ЗАПАНЬ

I. Кань куръя

Гуляй Максим пукалӧ джынвыйӧ клячалӧм сирӧд шывина вылын да весиг пукаланіныс нин сылӧн шывинаас сибдӧма гож водзын сылӧм коз сирнас. Максим талун оз варовит. Сійӧ ӧтарӧ сотӧ чунь кыза чигаркаяс да вомсьыс и нырсьыс шпуритан тшын пырыс видзӧдӧ Кань куръя пыдӧсланьӧ.

Куръя пыдӧсын тыдалӧ — пуръясьӧны морт кызь-комын. На вылӧ видзӧдӧмӧн Гуляй Максим табак тшын пырыс моз жӧ гудыра мӧвпыштіс:

— Со найӧ жуйгӧдчывтӧг ^Жуйгӧдчывтӧг — дугдывтӧг/^ уджалӧны, нажӧвитчӧны, а ми прӧста пукалам, шойччам...

Максимлӧн татшӧм мӧвпъясыс оз завидьла, оз горшла, оз уна сьӧм колӧм вӧсна чужны. Оз. Сылӧн син аканьясыс оз паськавны йӧз озырлун вылӧ. Ки пыдӧсыс сылӧн оз луд уна сьӧм вылӧ. Сылы сӧмын уджтӧг олӧмыс не олӧм. Сылы мед пыр мыйкӧ мӧжгӧма ^Мӧжгыны — вӧчны, уджавны./^.

Торъя нин ӧні ёна дӧзмӧ Максим. Ӧд локтӧма уджавны, удж уна, колӧ ӧдйӧ эштӧдны, а тані лоӧ прӧста пукавны, дыш песны.

Татшӧм мӧвпъяссьыс Максим некыдз оз вермы мынтӧдчыны, лун и вой найӧ вӧтлысьӧны сы бӧрся.

Та вӧсна сійӧ ӧні дугдывтӧг и куритчӧ да корсьӧ выльторъяс йылысь мӧвпъяс.

Керйӧн тырӧм куръя вылӧ видзӧдігӧн Максим бара выль чигарка пестіс да кутіс сёрнитны аскӧдыс:

— Ним жӧ, зонмӧ, пуктывлӧмаӧсь тайӧ куръяыслы. Кань куръя... Шуӧны, кань кодь пӧ куръяыс да сійӧн сетӧмаӧсь кань нимсӧ. Лӧнь дырйи сійӧ шонтысьӧ гож водзын, ворсӧ шонді югӧрнас, рӧмалӧ енэж рӧмӧн, сэки рӧмпӧштанысь моз аддзан куръя йывсьыс берег дор лыасӧ, лыа сай буждӧм кыркӧтшсӧ да веж видзьяс вылын вугралысь бадьяссӧ.

А кор тӧвзьысяс, ичӧтджык пыжъястӧ пыр и гумыльгаалас веж гыяс костас, кыдз тай кань кыйӧдчас-кыйӧдчас да лажгӧдчывлӧмӧн уськӧдчас шыр вылӧ, шаркнитас ёсь гыжъяснас, пӧрӧдас сійӧс мыш вылас.

А збыль абу тайӧ висьталӧмыс — код тӧдас. Гашкӧ, доза эз та вӧсна шулыны кань нимнас да. Гашкӧ, коркӧ кань вӧйліс тайӧ куръяас, юсӧ вуджигӧн ыджыд сир курччис да, либӧ тывъялысьяслы кань шой шедіс тывъяныс чери пыдди... Он ӧд тӧд. Мем тай со дзик прӧстаысь лоӧ новлӧдлыны Гуляй ним. Коркӧ дедӧ-пӧльлы сетлӧмаӧсь Гуляй ним, да мем тшӧтш вичмис...

Максим дедлысь пӧльсӧ вӧлӧм зэв кузь нимӧн водзджыксӧ шуӧны — Семӧ Иван Катя Ӧстап Васьӧн. Сійӧ вӧлӧма зэв сюсь морт, торъя нин кокъяснас ёна вӧлӧм тӧдчӧ. Уна и йӧра да кӧр кыйлӧма сійӧ.

Коркӧ ӧтчыд сійӧ нуас прӧмыс купечлы уджйӧзсӧ вештыны. Прӧмыс пытшкас сылӧн тшӧтш вӧлӧма сьӧд руч. Дерт, Макар (сідз вӧлӧм шуӧны купечсӧ) ыджыд дон руч вылад оз сет, но зато сетас чашка вина дай мӧдӧс на ещӧ кӧсъяс сетны, сӧмын винаыс эз ло. Макар ыстас виналаыс Васьӧс асьсӧ (а кабакыс вӧлӧма куим километр сайын) да шуас:

— Самӧвар пузигкості кӧ бӧр воан — усьтӧдзыд юктала... Мун, зіля гуляй...

Вась вӧлӧм оз тӧд, дыр-ӧ пузьӧдӧны самӧвартӧ, ӧд самӧварыс сэк Макарлӧн кындзи некодлӧн на эз вӧв, да котӧртас, чайтас удитны, а воас да, тшайыс нин юсьӧма.

Макарыд винасӧ босьтас Вась ордысь да сійӧс жӧ и тешвыв лэптас, юкталӧм пыдди:

— Ок, омӧлик тай вӧлӧмыд гуляйтысь, омӧлик гуляй...

Тасянь и сибдӧма пӧ Гуляй нимыс.

Максимлӧн олӧмыс уналаті жӧ вӧвліс Гуляй Васьлӧн кодь. Гуляй Вась кӧть унатор вылӧ писькӧс, сюсь кыйсьысь вӧлӧма, сӧмын унаысь жӧ лоӧма семьяыслы тшыгйӧн виньгыртны. Ветлас Вась кыйсьыны да прӧмыссӧ кӧть мыйда вайлас, ставыс уджйӧз да вот вештӧмӧ мунас. Сэсся Васьлы вит пӧв ковмылас мӧссӧ лӧсьӧдны: кык мӧс сылӧн кулӧ, а куимӧс вот мынтытӧмысь урадник нуас. Эштылас Вась кевмысьны урадникыдлы, енмыдлы и, да нинӧм оз отсав. Та пыдди Васьӧс нуасны присутствиеӧ да гӧлӧва тшӧктӧм серти садь быртӧдзыс розгааласны.

Максимлӧн воддза олӧмыс татшӧмкодь жӧ вӧлі. Сылы сідз жӧ унаысь вӧлі шыдсӧ нинӧмысь пуны, нянь (а мукӧддырйи кыд либӧ кач) да ва вылын лоліс овны семьяыскӧд.

Пӧт кынӧмнас Максим сӧмын на ӧти тӧв вуджис, колхозӧ пырӧм бӧрын. Дерт, и колхозас на уна дзескыдінъяс вӧліны. Ӧтчыд Максим весиг петны кӧсйыліс колхозсьыс, эз лючки кут делӧясыс мунны да. А ӧні колхозныс кок йылӧ сувтӧ, прамӧя нин овмӧдчӧны. Ӧні уджалан выныс колхозыслӧн лишалӧ, со дзонь бригада локтӧма татчӧ пуръясьны, Кань куръяӧ, дай водзджык мӧд бригада Кар дорӧдз кывтіс.

Ставыс тайӧ югнитіс, муткыртіс юр вем пельӧсын да сылӧн мӧвпъясыс бара воисны запаньӧ. Синъясыс бара усины Кань куръя пыдӧсӧ, гож водзын пӧжсьысь, пуръявтӧм кер вылӧ, купайтчысьяс вылӧ, лӧнь ва вылӧ. Максим бара аскӧдыс брощитӧ:

— Кань куръя. Кань ним. Гуляй ним. Прӧста, помкатӧг татшӧм нимъястӧ оз сетны. Кутшӧми эмӧсь — сэтшӧмӧн и шуасны. Дерт, эськӧ, гӧль йӧзыдлы мисьтӧм нимъяссӧ унджыкысьсӧ вӧлі озыръяс сеталӧны да...

Сэсся недыр олыштіс да скӧрысьмоз:

— А миян нӧ уджным? Ставнас ӧд сійӧ гож водзын кань нювсьӧм кодь. Со сӧмын кымынкӧ морт клячасьӧны, да оз клячасьны, а вечмасьӧны. Унджыкыс ваын больтыкасьӧны да лыа вылын пӧжсьӧны, каньяс моз. Быдӧн ӧд эськӧ тайӧс аддзӧ дай гӧгӧрвоӧ, а мыйлакӧ вот... Мыйлакӧ ставныс ӧтитор йылысь бызгӧны... Кодкӧ эськӧ тані мутшлайтчӧ жӧ да.

Гуляй Максим, буракӧ, дӧзмис булдыр моз пукалӧмсьыд да ньӧжйӧникӧн кутіс кыпӧдчыны шывина вылысь, керъяс пӧпӧрӧгыс шыбитӧм ньӧръяс вылӧ сувтӧмӧн. Небыд места вевттянінтіыс гачыс Максимлӧн сибдӧма сирӧсь шывинаас да дзазакылӧ, тӧкӧтьӧ оз косясь. Сӧмын сійӧ дзазакылӧмсӧ эз пыдди пукты, синъясыс сибдісны запаньын гольвидзысь керъяс вылӧ да.

Максим вель дыр сувтӧмӧн видзӧдіс Кань куръя запань вылӧ. Дзонь километр кузя да Эжва джын пасьта куръяӧ, ыжъясӧс кук йӧрӧ йӧртігмоз, игналӧмаӧсь пуръялӧм вылӧ сюрс квайтымын кымын сортӧвӧй вӧр. Да. Квайтымын сюрс кер. Дай ставсӧ пуръявны. Тадзи и шуис тӧрытъя собранньӧ вылын Ваддоров. Сэсся ещӧ содтіс, быд кыв торйӧн шуалӧмӧн:

— Ни ӧти кер ог кольӧй, ставсӧ местаӧдз кылӧдам...

Гуляй Максим тӧрытъя собранньӧ вылын зэв чожа кывзіс Ваддоровлысь висьталӧмсӧ, ставсӧ гӧгӧрвоис (ӧтиторйысь кындзи) дай ошкыштіс на Ваддоровӧс молодечӧн, тӧлка пӧ зэв висьталӧ. Ӧні на быттьӧ Максим кылӧ Ваддоровлысь кывъяссӧ:

— Миянлы оз позь ыстысьны объективнӧй помкаяс вылӧ да надейтчыны «кодкӧ» вӧчӧм вылӧ. Обкомлысь шуӧмсӧ — запаньын пуръясьӧм — эштӧдны сизим лунъя срокӧн да став вӧрсӧ кылӧдны местаӧдз — олӧмӧ пӧртӧм вылӧ миян эм став условиеыс. Петамӧй ордйысьны бригадаяс костын... штурмуйтамӧй запаньсӧ... эштӧдамӧй срок кежлӧ...

Максим гӧгӧрвоӧ, мыйла колӧ, мед регыд кадӧн эштӧдны пуръясьӧмсӧ да став керсӧ вайӧдны местаӧдз.

