдзыд дырйиыд гортас лэччигӧн ещӧ на ёна висьмис, тӧвбыд дай тулысбыд эз вермы уджавны, коксӧ вундымӧн лои. Доза бура вӧлі мортыд олӧ, да висьмӧмнад куш керка стенъясыс колины. Вӧр лэдзӧм вылӧ лачаӧн уджӧн босьтасьліс да суд пыр уджйӧзсӧ перйисны, вӧвсӧ нуисны весиг.

— Д-а-а... — жуйгӧдчыштлӧмӧн бара нюжӧдіс Васька Гришӧ.

Кывзысьяс некод оз шыасьны, ставныс вӧйӧмаӧсь мӧвпъясаныс, ставныслӧн син водзаныс кыптіс серпас важ пӧраӧ кер дорын уджалӧмысь-кыйсьӧмысь.

— Да-а-а... — мӧд пӧв петіс Васька Гришӧлӧн. Сэсся кыпӧдіс юрсӧ, видзӧдліс кывзысьяс вылӧ: — Ӧні нӧ мый уджавныд, майбыр. Олам шоныд да югыд керкаын, гортын дорысь бурджыка, сёянтӧ дась пуӧны, висьман кӧ, и лечитан кӧлуйыс дінад, пельшӧр на ещӧ волывлӧ унаысь, сэсся быд вежон пывсян. Быд бурыс ӧні эм, сӧмын эн дышӧдчы, дай позьӧ ӧмӧй нӧ ӧнія удж ӧтлаӧдны важыскӧд. Сэки кыз рушкуяслы уджавлім, а ӧні аслыным.

— Да-а-а... — нюжӧдісны кодсюрӧ, век на шензьӧны важ вылас.

— Со ме тіянлы сӧмын на кывйӧн ичӧтика висьталышті, да дакайтны асьныд кутінныд, а менӧ серавланныд, — крукыштіс кывзысьясӧс Васька Гришӧ. — Асьныд кӧ сэтшӧминас ме моз сюрлінныд да ӧніясӧ аддзинныд, мый эськӧ шуинныд?

Кывзысьяслы дорйысьны некыдз. Найӧ сӧмын нюмдісны. А Васька Гришӧ нюмдыштіс воча да чорыда шуӧ:

— Ме ас пайысь ӧнтая собранньӧ вылын кӧсйысьӧмӧс вежа.

Кывзысьяс вомнысӧ паськӧдісны, быльгӧдчисны Васька Гришӧ вылӧ. Эз гӧгӧрвоны, син лапъяснысӧ шлачйӧдлыны кутісны, а Васька Гришӧ жуйгӧдчыштіскодь да вӧзйӧ:

— Карманов да Ершов кольӧм во тыртісны сюрс кубометрӧн дорысь уна. Уджалісны эз зэв бур вӧраинын, заводитісны сёрӧн. А миян вӧрыс бур, дай водз петім вӧрас. Ме кӧсйыся тыртны ещӧ вылӧ ӧкмыссё кубометр да чуксала первой тіянӧс социалистическӧй ордйысьӧм вылӧ, а сэсся и баракъясын став олысьсӧ. Мый нӧ, думайтанныд — уна тайӧ? Тайӧ, зонъяс, вывті на этша. Тешкодь весиг и шуныс. Вит кубометрӧн лун. Тайӧ ӧд ворсігмоз артмӧ...

— Сы мындатӧ бара ме вӧча жӧ, — торкис Гришӧӧс ӧти том морт.

— Вит кубометртӧ ӧд вӧчтӧг ог олӧй...

— Сизим-кӧкъямыс кубометрӧн вӧчам да...

— Вайӧ вӧчамӧ договор ӧкмыссё кубометр вылӧ, — шуӧ первойя том мортыс.

— Вӧчамӧ, вӧчамӧ!..

— Вӧчамӧ...