И Максим бара заводитіс гораа мӧвпавны, ассяньыс донъявны, ассьыс мӧвпсӧ, кӧсйӧмсӧ висьтавны водзмӧстчысь войтыр моз жӧ, сӧмын сійӧ талун оз йӧзлы, а аслыс висьталӧ:

— Кокни шуны: кер. А мый сійӧ керйыс. Керйыд ӧд абу куйӧд. Куйӧд и то добра крестьянинлы — му вынсьӧдӧ. А керйыд... керйыд, ӧти кывйӧн кӧ шуны, дзик веськыд зарни. Дай кык зарни ещӧ: ӧти-кӧ, кер лэдзиг-кылӧдігӧн ми, кер уджалысьяс, деньга босьтам да сы вылӧ сёям и новлам. Сэсся вӧр пилитан заводъясын уджалысьяс сы вылӧ жӧ сёйӧны и новлӧны. А мӧд кӧ, керсӧ заграничаӧ вузалам да машинаяс босьтам. Дай тайӧ ӧмӧй сӧмын. Кер лэдзӧмнад ӧд ми, — Гуляй Максим джӧмдыштліскодь, гыжйыштіс балябӧжсӧ, сэсся кизьӧриник сьӧд тош увсӧ гудйыштіс да чуньяс вылас тэчӧмӧн кутіс лыддьыны- артавны: — Колкознымӧс ёнмӧдам, тракторъяс лӧсьӧдам, страналысь дорйысян вын содтам дай... Но ӧти кывйӧн кӧ шуны... социализм тэчам-стрӧитам. Со ӧд.

Татшӧм кывъяс шуны кужӧм бӧрад Максим вӧлі асьсӧ прамӧй мортӧн нин лыддьӧ, политика тӧдысьӧн. Верма нин пӧ лоны колхоз правлениеса шленӧн, бӧръясны кӧ.

Максим сӧмын ӧтитор эз дай оз гӧгӧрво Ваддоровлысь:

— Кыдзи нӧ сійӧ эта мында кер, квайтымын сюрс кер... квайтымын сюрс! Эштӧдны... сизим лунӧн. Сизим лун. Талун ӧти лун коли нин, а керйыд ставыс на дӧввидзӧ ваын, гож водзын боксӧ шонтӧ кань моз. Дай пуръясьысьясыд со, — индіс чуньнас гӧгӧрбок, — унджыкыс куйлӧны, шойччӧны, каньяс моз жӧ шонтысьӧны гож водзын... Ӧти кывйӧн кӧ шуны — ставныслы: куръяыслы и, керъясыслы и, пуръясьысьясыслы и, ставныслы колӧ сетны Кань ним, быдӧнӧс каньӧн нимтыны.

Гуляй Максим эськӧ ещӧ на кӧсйис мыйкӧ содтыны, да Демит Васька торкис:

— Но, вай заводитламӧй...

— Заводитӧм доныс абу, — сюйыштіс Гуляй Максимкӧд паныдӧн неылын пукалысь олӧмакодь мужик. — Дас кертӧ клячавны ставӧн он кутчысь.

— Век ӧд дас кер оз ло, вочасӧн локтас.

— Локтӧ кӧ ӧд, и эм...

— Коймӧд смена нин виччысям, кадсӧ прӧста воштам.

— Татшӧм локтӧмыд кеня кокысь вый пычкӧм кодь жӧ.

— Воротасӧ колӧ ыдждӧдны ли мый ли, мед унджык петӧ керйыс.

— Воротаыд эськӧ абу нин ичӧт да.

— Воротаыд кӧть мый ыджда, лодыръястӧ кӧ сэтчӧ сувтӧдан, керйыд ньӧтчыд оз пет унджыкыс.

— Правильнӧ, вежны колӧ Васька Петырлысь бригадасӧ воротасьыс да сюсьджыкъясӧс сэтчӧ сувтӧдны.

— Тайӧ ӧд йӧз смек: запань тыр кер, а пуръявны нинӧм, уджтӧг лоӧ сулавны.

Гуляй Максим висьталӧмысь кывзысьяслы пӧсь ни кӧдзыд эз ло. Сӧмын Демит Васька, Максим бригадаын бригадирыс, ӧтнасӧн ньылыд кыв сетіс:

— Сэтшӧми и эм.

Тэрмасьтӧг босьтісны ньӧръяс да кляч паличаяс да гӧрбыльтчисны кер помъясӧ. Максим видзӧдліс на вылӧ да сідз жӧ ёна тэрмасьтӧг багыр босьтӧмӧн мӧдӧдчис пур юрӧ керъяссӧ лӧсьӧдлыны, шывина улӧ сюявны. Воськовтіс клячавтӧм кер вылӧ, ньӧжйӧникӧн кутіс кыпӧдны мӧд коксӧ, сӧмын керйыд вӧсни вӧлі да эз лэпты Максимлысь тушасӧ, дзирсмуні-вӧйи. Максим коскӧдзыс ваын лои, а мыйӧн петіс васьыс, бугжыльтчывліс вӧйлӧмин вылас да юрсӧ гогнитӧмӧн шуис:

— Со ӧд. Весиг керйыд нин тшӧктӧ зільджыка уджавны, оз радейт дыша ветлӧмтӧ.

А шондіыс сотӧ. Сынӧдыс ымралӧ веж турун дукӧн. Кокньыдик тӧвруыс шавӧритӧ ва вылас, сынасьӧ вӧр-пуас, ӧтлаасьӧ пуръясьысьяс варовитӧмкӧд да лэбачьяс сьылӧмкӧд. Тайӧ шыяс дінас ӧтлаасис тшӧтш ю кузя кывтысь моторлӧн жбургӧмыс.

Гачсӧ пыдзралігмоз Максим кывзысьыштіс тайӧ шыясас да вомгорулас нюжӧдіс:

— Гож водзын пукалігӧн пӧрысь каньяс тадзи жӧ мургӧны, мойдӧны синнысӧ куньӧмӧн.

II. «Ударничайтысьяс»

Запаньлӧн воротаыс дзик палаткаяс весьтын, кӧні олӧны пуръясьысьяс. Воротасӧ вӧчӧма тадзи: берег дорсяньыс домалӧмаӧсь кык пур, а шӧрладорсяньыс нюжӧдӧмаӧсь зэв кузь бон да бон помас пур жӧ ромшитӧмаӧсь. Кык пур костас и эм воротаыс. Пуръяс вылас лэптӧмаӧсь накат, а накатъяс вылас ворота вомӧныс керъяс крепитӧмаӧсь, мед позяс сулавны да уджавны сортировщикъяслы.

Воротаысь петан керйыс юксьӧ нёль пельӧ, нёль кӧшӧльӧ: ӧти кӧшӧльӧ лэдзӧны пиловочник, мӧдӧ — экспортнӧй, коймӧдӧ — стрӧевӧй, а нёльӧдӧ — шпальник да пес вӧр.

Сортируйтӧм вӧрсӧ кӧшӧльясын пуръялӧны да кылӧдӧны водзӧ.

А ворота велдорын вӧрыс прудитчӧма, быд ногыс тагасьлӧма. Сійӧс колӧ прӧстмӧдны да сорт серти йӧткыны кӧшӧльясӧ, сетны удж клячасьысьяслы.

Ворота вылын лунся сменаын коймӧд лун нин уджалӧ Васька Петырлӧн бригада. Бригадаын дас сизим морт — нывбаба да мужик. Тайӧ бригадаыс чукӧрмӧма кысь веськалӧ, а абу ӧти сиктысь.

Васька Петырӧс бригадирас пуктісны кыдзи бура уджалысьӧс да кужысь мортӧс, а талун сійӧ вом бокас пешӧма газетысь гартыштӧм зор кодь чигарка да тшӧкъялігтырйи нёнялӧ, вомсӧ тяпкӧдӧмӧн да сьӧласьӧмӧн. Синъясыс сылӧн лажгӧдчӧмаӧсь, ныр улыс волялӧ, визувтӧ гӧрд ус кузяыс да везгӧдчӧ дзугсьӧм тошкас. Косяссьӧм пидзӧса гач зепсьыс тыдалӧ гӧрд юра суля пом.

Васька Петыр синсӧ куньӧмӧн видзӧдліс Тикӧн Тима вылӧ вомнас, кузя очсыштіс, тяп-тяп керис да крукасьлан кывйӧн кисьтіс:

— Шо-шойччыштамӧй, другъяс. Уджыд ӧд оз пышйы. Оз ӧд, Тимопей Тикӧнӧвич?

Тикӧн Тима веськыд ки Васька Петырлӧн. Васька Петыр пыдди унджыкторсӧ вӧчӧ дай думайтӧ Тима.

— Сійӧтӧ, дерт, сідз, Петыр Васильевич. Уджыд оз пышйы. Йи куттӧдзыс ӧд, бекреч, ылын на.

— Ылын кӧ, и шойччыштам...

Васька Петыр нюжӧдчис керъяс вылӧ. Куимӧн-нёльӧн пӧрччысисны купайтчыны. Тикӧн Тима пуксис ворота пельӧсӧ, кылӧдчысьяс дінӧ. Ӧти том морт — Ёгор Ӧльӧксан — кайис берегӧ, гож сайӧ, Васька Клавдюккӧд.

Кер дугдіс петны воротаысь. Регыд и кӧшӧльясас дзик сэзь лоӧ.

Кӧть талун и уджалігкостіыс шойччыны водіс, сӧмын дышӧн шуны Васька Петырӧс оз позь. Зіль морт сійӧ. Олӧ судзсянапырысь, шоча петавлӧ суседӧ водзӧсасьны. Йӧз водзын ёна оз лэптысь, варов. Корсюрӧ эськӧ и юыштлывлӧ. Татшӧмӧн и петкӧдчӧ Петыр Васильевич, сідзсӧ прамӧй мортӧн. Ӧні со пуръясянінас весиг бригадирӧ пуктӧмаӧсь, дас сизим морт сы улын, дас кӧкъямысӧдыс ачыс.

Первойсӧ бригадаас Васька Петырлӧн дас кык морт вӧлі, да уджыс быттьӧ ӧдйӧджык вӧлі мунӧ, весиг гӧрд пӧв вылӧ на пасйывлісны кыкысь. Веськыда кӧ шуны, прамӧй нажӧтка вӧлі воӧ. А ӧні... ӧні коймӧд лун нин эз лэччывлы сьӧд пӧв вылысь.

Мыйӧн содтісны сылысь бригадасӧ, уджыс пыр и омӧльтчис, надзмис ӧдыс.

Дашкӧ нӧ, бригадаас вывті уна йӧзыс лои да сійӧн?

Эз. Эз сы вӧсна. Тайӧс Петыр ачыс тӧдӧ. Тадзи нин шуліс сійӧ аслыс сьӧд пӧв дінын сулалігӧн да сэки жӧ содтіс вомгорулас:

— Вежавидзӧм понда жӧ эськӧ сьӧд пӧв вылад лякӧны да...

Тайӧ кывъясыс Васька Петырлӧн дзик збыльӧсь. Кор сійӧ этшаджык йӧзӧн уджаліс, быдӧнӧс вӧлі уставитӧ, быдӧнлы удж индӧ, дай тэрмӧдлыштӧ на, аддзас кӧ гебляссьӧмъяссӧ, шыасьӧ вӧлі ас коддьӧм уджалысьяс дорад. А ӧні нинӧм тайӧ абу. Мыйӧн локтісны вит мортыс, а вит морт пытшкас тшӧтш Тикӧн Тима локтіс, Васька Петыр дугдіс уставитӧмысь, дугдіс тэрмӧдлӧмысь.

Кӧсйывлас жӧ эськӧ, весиг ыджыдджыка лолыштас да вомсӧ восьтывлас, сӧмын Тикӧн Тимаӧс аддзас, да кывйыс оз бергӧдчы, мӧвпыштас: «Германскӧй война вылӧ ветлытӧдз ме талы квайт во тувсалі, тайӧ и велӧдліс менӧ зілясӧ уджавны. Кыдз нӧ сэсся сійӧс тэрмӧдлан да велӧдан. Ачыс ӧд кужӧ. Эз ӧд ичӧт пӧдрадъясӧн ноксьывлы. Небось, сяммӧ вӧлі. Пӧдрадтӧ вӧлі босьтас да морт ветымынӧс тувсавныд ачыс медалӧ...»

Та бӧрын Васька Петыр друг быттьӧ очмыштлас, шензигтыр нурбыльтас вомгорулас:

— Ӧні эськӧ и колӧ татшӧмъяссӧ тэрмӧдлыныс да. Эз на ещӧ кульлыны миянлысь кучикнымӧс, пӧдрадсьыд ӧд оз ещӧ вӧлі коль аслыныс. Сӧмын тай вот кыдзкӧ абу лӧсьыд, ӧд пыр жӧ лоӧ сы ордӧ петны мыйкӧ да мыйкӧ корыштны. Шыасян кӧ ӧд, и лӧгасьны вермас. Час, ӧні ог на, мӧдысьджык...

А Тикӧн Тималӧн пыр кыськӧ вина эм, пыр гӧститӧдӧ Васька Петырӧс. Со и ӧні на Васька Петыр гач зептӧ вӧйтчӧмӧн сулеяыс мыччӧма гӧрд юрсӧ, виччысьӧ Васька Петырлысь садьмӧм.

Сӧмын Васька Петырлӧн чӧскыда узьсьӧ гож водзад да оз на регыдӧн садьмы. Бригадаса том йӧз эськӧ кӧсйывлісны садьмӧдны, да Тикӧн Тима эз лэдз, мед пӧ узьыштас на, а ачыс водзӧ варовитӧ:

— Уджалӧмысь некод оз ӧткажитчы, бекреч. Колӧ отсавны государстволы. А унджык кер лэдзӧмыд да ӧдйӧджык сійӧс местаӧдз вайӧмыс государствоыдлы зэв ёна колӧ. Керйыд ӧд дзик жӧ зарни кодь, бекреч, а кер уджалысьяс — зарни вӧчысьяс. Сӧмын, ме ногӧн, зарниыс кӧ колӧ, и зарни вӧчысьяссӧ оз ков ӧбӧдитны, нинӧм оз ков жалитны налы, бекреч. Сідз ӧд, свӧяк? — бергӧдіс юрсӧ Степан Трӧш дінӧ.

— Дерт, сідз...

— Тайӧ, зон, веськыд...

— Дерт, веськыд, — водзӧ лапйӧдлӧ Тикӧн Тима. — Зарни вӧчысьястӧ государстволы колӧ ки пыдӧс вылын новлӧдлігмоз жӧ лӧсьыда видзны, мый налы колӧ — сійӧс и сетны. Мед судзсьытӧм нинӧмысь эз вӧв.

— Уджалӧм пыдди жӧвъялам да, дерт, кынӧмыд оз пӧт, — чӧвтіс кодкӧ аслыс моз.

Тикӧн Тима тайӧ кывъяссӧ кывтӧм улӧ лэдзчысис да водзӧ гӧлӧссӧ лэптыштіс:

— Сійӧ и эм: уджалам синмысь би петтӧдз, мырсям-старайтчам, ударничайтам, бекреч, а...

Тима мышку сайын пукалысь кык том морт кутісны серавны, орӧдісны Тималысь висьталӧмсӧ.

— Ударничайтам пӧ ӧд... Гашкӧ, и тэ тшӧтш ударник да?

Тикӧн Тима сюзь моз бергӧдіс юрсӧ, бугжыльтчис на вылӧ да мурӧстіс:

— Мый гӧрдланныд... Мый нӧ, бекреч, ме ог ударничайт али мый?..

— Сідзкӧ нӧ, ударничайтӧмыдла вит кубометрӧн лунсӧ и пуръялан?

— Донсӧ кӧ содтісны да тӧвар унджык сетісны, и дас кубометрӧн лун пуръялі...

— Коскад ӧд вермас сюйны сы мындасьыс!

— Кутшӧм тӧвар нӧ эськӧ колӧ тэд?

— Эсы мында пуръявны кӧсйигад ӧд тӧдан нин кутшӧм тӧвар колӧ: кузь гӧна тулуп, мед оз кынмы, мед оз ло кӧдзыд... пуръясигас, — индіс том морт.

Тикӧн Тимаӧс быд боксянь кутісны ёсь кывъясӧн бытшлӧдлыны том йӧз. Асьныс ӧтарӧ ваксьӧны, семдӧмаӧсь. Ӧти том морт пыльсъялігтыр сюйыштіс:

— Ӧні нӧ, Тимофей Тикӧнович, ударнӧя жӧ кӧсъян гортад пышйыны?

Тайӧ дзик нин пузьӧдіс Тикӧн Тимаӧс, быдӧн льӧбъясыс тір-тірмуніны:

— Гортӧ мунӧмыд сійӧ абу пышйӧм. Дай ог ӧд ме ӧтнам мун, бекреч, ставӧн мунам. Быдӧнлы нин кад мунны. Пуръясьӧмыд оз и помсьы, да ов сэсся век тані. Со, йӧзыс турун пуктыны нин заводитӧмаӧсь, ытшкӧны нин, бекреч, — индіс Тима пӧльтчӧм водз чуньнас ю мӧдлапӧлын ытшкӧм видз вылӧ, а синъяснас тывйыштіс шойччысьясӧс, зурасьліс ӧти-мӧд чужӧмӧ, кӧсйис тӧдмавны, мый найӧ мӧвпыштасны.

Сералысьяс ланьтісны. Пукалысьяс чеччисны. Купайтчысьяс петісны ваысь. Ставныс кутісны синнысӧ арыштӧмӧн дзоргыны мӧдлапӧлӧ.

III. Гуся уджъяс

Ёгор Ӧльӧксан да Васька Клавдюк кайисны берегӧ торйӧдчӧмӧн, мед оз чайтны ӧтлаӧ кайӧмӧн, мед оз тӧдлыны. Ӧтикыс муніс катыдланьӧ, а мӧдыс кывтыд. Сӧмын найӧ регыд ӧтлаасисны тӧдса местаын, пушкыра бадь куст улын, кытчӧ ветлывлісны нин рытъяснас.

Зэв топыда кутчысьлӧм бӧрын Ёгор Ӧльӧксан да Васька Клавдюк пуксисны куст улӧ, быттьӧ ваӧ вӧйины, эз кутны тыдавны. Весиг воськов-мӧд сайсянь найӧс он аддзы.

Ӧльӧксан да Клавдюк гулюяс моз дыр кургисны, шӧпкӧдчисны.

Ӧта-мӧднысӧ тшӧкыда лолалан пӧсь лов шыӧн пӧлялӧмӧн да ӧта-мӧд дінас ёнджыка топӧдчӧмӧн, найӧ лӧнисны... Лӧнисны сьылӧмысь тшӧтш бадь кайяс, мӧд кустӧ лэбзисны ли мый ли.

Васька Клавдюк пуксис да паськӧмсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын кутіс юрсисӧ сынавны, а Ёгор Ӧльӧксан гартыштіс чигарка да кӧсйӧ вӧлі ӧзтыны. Сэки вуджӧр моз жӧ шытӧг, маті на дінті мунісны кык мужик, мышку выланыс нуисны паськыд мешӧкъяс.

Мужикъяс пырисны медсук бадь кустас, а сэсся недыр мысти лэччылісны да мӧдысь сэтшӧм жӧ ношаяс катӧдісны.

Ӧльӧксан гырддзанас вӧрзьӧдыштіс Клавдюкӧс, индіс мешӧк нуысьяс вылӧ:

— Со, кодъяскӧ вӧрас новлӧны мешӧкъяссӧ...

— Мыйла нӧ сэтчӧ новлӧны, кодлы? — гусьӧникӧн жӧ юалӧ Клавдюк.

— Часлы, ме ветла сэтчӧ, а тэ тані овлы... — руч моз гусьӧникӧн бадь пытшті мӧдӧдчис Ӧльӧксан сук бадь кустланьӧ.

Ӧльӧксан первой лажгӧдчӧмӧн тапиктіс, а сэсся кымыньӧн кыссис зэв матӧдз. Сійӧ син водзын тыдовтчисны гуӧ тэчӧм паськыд мешӧкъяс. Ӧти мешӧк зэв чуркйӧсь. Ӧльӧксан мӧвпыштіс, тані пӧ, кӧнкӧ, дерт, сакар.

Мед оз аддзыны, Ӧльӧксан бӧрыньтчыштіс сыв куим-нёль сайӧ да сэсянь кутіс видзӧдны.

Регыд бара локтісны кык мужикыд. Ӧтикыс вайис табак ящик, а мӧдыс бӧчка, кытысь тӧрыт заводитлісны вый сетавны.

Ӧльӧксан вӧлисти аддзис чужӧмъяссӧ мужикъяслысь да тӧдіс найӧс: ӧтиыс ларокса прикащик Попов, а мӧдыс... мӧдыс — Налимовлӧн отсасьысь — Морозов.

Найӧ зэв тэрмасьӧмӧн палскисны гу вылас пелькиник брезент, а сэсся ставсӧ тыртісны лыаӧн.

Сійӧ местасӧ лыаалӧма, туруныс абу петлӧма, да оз и тӧдчы гуыс, сӧмын неыджыд мыльктор лои. А тӧдтӧм морт весиг и думыштны оз куж, мый тайӧ мыльк улас куйлӧны татшӧм бурторъяс.

Гу тыртӧмсӧ видзӧдігмоз Ӧльӧксан мӧвпалӧ:

— Припассӧ нӧ мыйла татчӧ гуалӧны? Пуръясьысьяслы дас грамм сакарӧн сетӧны, а мешӧкъясӧн гуалӧны?.. Али нӧ аслыныс кӧсйӧны сӧтны? Да кыдз нӧ сідз? Но, Поповыс, инӧ, шуам, дашкӧ, гусялас, сылы абу дивӧ. Эз ӧд этша гусясьлыв важӧн дякалігас, вичко казнасӧ дзикӧдз ректывлӧма... А Морозовыс? Сійӧ ӧд запаньса начальниклӧн, Налимовлӧн отсасьысь...

Ӧльӧксан эз вермы гӧгӧрвоны, гусясьӧны тайӧ кык мортыс, али прӧста дзебӧны, мед оз сюр пуръясьысьяслы.

Ӧльӧксан бӧр муніс Клавдюк дінӧ, ставсӧ висьталіс, мый аддзыліс, да гӧгӧрвотӧмторсӧ юаліс Клавдюклысь. А Клавдюк ньӧти шензьытӧг воча юалӧ Ӧльӧксанлысь:

— Мыйла нӧ, тэ ногӧн, важ дякыс вермӧ гусясьныс, а важ купеч пиыс оз вермы?

— Морозовыс ӧмӧй купеч пи?

— Эн на ӧмӧй тӧдлы? Купеч пи, дерт.

— Сідзкӧ, найӧ аслыныс гусялӧны, — урчитіс Ӧльӧксан. Сэсся вӧйис аслас мӧвпъясӧ, кутіс артавны аслыс:

— Сакар мешӧк... вый бӧчка... табак ящик... шыдӧс мешӧкъяс... Тайӧс кӧ ме аслым нуа, во гӧгӧр тырмас... некод оз тӧдлы...

— Вай мунам да Ваддоровлы висьталам, — торкис Ӧльӧксанлысь мӧвпъяссӧ Клавдюк. Ӧльӧксан дрӧгмуніскодь, эз виччысь Клавдюксянь татшӧм кывъяссӧ да.

— Он-ӧ нин тэ водзӧ кӧсйы гусявны? — стрӧга юалӧ Клавдюк, Ӧльӧксанлы синмас видзӧдӧмӧн. — Гусясьӧм помсьыд ӧд он озырмы. Дай он ӧд тайӧяслысь гусяв, а ассьыным, пуръясьысьяслысь. Пуръясьысьяслы ӧд тайӧс вайлісны...

— Мый менӧ гусясьысьнас укӧрайтан? Кор тӧдлін менсьым гусясьӧмсӧ? — кутіс пеньгыны Ӧльӧксан, ачыс думайтӧ: «Кыдзи эськӧ висьталӧмсӧ нюжӧдны лун-мӧд кежлӧ, а сэк кості, гашкӧ, и кывйӧ пӧртны верма тэнӧ... А тайӧ припасыд миянлы, зон, во тырмас, дай оз на быр...» Сэсся шуӧ:

— Кысь нӧ Ваддоровлы висьталан. Гашкӧ, сійӧ ачыс тшӧктіс да... Кор тӧлк лоӧ, сэк, небось, висьтала, оз ков тшӧктӧм. А тэ эн каймӧстчы... Кывтӧ пинь саяд кут...

IV. Кыдзкӧ, гашкӧ...

Кӧшӧльяс увдорын берег дорӧ матыстчигӧн мотор дугдіс эралӧмысь — лӧнис. Мотор ныр лыа дорӧ чуткысьӧм бӧрын моторсьыс зэв пелька чеччыштіс лыа вылӧ неыджыд тушаа, кепкаа морт да торксьӧдіс кыр йылӧ, сэні сулалысь кучик тужуркаа морт дінӧ.

Моторсӧ домалӧм мысти ньӧжйӧникӧн воськовтіс лыа вылӧ ыджыд тушаа кыз морт. Пасьтасьӧма сійӧ еджыд сатин дӧрӧмӧн, гладитӧм сьӧд гачӧн да сандалиӧн. Киас кутӧ ыджыд портфель да чемодан.

Лыа дорын портфеля морт нюжмасьыштіс. Сэсся видзӧдліс керйӧн тырӧм Кань куръя вылӧ да нюжӧдіс:

— О-о-ок, тӧлысь уджавтӧг тайӧ оз на эшты.

Ю кывтыд видзӧдлӧм бӧрын портфеля мортлӧн нюмыс петіс:

— Но, зонмӧ, кутшӧм лӧсьыд шойччанін эстӧн лыа вылас. Оз тай ков Крым...

Мича лыаӧн нимкодясьӧм мысти портфеля морт катласигтырйи ньӧжйӧникӧн таджъясис-кайис кыр йылӧ да здоровайтчис кучик тужуркаа морткӧд:

— Видза олан, Налимов ёрт. Ми тэныд отсасьны локтім Изъюров ёрткӧд.

— Чолӧм... Висьталіс нин мем Изъюровыд, мыйла локтӧмныд...

— Но, сэсся нӧ кыдзи нин олад, кыдзи уджалад, — бара юалӧ портфеля морт Налимовлысь.

— Олӧмыд ӧд тані, Семуков ёрт, век ӧткодь. А уджным пыр на уна, помыс омӧля на тыдалӧ, — вочавидзис Налимов.

— Да-а-а. Помыд, зон, оз на матын тыдав, — нюжӧдіс Семуков, портфельсӧ мӧд киас босьтігӧн, чемодансӧ муӧ пуктӧмӧн да запань вылӧ видзӧдӧмӧн. Сэсся содтіс:

— Но да кыдзкӧ ӧд, гашкӧ, эштас коркӧ...

Изъюров синкым увтіыс моз зэв чорыда видзӧдліс Семуков вылӧ да нинӧм шыасьтӧг бергӧдчис мышкӧн, синъяссӧ читкыртіс запань вылӧ. Сылысь видзӧдлӧмсӧ Семуков да Налимов эз казявлыны.

— Тіянлы газетъяссӧ вайӧны оз? — юалӧ Семуков Налимовлысь, портфельсьыс газет чукӧр перйигмоз. — Тайӧс районсянь ыстісны... Сэсся нӧ стенгазетсӧ лэдзанныд онӧй? — воча кывсӧ виччысьтӧг бара юалӧ Семуков.

— Коді нӧ тані стенгазетсӧ лэдзас? Огӧй, дерт. Весиг...

— Час, ме кута лэдзны, — торкис Семуков. — Менӧ ӧд сы вылӧ и ыстісны районсянь.

— Куш сы вылӧ, эськӧ, эз жӧ ыстыны да... — сюйыштіс небыдика Изъюров, сэсся мӧвпыштіс: «Тайӧ Семуковсӧ районсянь отсасьысь пыдди ыстісны, да ӧд ещӧ кодсюрӧ ошкӧны на вӧлі, прамӧй уджалысь пӧ».

Семуков пуксис берег дорӧ, пӧрччис сандалияссӧ и чувкияссӧ, кутіс сэсь лыасӧ пыркӧдны.

Изъюров юрнас дӧвкнитіс Налимовлы да найӧ кыкнанныс мӧдісны штаблань, а Семуков пукалан коли.

Семуковлӧн сьӧрсьыс босьтӧма вель уна кӧлуй. Сылӧн эм брезент плаш, кучик тужурка, выль брӧдни, кушенча. Сёянторъяссьыс ӧприч сылӧн чемоданас эм кык пара белльӧ, кык ки чышкӧд, пачка изтӧг, гартӧма кык тубрасӧ. Сёянсӧ сійӧ босьтӧма вежон кежлӧ, кӧть эськӧ локтӧмасӧ сӧмын кык лун кежлӧ.

Пуръясянінӧ мунны лӧсьӧдчигӧн Семуков уставитіс гӧтырсӧ, дзонь проповедь лыддис сылы: «Пукты тэ меным зэрысь видзан паськӧм, вермас ӧд зэрны, кӧтасьны лоӧ. Сэсся, кӧтася кӧ, мед позьӧ вӧлі вежсьыны кос паськӧмӧн. Ваӧд келавны брӧдни ковмас. Эн вунӧд зонтик, сійӧ зэрысь и гожйысь видзӧ. Изтӧгсӧ кык пельӧ тубрав, ӧтикыс кӧ кӧтасяс, мӧдыс кос вермас кольны. Пукты шоныд паськӧм, вермас ӧд кӧдздӧдны. Сёянсӧ вежон кежлӧ дасьт, мед эськӧ судзсяс жӧ».

Гӧтырыс эськӧ Семуковлӧн заводитліс жӧ пыкны: «Мыйла нӧ тэ сымындаторсӧ босьтан, прӧста ӧд лоӧ кыскавны, аслыд жӧ сьӧкыд. Гожӧмнад кык луннад нем жӧ нин оз ло...»

«Шуӧны кӧ — вӧч. Код тӧдас, гашкӧ, и лоӧ», — вундіс Семуков.

Куритчӧм бӧрын Семуков заводитіс кӧмасьны да бӧр дугдіс. Сэсся кӧмкотсӧ босьтіс киас да лэччис кыр йылысь лыа вылӧ, пӧсь лыа вывті ванджиллис кывтыд.

Медлӧсьыдінас воис да гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын Семуков пуксис да сёйис, а сэсся тэрмасьтӧг пӧрччысис. Водіс лыа вылӧ. Пуртікасьыштіс сэні, сэсся бузгысис ваӧ, быттьӧ выль кырссьӧм кер чӧвтісны джуджыд катищесянь.

Мудзтӧдз бузӧдчӧм бӧрын Семуков бара нюжӧдчис пӧсь лыа вылӧ гож водзӧ:

— Со кӧні вӧлӧма шойччаніныд... Тайкӧ ещӧ ог лок пуръясьныыд. Дзик жӧ нин тайӧ курорт кодь, зэв бура позяс лолыштны тані.

Дыр тадзи гажа местасӧ ошкигтырйи Семуков чӧсмасис пӧсь лыа вылын пуртікасьӧмӧн да шоныд ваын больтікасьӧмӧн. Рытъявывнас вӧлисти пасьтасис да кайис кырйыв дорӧ. Сэтӧні сійӧ паныдасис кык том морткӧд — пуръясьысьяскӧд да юалӧ.

— Ті гижны бура кужанныд?

— Кужам.

— Газетӧ заметкаяс гижлывлінныд?

— Гижлывлім.

— Сідзкӧ, налӧ тіянлы карандаш да бумага, — портфельсьыс кыскигмоз шуӧ налы Семуков, — ті гижалӧй заметкаяс, — кутам лэдзны стенгазет. Тэ, — индіс ӧти том мортсӧ, — кут гижавны став тырмытӧм, нелючкиторъяссӧ, а тэ — индіс мӧдсӧ, — кут гижавны став достижениеяссӧ. Час мысти локтӧй ме дінӧ. Менам лоӧ общӧй руководство.

— Кыдз нӧ сідз, куш ӧти достижениеяс гижавны, миян тані некутшӧм достижение абу да, — босьтчыліс дорйысьны мӧд том мортыс. — Вай ме тшӧтш нелючкияссӧ кута гижавны.

— Оз позь. Кыдз тшӧкті — сідзи и колӧ вӧчны. Корсь да гиж. Но, вай зіля мунӧй. Час мысти вайӧй тырмӧдз материал...

Том йӧз гӧнитісны достижениеясла да нелючкиясла, карандашӧн да бумагаӧн вооружитчӧмӧн.

Семуковлӧн сьӧлӧмыс личмуні:

— Со ӧд кутшӧм шыльыда уджыд мунӧ, кужан кӧ массатӧ организуйтны да общӧй руководствотӧ пуктыны. Сэсся аски рыт тайӧяскӧд селькоровскӧй собрание чукӧртам да кружок организуйтам. Аскомысь доклад вӧча селькоровскӧй движение йылысь...

Тадзи, долыда мӧвпалӧмӧн, Семуков ньӧжйӧникӧн кутіс тапиктыны штабланьӧ. Сыкӧд тшӧтш, сідз жӧ сы моз надзӧникӧн, шытӧг вуджӧртӧ шондісянь усян сылӧн ыджыд вуджӧрыс.

V. Шыркалӧм лэч

Бригадаын ызгӧмсӧ да сералӧмсӧ Васька Петыр вӧлі вӧталӧ зэв ыджыд гажӧн, быттьӧ кутшӧмкӧ пир вылын ёна юӧмсорӧн гӧститӧны да гажӧдчӧны. А мыйӧн Тикӧн Тима индіс мӧдлапӧлын ытшкӧм видз вылӧ, да зыкыс друг лӧнис, сэк жӧ и вӧтыс ори Васька Петырлӧн.

Сійӧ садьмис да кутіс синсӧ тілигтырйи вомнас видзӧдны, кытчӧ веськалӧ.

— М-да-а... Йӧз веж турун пуктӧны, а ми видзӧдам... — нявӧстӧмӧн бара ӧзтіс Степан Трӧш.

Тикӧн Тима малыштіс тошсӧ.

Видзӧдысьяс пиньнысӧ мурч курччӧмӧн лӧня бергӧдчисны да ӧшӧдӧм синкымъяс пырыс кутісны метитны Васька Петырӧс. Налӧн немӧйӧн сулалӧмыс да ёся видзӧдӧмыс кутіс ӧзтыны, сотны Васька Петырӧс. Инас эз кут ӧшйыны сійӧ, дзикӧдз паляліс.

Васька Петыр гӧгӧрвотӧг исковтӧдіс ассьыс синъяссӧ ставныс вывті, быттьӧ юаліс: «Мый нӧ ті лоинныд?».

Сӧмын синъясӧн юалӧм вылӧ вочакывсӧ некод эз видз, да вомнас лои юавны бара ставныслысь:

— Мый нӧ ті лоинныд?

Чӧв олӧмсӧ торкис ӧти том морт. Сійӧ матыстчис Васька Петыр дінӧ да ӧтнаслы моз вашӧбтіс:

— Турун пуктыны кӧсйӧны мунны гортаныс... Со, мӧдлапӧлас ытшкӧны нин...

Кок вожсӧ паськӧдӧмӧн да багырсӧ киас чабыртӧмӧн, Васька Петыр бура дыр на чӧв сулаліс. Сійӧ быттьӧ дорйысьны лӧсьӧдчӧма.

Васька Петыр кутіс нин гӧгӧрвоны, мый вӧчӧны сійӧ бригадаын да мый вермас артмыны тасянь. Ӧні ставыс сы сайын: шуас кӧ сійӧ, мунамӧй пӧ гортӧ пуръясянінсьыд — ставӧн ызӧбтасны ыжъяс моз, а тшӧктас кӧ пуръясьны... Да ӧд тшӧктынысӧ оз вермы, вермас сӧмын корны, вермас сӧмын висьтавны пуръясьӧмсӧ эштӧдны колӧм йылысь.

Тайӧ мӧвпъясыс ставыс ӧтпырйӧ жӧвкнитісны Васька Петыр юрӧ, весиг пӧкмӧллясӧ дзикӧдз пычиктісны.

Багырсӧ выль керйӧ сатшкӧмӧн, сійӧ коса вундіс:

— Эштытӧдз некод ог мунӧй. Турунтӧ пуктыны водз на... Удитам на.

— Йӧзлӧн зорӧдъяс кыптӧны, а тэныд век водз...

— Тэ, колӧ кӧ, эштӧд, кернас кӧ скӧттӧ вердны кӧсъян...

— Колкозникъясыдлы ӧд лӧсьыд, уджалысьясыс налӧн судзсьӧ да. Машинаяснад найӧ кык-куим вежонӧн удитасны эштӧдны турун пуктӧмтӧ...

— Колкозӧ пырӧмсьыд ӧд некод оз кут, лӧсьыд кӧ...

— Колкозтӧ мый мыччад. Ассьыным колӧ турунсӧ пуктыны...

— Дерт, ассьыным...

— Ассьыным ӧд скӧтнымӧс вердны ковмас.

— Мунны колӧ. Нинӧм йӧз вылӧ видзӧдны...

— Мунны, мунны...

— Мунны...

— Мед Васька Петыр ӧтнасӧн пуръясьӧ...

— Мед...

— Ог мунӧй. Абу на турун пуктан кад.

— Турунтӧ пуктыны удитам на, Иван лунӧдз на кык вежон...

— Прамӧй морт ӧні некод на оз ытшкы.

— Ӧнія ытшкӧмыд сӧмын турун тшыкӧдӧм...

Ставныс ӧтпырйӧ висьталӧны, горзӧны. Быдӧн кӧсйӧ гораджыка горӧдны, вевттьыны аслас равӧстӧмӧн мукӧдсӧ. Горзіганыс ӧвтчӧны кияснаныс, а коді багырсӧ шамыртӧма — ыршасьӧ багырнас, кыдзи ыджыдлун дырйи керкаысь керкаӧ ветлігӧн поп ыршасьӧ крестнас.

Нинӧм шыасьтӧг чӧв сулалӧны сӧмын кыкӧн: Тикӧн Тима да Васька Петыр.

Васька Петырлӧн быттьӧ ньылыштчӧма кывйыс, нинӧм оз вермы шыасьны, весиг ачыс шензьӧ чӧв олӧм вылас. Сылы дум вылас уси колкозӧ пырӧм дырся кадыс. Сэки сылӧн тадзи жӧ вошлі кывйыс, кор муніс колкоз правленньӧӧ, колкозас вӧзйысьӧм могысь. Сійӧ бура дыр пукаліс правленньӧын нинӧм шыасьтӧг. Сэсся бӧр петавліс кильчӧ вылӧдз, гортас мунны нин вӧлі кӧсйӧ. Сӧмын дум вылас уси аслас асывся кывъясыс, да бӧр бергӧдчис, эз ӧткажитчы сійӧ кык кывсьыс, кодъясӧс чорыда шуис асывнас. Дай позьӧ ӧмӧй вӧлі сійӧ кывъяссьыс ӧткажитчыны? Оз. Вывті дыр да ёна вӧлі арталӧма сійӧ кывъяссӧ шуӧм вылас.

Дзонь воӧн-джынйӧн Васька Петыр арталіс, пырны ли не колкозӧ. Воӧн-джынйӧн сійӧ видзӧдіс колкозса удж вылӧ, олӧм вылас да.

Первойсӧ колкоз котыртчӧм бӧрас Васька Петыр вӧлі думайтӧ — тась пӧ нинӧмыс оз артмы. А во мысти нин на йылысь мӧвпъясыс Петырлӧн дзик мӧд ногаӧсь вӧліны.

Ещӧ во джын мысти Васька Петырлы воис зэв ыджыд письмӧ писяньыс, сэтчӧ вӧлі ставсӧ гижӧма колкозӧ пырны колӧм йылысь.

Письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын Петырлӧн ичӧт пиыс, Педотыс, кутіс ызйӧдны колкозас пырны, а сійӧ петитчӧ, час пӧ, нӧрӧвитыштам на неуна. Дыр вензьӧм бӧрын Педот шуис батьыслы, тэ кӧ пӧ он пыр, ме ӧтнам пыра.

Васька Петыр скӧрмис Педот вылӧ, быд ногыс видіс сійӧс, тӧкӧтьӧ эз кучкав, а сэсся ачыс кузь войбыд думайтіс, пырны ли не ли колкозӧ.

Асывнас Петыр чуксаліс Педотӧс да раминика, сӧмын зумыда, шуис кык кыв:

— Колкозад пыра.

Кильчӧ вывсянь бергӧдчӧм бӧрын Васька Петыр мӧдысь пырис колкоз правленньӧӧ да тайӧ жӧ кывъяссӧ и шуис юралысьыслы, сэсся вомсӧ тупкылӧм бӧрын содтіс:

— Примитанныд кӧ.

Ставыс тайӧ муртса кості син водзас воліс Васька Петырлы.

Сійӧ гӧгӧрвоис асьсӧ:

— Ме колкозник. Да, ме — колкозник. А Тикӧн Тима враг менам. Сӧмын сійӧ некод оз тӧд, миян сиктысь тані Сола Епимысь кындзи некод абу да. Мый нӧ ме вӧча? Мыйла нӧ ме сылысь юнысӧ куті? Юны этатшӧм удж вылын? А, гашкӧ, эз сійӧ кыпӧд тайӧ зыксӧ да? Кӧть мый, а чӧв овны ланьтӧмӧн оз позь. Кыдз нӧ ӧні позьӧ пуръясянінысь мунны? Пышйыны медколана кадас?

А Тикӧн Тима гусьӧник нюмъялӧ, син пӧвсӧ читкыртӧмӧн, кыдз тай вӧлі важӧн купечьяс вузасиганыс син пӧвнысӧ читкыртӧмӧн нюмъялӧны, быттьӧ лыйны метитӧны, чорыдджыка кӧ сюрас венны дядьӧтӧ.

А кор йӧз костын кутісны горзыны, водз на пӧ турунтӧ пуктыны петны, Тикӧн Тима чеччыштіс накат вылӧ да зэв гораа равӧстіс, мӧдарӧ бергӧдіс сёрнисӧ:

— Чӧвлӧй, граждана! Весьшӧрӧ ӧд ызганныд, — друг лэдзис да небзьӧдіс гӧлӧссӧ Тима. — Талун кӧть ӧд ог мунӧй, аски лоӧ жӧ мунны. Уджавныд нинӧм лоӧ да прӧстатӧ дышӧдас жӧ тан страдна дырйиыд овнытӧ.

— Уджыд бара, майбырӧй, лоӧ на, керйыс квайтымын сюрс на пуръявтӧм да! — торкис кодкӧ.

— А ньӧрныд нӧ кӧні, бекреч? Ньӧрйыд ӧд рытся сменаыслы нин абу, а вайныс вежон джын тырмас, — ӧзтыштіс Тикӧн Тима.

Зык шыӧ номъяс моз чукӧрмисны тшӧтш матын уджалысьяс. Найӧ сюйсьӧны вензьысьяс костӧ, юасьӧны, мый понда веныс лыбис да тшӧтш заводитӧны вензьыны, коді кыдзи кужӧ.

Марин Иван, сизимӧд колкознӧй бригадаысь, Степан бригадаӧн шуӧны, тшӧтш воліс зычитанінӧ, тшӧтш кӧсйыліс сюйсьыны венӧ. Сӧмын Тикӧн Тималысь ньӧр бырӧм йылысь висьталӧмсӧ кыліс да зэв ӧдйӧ керйысь керйӧ сканкйис аслас бригада дінӧ. Тикӧн

Тима синъясысь эз вольскы Марин Иванлӧн мунӧмыс. Тима вӧлисти гӧгӧрвоис ассьыс шуӧм кывъяссӧ. Ӧд ӧнтай на аслыс урчитіс:

— Оз позь каймӧстны ньӧр бырӧм йылысь. Ньӧр кӧ бырӧ, и удж бырӧ. А удж кӧ бырӧ, ставӧн мунасны. Видлыны кӧ оз ветлыны, ньӧр бырӧмсӧ оз тӧдны, ӧд ньӧр дінас миян йӧз ноксьӧны, бекреч. Найӧ пыр висьталӧны, уна на пӧ эм. Дай оз ылӧдлыны, а веськыда висьталӧны: шогмытӧм дженьыд ньӧрйыс ӧд сизим чукӧр на эм. Сӧмын сійӧ весиг йӧр потшны оз туй. Эм эськӧ и бур ньӧр, да ӧд вайныс сійӧ кык войков колӧ.

Киссьӧм ватӧ он курышт. Лэдзӧм кывтӧ он кый. Кӧсйис вӧчны ӧтитор, а артмис мӧд.

Вомдорсӧ курччалігтырйи, педзӧмӧн сулалігӧн, Тикӧн Тима гӧгӧрвоис тайӧ. Думсьыс асьсӧ видӧмӧн, недыр жуйвидзыштіс, зык лӧньӧм бӧрас нин аслыс моз чӧвтіс:

— Тшыгйӧннад, небось, тані он олӧй. Складаныд сӧмын нин лун джын кежлӧ коли сёяныс, а выльысь вайӧмыс некӧн на оз нимав.

Пуръясьысьясӧс тайӧ эз нин шызьӧд, зыкыс на костын эз нин кыпты. Быдӧн асланыс мӧвпъясӧ вӧйисны, быдӧн кутісны ас кежаныс артавны. Некод некытчӧ эз мун, некод оз уджав ни.

Дай дыр на эськӧ дуввидзисны тадзи лӧнь ваӧн, эз кӧ Васька Петыр шыась:

— Мый нӧ сэсся бронвидзанныд, вужъясинныд али мый? Он аддзӧй, клячасьысьяс уджтӧг сулалӧны... Вай пажынӧдз уджалам, а сэн вылас лоӧ серыс...

Мукӧд бригадаысь волысьяс ньӧжйӧникӧн разӧдчисны. Васька Петырлӧн бригадаыс дышиникапырысь заводитіс кутчысьны удж бердӧ, кутіс тойлавны воротаӧд керъяссӧ сорт серти.

Сӧмын Тикӧн Тима пыр на сулалӧ накат вылын, багырсӧ киас чабыртӧмӧн.

Сійӧ ӧні ку пиас оз тӧр, лӧзӧдмӧныс скӧрмӧма, эз удайтчы вӧчныс, мый кӧсйӧ вӧлі да. Татшӧма жӧ сійӧ коркӧ скӧрмывліс во нёль-вит сайын, кор сійӧс тшӧктісны казакъясыскӧд договор вӧчны.

Унаысь на, дерт, ещӧ и мукӧдторъясысь скӧрмывліс Тима, сӧмын эз тадз, а ёнджыка либӧ омӧльджыка.

Ассьыс скӧрмӧмсӧ Тима вӧлі дзик веськыдӧн лыддьӧ, законнӧйӧн.

Эз ӧд прӧста скӧрмы. Талун сійӧ вӧлі кӧсйӧ став йӧзсӧ нуӧдны пуръясянінсьыс, да нинӧм эз артмы. А сійӧ арталӧм серти вӧлі дзик ставыс лючки артмӧ.

Тикӧн Тима оз на верит артмытӧм вылӧ, дай веритныс оз вермы. Кӧть мый, кӧть кыдзи, а Тима збыльмӧдас ассьыс мӧвпъяссӧ. Эм ӧд сылӧн помкаясыс, мыйысь быть колӧ водзӧссӧ вештыны.

Куим во сайын Тималӧн вӧлі мельнича да вый вӧчан завод. Сэсся вӧлі кӧсйӧ вӧчӧдны ыджыд выль керка да сэтчӧ лавка восьтыны, а сэсся... сэсся пӧ сӧвет власьтыд усьӧ, коммунистъястӧ джагӧдласны да асланым лоӧ вӧляыс, сӧмын та могысь ӧні быд ногӧн да быдлаын колӧ торкавны сӧветъясыдлы.

Тикӧн Тималӧн весиг лыд вылын нин вӧліны сиктсьыс юръясыс, кодъясӧс, сы ногӧн, колӧ джагӧдлыны.

Сэсся ӧд бара абу жӧ ӧтнас Тикӧн Тимаыд. Сы кодь жӧ эм вадор сиктын Кале Ӧсип, Чой йылын Манаков. Найӧ ставныс ӧтув тільсьӧны.

А ӧні? Ӧні ставыс ори. Сиктас колкозӧ пыртӧмыс коли сӧмын нин лыда овмӧс. Казакъясыс Тималӧн пышйисны, колкозӧ жӧ пырисны. А сэсся Тима видз-му вотсӧ эз мынты, да суд шуис мельничасӧ колкозлы сетны, да вый вӧчан заводыс сэні жӧ лои. Тима эськӧ заводитліс сотны вый вӧчан заводсӧ, да кусӧдісны (ладнӧ ещӧ ачыс эз сюр), а мельничатӧ жугӧдны бара жӧ эз удайтчы, сӧмын вылыс изкисӧ поткӧдіс.

Тайӧ ставыс вуджӧртіс Тима син водзті, накат вылын сулалігӧн.

Тима лэптыштліс багырсӧ да вужйӧдзыс сатшкис пожӧм керйӧ.

«Ог, ог сетчы бурӧн... вешта на ме... Тӧдласны на менӧ... Оз на меысь мынны...» — ёрччыштӧмӧн мурӧстіс Тима. Сэсся керйысь керйӧ скакйӧмӧн тювис берег дорӧ, кӧні вӧлі Сола Епим вӧчалӧ кляч паличьяс.

VI. Абу сэсся ньӧрйыс

Гачсӧ пыдзралігтырйи Гуляй Максим видзӧдліс вороталаньӧ. Сэні мыйкӧ зэв унаӧн чукӧртчӧмаӧсь да ызгӧны, сӧмын ылын да зэв омӧля кылӧ, а сёрнисӧ нинӧм он велав.

Гач пыдзралӧм бӧрын Максим ош моз бауӧн тапиктіс клячалӧм керъяс вылӧ. Сэсся сувтіс да матыстчис бригадир дінас.

— Вай жӧ, Василей Демидович, дозволит меным косьтысигмоз кайлыны берегӧ, штабӧ.

— Мый нӧ тэ сэсь корсян?

— Штабсьыд? Но, мокасьтӧ! Штабсьыд ӧд тӧдан, мый корсьлӧны...

— Ме нӧ мыйӧн тӧда, мый тэ кӧсъян корсьны. Вай висьтав?

— Лок бокӧджык ветлам да висьтала...

— Тані висьтав.

— Тані йӧзыс зэв уна да.

— Мед но. Йӧзыс ӧд асланым бригадаысь жӧ. Вай висьтав, мый...

— А мый сійӧ висьталан, тӧдан ӧд ачыд, оз ков висьталӧм.

— Мыйсӧ?

— Ме пыр на ӧнтая сёрни йывсьыд.

— Самӧкур вийӧдӧм йывсьыд?

— Сійӧ... Ме ногӧн, колӧ кайны да висьтавны Ваддоровлы, мед воротасьыс вежас Васька Петырлысь бригадасӧ. Ӧти кывйӧн кӧ шуны... Нюжӧдныс нинӧмла.

— Ваддоров ӧд абу вежысьыс, сы вылӧ Налимов эм, — пыкыштіс Демит Васька.

— Налимов эськӧ да. Сӧмын Ваддоровыс кӧ оз каймӧст, Налимовыд оз шыась Васька Петырыдлы. Ӧти кывйӧн кӧ шуны, Налимовыд налим кодь жӧ небыд, нюглясьӧ. Прӧста ӧд абу шулӧмаӧсь Налимовнас, — тшӧтитчӧ Гуляй Максим.

— Налимов помысь нӧ мый артмас. Дерт, Ваддоров дінӧ колӧ, — отсыштісны Максимлы бригадникъяс.

Сёрнитысьяс дінӧ ньӧр ношаӧн локтіс Ӧнюк Вась да ньӧрсӧ пур вылӧ чӧвтігмоз жӧ шуис:

— Медбӧръяысь ньӧр вайи. Сэсся ог вай.

— Ваян, тшӧктасны кӧ...

— Тэ кӧ он вай, мӧд ваяс, — дельӧдӧны Васьӧс.

— Ог, мися, вай. Абу сэсся ньӧрйыс...

— Абу кӧ ӧд, песасны да бара лоӧ. Ветымын морт тай, майбыр, ньӧр песысьыс.

— Кӧть сё морт ньӧр песысьыд, ньӧрйыс кӧ абу. Сюръя гӧгӧрыд кӧть витсё мортӧс сувтӧд да бергӧдлы карусельын моз, век жӧ нин абуыд абу лоӧ.

Клячасьысьяс дугдісны шутитӧмысь, збыльысь кутісны кывзыны Ӧнюк Васьлысь висьталӧмсӧ. Сӧмын Демит Васька пыр на оз верит:

— Кыдзи нӧ ньӧр абу, тӧрыт на бригадиръяс собранньӧ вылын Морозов, Налимовлӧн отсасьысьыс, висьталіс, некытчӧ пӧ воштыны ньӧрсӧ, быдса сизим чукӧр на пӧ эм! Да ӧд тасянь весиг со тыдалӧ...

Ӧнюк Васька гӧлӧссӧ чинтыштіс, шӧпкӧдігмоз кутіс висьтавны:

— Тӧрыт рытнас комсомол собранньӧ вылын ӧти ньӧр песысь комсомолка, Степан Машӧ, висьталіс, шогмана ньӧрйыс пӧ сӧмын нин ӧти чукӧр джын коли, а мукӧдыс — сизим чукӧрыс — весиг йӧр потшны оз туйны. Ми пӧ унаысь нин та йылысь висьтавлім Морозовлы (сійӧ тай ньӧр лӧсьӧдысьыс), да нинӧм пӧ водзӧ оз нуӧд, сӧмын пӧ горӧдас: «Тіян велӧдтӧг тӧда!» Сэсся тӧрыт жӧ собранньӧ вылын ми шуим кавалерияӧн видлавны тайӧ делӧсӧ...

— Мый нӧ сэсся аддзинныд? — торкис Демит Васька.

— Сэсся нӧ збыль абу ньӧрйыс? — содтіс мӧд, боксӧ гыжйыштігмоз.

Ӧнюк Вась эз веж ассьыс висьталанногсӧ, мед оз торксьы, водзӧ кутіс нуӧдны.

— Миян лёгкӧй кавалерияным талун водз асывсяньыс уджаліс пур вылын. Ӧні вӧлисти ветлӧмаӧсь видлыны. Мый тӧрыт висьталіс Степан Машӧыд — ставыс сідзи и эм: эсійӧ сизим чукӧр ньӧрйыс ставыс брак, дженьыд дай вӧсньыд, весиг йӧр потшны омӧля туйӧ. А бур ньӧрйыс пӧ Баля кӧджын берег дорас, пуръявтӧм.

Демит Васькалӧн ыджыда ёрччыштӧм лэбзис вомсьыс. Синкымъясыс ӧшӧдчисны. Сэтшӧм чужӧмаӧсь жӧ нин и мукӧдъясыс. Нуртӧммисны; кутісны ас кежаныс артавны, сьӧдас видны кодӧскӧ ньӧр лӧсьӧдтӧмысь:

— Витсё мортӧс уджавны коран, а ньӧр он лӧсьӧд...

— Юр жӧ, зонмӧ, новлӧдлӧны пельпом выланыс, ньӧртӧг пуръясьны кӧсйӧны...

— Сідз нин нинӧм вӧлі керныс, а ӧні дзикӧдз уджыс бырӧ...

— Нинӧм кӧ лоӧ керны, сэк шемела песны кутам, — ассяньыс шыасис Гуляй Максим.

— Шемела песӧмӧн тӧлк оз босьт. Аддзан, керйыд лунысь лунӧ косьмӧ, — помис Максимӧс Демит Васька. — Кык лун сайын на керйыд ставыс ваын вӧлі, а ӧні со эсійӧ берег дорас ставыс нин гӧрбнысӧ кыпӧдӧны кульмысь сынъяс моз. Дай йӧткыныс некытчӧ. А ещӧ кӧ лун вит-ӧ-квайт, джын керйыс лыа вылын лоӧ.

Гуляй Максим кӧсйӧ на вӧлі шмонитыштны, да ланьтіс, мыйкӧ мӧвпавны кутіс.

— Колӧ кӧть Баля кӧджсьыс ньӧрсӧ кылӧдны, — аслыс моз ньӧжйӧникӧн шуис ӧти бригадник.

— Баля кӧдж нӧрысыд ӧд абу Кань куръя юр, абу матын, кызь вит километр сайын. Сэсся ӧд и пуръявны дай кылӧдны сійӧс колӧ...

— Ӧти кывйӧн кӧ шуны — унасӧ больгыны тані нинӧмла, — зэв збыльысь, кыдзи ньӧтчыд на эз висьтавлы, шуӧ Гуляй Максим, Демит Васька вылӧ видзӧдӧмӧн. — Ме ногӧн, колӧ кайлыны штабӧ да доложитны ставсӧ. Прӧста ӧд ӧнтай ог вӧлі кӧсйы штабад кайны, сьӧлӧмыд небось тӧдӧ, абу кӧчамач...

— Дерт, колӧ кайлыны...

— Колӧ...

Штабӧ кайны индісны Демит Васькаӧс да Гуляй Максимӧс. Мукӧдыс кольччисны уджавны. Ас местаас бригадирӧ Демит Васька колис Ӧнюк Васьӧс да индіс сылы:

— Менам кайлігкості тайӧ плитасӧ эштӧдӧй дай. Ме ӧд ог дыр кайлы... Ньӧрнытӧ эн чегъялӧй, видзтӧй, мед талун кежлас кӧть тырмас.

VII. Веськӧдлысьяс дінын

Демит Васька бӧрся котӧрӧн сорӧн, керйысь керйӧ чеччалӧмӧн, Гуляй Максим воис берег дорӧдз да видзӧдліс гач вылас.

— Нинӧмла нин тай эськӧ меным кайныс, гачӧй косьмӧма нин... Но да ладнӧ. Бӧрти, гашкӧ, бара кӧтасяс, да водзвыв косьта ёнджыка...

— Тэныд век шутка, абу небось шогыд, — орӧдіс Максимӧс Демит Васька. — Керйыд косьмӧ, ньӧрйыд абу, уджыд оз мун, а тэ век сералан.

Максим та вылӧ нинӧм эз шу, видзӧдліс бокӧ.

Воськов дас сайын кымын берегӧ кольӧм воймӧм шпал вылӧ пуксьӧма Сола Епим. Кок вож костас сійӧ топӧдӧма стӧкана бутулка, вина тыраӧс, да вомгорулас боргӧ, синъяссӧ куньӧмӧн:

— Да юа, да юа, да юа да ещӧ юа, а оз кӧ кут бырны... кӧшӧ кисьта да юа...

Гуляй Максим матӧджык локтіс да юалӧ сылысь:

— Мыйла нӧ тэ, Епим, пыр ӧтарӧ юан?

— Шогӧдіс да сійӧн, — синсӧ восьтлытӧг вочавидзис Епим.

— А тӧрыт нӧ мыйӧс юин?

— Тӧрыт скӧрми да сійӧн.

— Аттӧ, зонмӧ, юӧм жӧ мукӧдыслӧн, — кутіс аскӧдыс сёрнитны Максим, кыркӧтшланьӧ восьлалігас.

— Ӧтарӧ юӧны. Да ӧд оз прӧста, пыр кутшӧмкӧ помка пуктӧны, пыр мыйкӧ вӧсна: шогӧдас — юӧны, скӧрмасны — юӧны, нимкодь лоӧ — юӧны, кага кӧ чужӧ — юӧны, гӧтрасигӧн — юӧны, кулӧ кӧ кодкӧ — юӧны, праздник воас — юӧны, уджӧ петігӧн — юӧны, удж эштігӧн — юӧны, пӧкмӧлля дырйи — юӧны, справитчасны да бара юӧны... Аттӧ дивӧ. Аттӧ дивӧ...

Водзӧ мунігмоз Гуляй Максим ещӧ бергӧдчывлӧмӧн видзӧдліс Сола Епим вылӧ да жальыс быдӧн петіс, дум вылас уси, син водзас лои Татьӧ Педӧсь висьталӧм серти Сола Епимлӧн томдырся олӧмыс да.

Сола Епим том дырйиыс йӧзлы уджалӧмӧн овлӧма, бать ни мам абу тӧдлывлӧма, шоныд пельӧссӧ абу аддзывлӧма ни. Сола Епим да Татьӧ Педӧсь ӧта-мӧднысӧ зэв ёна радейтлывлӧмаӧсь, кыкнанныслӧн вӧлӧм сьӧлӧмныс косьмӧ, ӧти лун кӧ оз аддзысьлыны.

А кӧть и аддзысьласны ӧти лун кежлад гусьӧннад — сьӧлӧм нурныс оз и веськавлы.

Сӧмын тай шудныс налӧн абу вӧлӧма, сідз нин, буракӧ, шулӧмаӧсь сэк гӧль йӧзыдлы. Педӧсьӧс батьыс мӧд сайӧ сетас, пӧрысь морт сайӧ. Сы бӧрын Епимлысь шогсӧ мерайтныс вӧлі некыдз оз позь, гажӧдны сійӧс некод оз вермы. Сы вӧсна шогсӧ пальӧдігӧн Епим и веськалӧ вина сулея дорӧ, чайтӧ, гашкӧ пӧ, юышта кӧ, кокньыдджык лоӧ сьӧлӧм вылын.

Та бӧрын Епим пыр кутіс первой ичӧтикаӧн, сэсся частӧджык да унджыкӧн видлавны кӧрсӧ курыд виналысь, унджыкысь кутіс волыны кабакӧ, ёнджыка кутіс пыдзравны вина сулеяыслысь гӧрд юрсӧ. Йӧзлы рикӧмӧн ^Рикӧмӧн — мырсьӧмӧн, донтӧм донысь уджалӧмӧн./^ да тшыг нисьӧ пӧт олӧмӧн сійӧ вель уна сьӧм чукӧртліс свадьба кежлӧ, да ставыс сійӧ кабакӧ исковтіс, ставыс вина пытшкӧ вӧйи, а мыйӧн сьӧмыс быри, паськӧмсӧ юис, омӧлик ротчукӧр сӧмын вылас коли.

Вина бырлігӧн Епим вӧлі самӧкур юӧ. Арнад вӧлі ветлывлас кыйсьыны, тӧлысь-мӧдӧдз кын кок сывлытӧг мырсяс, а локтас да ӧти вежонӧн став прӧмыссӧ донтӧм донӧн юас.

Джын нэмсӧ Епим юис. Сӧмын винаыд эз вермы шогсӧ пальӧдны, а ӧні ачыс нин оз тӧд, мыйла юӧ, оз нин прамӧя тӧд весиг, мый олӧм олӧ. Сьӧкыда олысь да нэм чӧж шогсьысь морттӧ винаыд дзикӧдз тшыкӧдӧма, дзикӧдз воштӧма олӧм туй вывсьыс. А ӧні со звер кодь лоӧма, бур кывсӧ нин оз гӧгӧрво. Чашка вина кӧ сетасны да усьӧдасны кодкӧ вылӧ — пон моз пурас. Неважӧн на вӧлі уськӧдчылӧма Катя Миш вылӧ, Катя Мишыс вӧлі Тикӧн Тимаӧс газетӧ гижӧма вӧр лэдзӧм торкалӧм йылысь, да сӧмын свидетельыс абу вӧлӧма да ставыс кусіс-а.

Максимлы весиг аслыс шуштӧм лои Епим олӧм йылысь мӧвпалігас:

— Мыйла нӧ тайӧ юӧ? Та кодь сьӧкыда олысьясыд ӧд вель унаӧн эмӧсь, да оз тай нӧ юны? Босьтам кӧть Ӧнюк Васьӧс. Сійӧ ӧд йӧз ордын жӧ быдмис. Либӧ кӧть ачымӧс босьта. Дзик жӧ ӧд менам олӧмӧй татшӧм вӧлі...

Гуляй Максим юрнас гычӧдыштіс да кайис кыр йылӧ, а Епим чеччис да кыр горулӧдыс зэв ӧдйӧ траксьӧдіс ю катыд.

Кыр йылӧ кайӧм бӧрын Максим син водзын воссис зэв ыджыд серпас. Синмӧн судзтӧм паськыд веж видз вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь пушкыра бадь кустъяс, дзӧрӧны легзян старикъяс моз. Кырйыв дорланьыс, лагерын моз, нюжӧдчӧмаӧсь зэвтӧм палаткаяс, быттьӧ лажминик еджыд керкаяса сикт кыпӧдчӧма мир туй пӧлӧн.

Тані став палаткаясас олӧны пуръясьысьяс, сё вит кымын морт.

Дзик кырйыв бердас кузяла сувтӧдӧмаӧсь ньӧр песан розя столбъяс. Палаткаяс дінын и ньӧр песан столбъяс дінын — быдлаын тыр йӧз, нывбаба и мужик.

Столбъяс гӧгӧр бергалӧны нывбаба уловджык, песӧны, пыдзралӧны, небзьӧдӧны клячасян ньӧр. Кымынкӧ мужик вӧчалӧны кляч паличьяс. Унаӧн узьӧны, неважӧн на кайӧмаӧсь пуръясянінсьыс да. А кодсюрӧ прӧстӧ довъялӧны либӧ куйлӧны, куритчӧны. Ыджыд бипур дорын пуӧны ӧбӧд, а бокынджык морт кызь кымын сёйӧны, ӧбӧдайтӧны.

Вӧр кылӧдан штаб ывласяньыс торъялӧ сӧмын ыджыдджык палаткаӧн. Палатка бокъясас, мукӧд палаткаяс дінын моз жӧ, вӧчӧмаӧсь сюръяс да ӧшлӧмаӧсь косьтыны нямӧдъяс, гачьяс, юбкаяс. Палатка штаб водзвылас багыръясӧ крепитӧмӧн лэптӧмаӧсь зэв гырысь сьӧд да гӧрд пӧв, сӧмын пӧвъяс вылас некутшӧм гижӧд абу. Палатка штаб юр вылын шпорӧдӧ гӧрд плаг, ломзьӧ шонді водзас.

Демит Васькаӧс суӧдігмоз Гуляй Максим зэв гырысь воськовъясӧн веськӧдчис штабӧ.

Палатка штабын кыкнан бокас шойччӧны тырыс йӧз, ныргорӧн шкоргӧны-узьӧны, палатка шӧрас сулалӧ пӧвъясысь лӧсьӧдӧм легзян пызан. Пызан гӧгӧрыс тшем пуксялӧмаӧсь йӧз. Улӧс пыддиыс налӧн ящикъяс либӧ мешӧкъяс. Тайӧ чукӧртчӧмаӧсь веськӧдлысьяс да сёрнитӧны уджалан вын бурджыка юклӧм йылысь.

Гуляй Максим видзӧдыштіс пукалысьяс вылӧ, кывзыштіс налысь да мӧвпыштіс:

— Тайӧ, зон, дзик жӧ Врангелькӧд воюйтігӧн кодь. Сэки штабас дзик жӧ тадзи вӧлі: тырыс йӧз узьӧны да куритчӧны, а пызан дорас (пызансӧ татшӧмкодь пӧвъясысь жӧ вӧлі лӧсьӧдыштӧма) тадзи жӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь гӧрд командиръяс да сёрнитӧны еджыдъясӧс штурмуйтӧм йылысь. Тайяс сӧмын оз еджыд бандитъясӧс кӧсйыны штурмуйтны, а кер тыра запаньӧс.

Татчӧ Максим орӧдіс ассьыс мӧвпъяссӧ да пызан дорӧ локтӧмӧн гораа шуӧ:

— Со мый ме кӧсъя шуны, ёртъяс: кӧть ті кыдзи артасьӧй, а Васька Петырлысь бригадасӧ колӧ вежны воротаысь... Дай ньӧрным абу...

Гуляй Васька ещӧ на кӧсйис мыйкӧ шуны, сӧмын видзӧдліс Демит Васька вылӧ да тупкис вомсӧ, мӧвпыштіс: «Мыйла нӧ ме тайӧс висьтала, бригадир ӧд эм? Мед сійӧ висьталас...»

Сэсся бара гораа орӧдіс:

— Ме сэсся нинӧм ог висьтав, мед Василей Демидович висьталас...

Демит Васька бура дыр висьталіс, мый вӧлі тӧдӧ да мый кывліс талун. Сылысь кывъяссӧ вынсьӧдіс лёгкӧй кавалериялӧн юралысь.

Гӧгӧрбок арталӧмӧн штабын шуисны:

— Гуляй Максимӧс вит морткӧд ыстыны Баля кӧджысь ньӧр кылӧдны.

Васька Петырлысь бригадасӧ босьтны воротаысь да сувтӧдны сы пыдди Демит Васькалысь бригадасӧ, а Васька Петырӧс ещӧ ӧтчыд лякны сьӧд пӧв вылӧ.

Лӧсьӧдны ордйысян знамя да премияяс медбура уджалысьяслы, дай ещӧ на уна посниджыкторъяс шуисны вӧчны.

VIII. «Некутшӧм условие абу»

Рыт. Шондіыс сайӧдчӧ мӧдлапӧв джуджыд керӧс вылын сулалысь вӧр сайӧ, коялӧ ассьыс бӧръя гӧрдов югӧръяссӧ Кань куръя кыр йылын шӧпвидзысь палаткаяс вылӧ да кыр йылӧ чукӧртчӧм йӧз вылӧ.

Шонді лэччандырся ывла лӧньлӧм моз жӧ пуръясьысьяс лӧньӧмаӧсь, некутшӧм зык оз кыв на костын. Найӧ чукӧрӧн-чукӧрӧн торйӧдчалӧмаӧсь да мыйкӧ шлапкӧдчӧны ас костаныс, пипу киль шавгигмоз.

Чужӧмъясныс пуръясьысьяслӧн скӧрӧсь, синкымъясныс букышаӧсь, кыдз тай ыджыд тӧв ныр водзын скӧрысь букыштчӧмӧн кайӧ сьӧд кымӧр.

Йӧз чукӧръяс дінті ветлігӧн Семуков паныдасис ӧнтая том мортыскӧд да сувтӧдіс сійӧс:

— Но мый? Заметкаястӧ гижин эн? Кутшӧм достижениеяс аддзин?

— Мор али достижение тэд ковмис? Ньӧрйыд бырӧма. Припасыс ларокын сӧмын нин аски кежлӧ. Уджыд сувтіс. А тэ век кутшӧмкӧ достижение йылысь сӧран...

— А газетсӧ нӧ кыдзи кутам лэдзныс?

— Газетнад и ставнад... — бергӧдчис да пырис йӧз чукӧрӧ том морт.

Семуков пузис. Весиг вом доръясыс тіркмунісны:

— Удж пуктӧм вылӧ тані некутшӧм условие абу... некутшӧм поддержка абу...

А мыш сайсяньыс, кылӧ, кильскӧны сы вылӧ:

— Со тай ӧнтая купайтчысьыд!..

— Лыа вылас тай вӧлі мучитчӧ?..

— Сійӧ. Прорыв бырӧдны пӧ локтӧма, районсянь...

— Ха-ха-ха!!.

Татшӧм гӧститӧдӧмыд ньӧти эз во сьӧлӧм вылас Семуковлы:

— Уджавны тан оз позь. Менсьым авторитет эз кыпӧдны, а авторитеттӧг удж оз мун... Муна, Изъюровкӧд сёрнита...

Семуков дыр ветлӧдліс палаткаяс костті, быдлаысь видзӧдіс, корсис Изъюровӧс, сӧмын некысь эз сюр, быттьӧ ваӧ вӧйӧма. Сэсся Семуков бӧр локтіс штабӧ да кутіс юасьны сэні, оз-ӧ найӧ тӧдны, кытчӧ мунӧма Изъюровыс.

Сэні висьталісны, Изъюров пӧ кытчӧкӧ неважӧн моторӧн ю катыдыс муніс, сӧмын пӧ эз висьтав, кытчӧ мунӧ.

Семуковӧс быттьӧ нӧшкӧн клёнӧбтісны. Юрас кутчысис да зэв ӧдйӧ петіс штаб палаткаысь, думсьыс апастӧм ёна ёрччӧмӧн да Изъюровӧс быд чӧскыдторнас видӧмӧн.

— Ак тэ... да ӧд некодлы висьтавтӧг пышйӧма... весиг мем эз висьтав. Чайтіс, кӧнкӧ, мый ме паныдала... Ме... Да ме ӧд абу жӧ йӧй, гӧгӧрвоа жӧ, мый тані некутшӧм условие абу уджавныс... Ак тэ... сійӧ кӧнкӧ ӧні гортас нин тшай юӧ, а ме?.. Ӧні жӧ тшӧтш муна... Сӧмын кыдзи мунныс? Мотортӧ нуис. Вӧлӧн мунны оз позь, туйыс абу...

Кырйыв дорӧ пуксьӧмӧн Семуков дыр мӧвпаліс гортӧ мунӧм йылысь, дзонь пачка джын папирос бырӧдіс, кодсӧ куритӧмӧн да кодсӧ сідзи шыблалӧмӧн. Сэсся друг шпыньмуніс да чеччыштіс:

— Сы дыра ог гӧгӧрво! Ме ӧд районсянь ыстӧм уджалысь. Мыйла нӧ не мунны район тшӧт весьтӧ? Ӧні жӧ кык мортӧс медала пыжӧн катны...

Час мысти Семуков вӧлі пыж шӧрӧ пуксьӧмӧн нин куритчӧ, пуркйӧ вомсьыс табак тшын, быттьӧ пароход струбаысь.

А та кості пуръясьысьяслӧн посньыдик чукӧръясыс быдмисны. Шӧпкӧдчан сёрниыс гораммис. Вочасӧн найӧ пыр кутісны матыстчыны штаб палатка бердӧ. Бригадиръяс эськӧ шуӧны жӧ, ті пӧ кулак агитациялы сетчӧмныд, кулаклы кивыв уджалӧм пӧ лоӧ тайӧ. Сӧмын некод нинӧм оз кывзы. Пуръясьысьяс скӧрмӧмны чорыда, скӧрмӧмны быдтор вылӧ, некод найӧс миритны оз вермы. Найӧ сӧмын ӧтарӧ бызгӧны, ӧта-мӧдныслысь гӧлӧссӧ вевттьӧны да ӧта-мӧднысӧ дульнаныс пызйӧны.

Васька Петыр бригадаын ӧнтая сёрнитӧмыс паськалӧма нин став бригадаас, сійӧ зыкыс вуджӧма нин унджык пуръясьысьяслы. Кодсюрӧ, эськӧ, тӧлкуйтӧны жӧ, мый тайӧ сёрниыд абу уджалысь войтырлӧн сёрни, кулакъяслӧн сёрни, сӧмын оз сійӧ мӧрччы, оз ставныс эскыны сылы.

— Кутшӧм нӧ вермас лоны кулак агитация, кор ныр улын, асланым син водзын йӧзыс веж турун пуктӧны, а ми тані шландайтам...

— Турун пуктан кадыс кӧ нӧ воас да ньӧжйӧ кутас мунны турун пуктӧмыс — бара жӧ кулак агитация лоӧ?

— Ньӧртӧгыд нӧ кыдзи пуръясян? Ӧні мунам, а кор ньӧрнытӧ лӧсьӧданныд — бара позьӧ волыны...

Штаб палатка мышладорын сулалӧны нёль том морт. Найӧ зэв азыма тӧлкуйтӧны ас костаныс:

— Аскиӧдз виччысьны оз позь. Ячейкаыд ӧд талун тшӧктіс вӧчны. Лёгкӧй кавалерия нимсӧ миян колӧ оправдайтны.

— Дзик пыр жӧ колӧ вуджавны мӧдлапӧлас да тӧдмавны, кодлӧн виддзыс да мыйла татшӧм водзсӧ ытшкӧны...

— Вай ми Степан Машӧкӧд вуджалам, а ті тӧдмалӧй, уна-ӧ эм припасыс складас...

Та бӧрын том войтыр котӧрӧн разӧдчисны, быттьӧ эз и вӧвлыны.

Пуръясьысьяскӧд пӧсь петтӧдз сёрнитӧм бӧрын Ваддоров петіс йӧз чукӧрысь да муніс палатка мыш сайӧ. Ачыс мӧвпалӧ сӧмын ӧтитор:

— Кӧть мый, а пуръясьӧм колӧ эштӧдны тайӧ вежоннас. Гортӧ мунны ӧні некодлы оз позь...

Та гӧгӧр Ваддоровлӧн став мӧвпыс бергалӧ юрас. Та серти и видзӧдӧ сійӧ пуръясьысьяс зыксьӧм вылӧ. Тасянь жӧ сійӧ и асьсӧ мыжалӧ, вом дорсӧ курччалӧмӧн да кияссӧ пыдзралӧмӧн.

Кӧсйылі нин ӧд, мися, ветла да видла ачым. Кульыс ӧд тшӧктіс жӧ веритны Морозовыслы, сьӧкыд быттьӧ вӧлі аслым километр саяд водзджык ветлыны. Да тайӧс ӧд он жӧ чайт. Сизим чукӧр тыдалӧ да... Сэтчӧ жӧ и ытшкыныд заводитіс кутшӧмкӧ омӧльыс. Гӧгӧр мат. Изъюров воши, эз висьтав, кытчӧ муніс, Семуков пышйис...

Сэсся чигарка ӧзтігмоз Ваддоров кутіс вӧчны выводъяс:

— Торкалысьыс тані абу ӧти морт, а дзонь поз тыр. Ыджыд кулак поз выйим миян запаньын. Найӧ быд боксянь ӧтпырйӧ уськӧдчисны, мед дзикӧдз торкны пуръясьӧмсӧ. Колӧ эрд вылӧ петкӧдны найӧс, налысь лёк уджнысӧ. Сытӧг нинӧм оз артмы...

Ваддоров дінӧ матыстчис Налимов. Сійӧ зэв жуним. Чужӧмыс ӧні сылӧн чукырӧссьӧма да комын арӧс пыддиыс петкӧдлӧ ар нелямын вит.

Ваддоров аддзис Налимовӧс да юаліс сылысь:

— Кыдз тэ ногӧн: воисны эз на Гуляй Максимъясыд Баля кӧджӧдзыс?

— Важӧнкодь нин мунісны да ӧні, буди, воисны жӧ.

— А дыр-ӧ нӧ эськӧ тырмас пуръявныс?

— Час куим-нёльыд, дерт, колӧ, оз кӧ дырджык. Кӧть эськӧ рамаяссӧ и лӧсьӧдӧма, да ӧд тэчныс ньӧртӧ зэв дыр тырмас.

— Аски рытнас воасны татчӧ?

— Аски рыт? Аски рыттӧ, бара, оз на воны. Аскомысь асывнас кӧ эськӧ воасны, зэв нин бур лоас да. Аски асывнас вӧлисти пуръясьны кутасны найӧ. Лун шӧрӧдз пуръясясны...

— А, дашкӧ, войнас пуръяласны?..

— Ме тай ог чайт-а.

Ваддоров недыр чӧв олыштіс, — сэсся шуӧ Налимовлы:

— Вай, Налимов ёрт, восьтам собранньӧ. Ӧні ставыс чукӧрынӧсь. Кӧть мый, а йӧзӧс колӧ кутны. Колӧ висьтавны налы, колӧ, мед гӧгӧрвоасны, мый муннысӧ найӧс ышӧдӧны кулак дор сьылысьяс, мый пуръясьысьяс ӧні оз важ моз кодлыкӧ «дядьӧлы» уджавны, а асланыс государстволы, аслыныс уджалӧны, социализм тэчӧны... Ме висьталышта... Войнас бара вӧчлам ячейкалысь собранньӧ... Со ӧд массӧвӧй уджтӧ нуӧдтӧгыд кыдзи орудуйтӧ кулакыд.

IX. Баля кӧджӧ мунігӧн

Пушкыра пожӧмъяс пӧвстті еджыд ялаа ягӧд, быттьӧ дзор гӧна эшкын вывті, кокъяснысӧ зэв тэрыба шыблалӧмӧн тапиктӧны Баля кӧджӧ Гуляй Максим да сылӧн ёртъясыс. Ставныс кишкӧны, пӧсялӧмаӧсь, тэрмасьӧны регыдджык воны ньӧр дінӧ. Нырщик пыддиыс медводзын мунӧ Гуляй Максим ачыс. Тайӧ местаыс сылы ставыс тӧдса, ассьыс сиктсӧ моз жӧ тӧдӧ.

Мунан туйсӧ Максим меддженьыдсӧ бӧрйис. Кӧджъясӧд кытшлалӧм пыдди да сёртӧд собалӧм пыдди, сійӧ кайис кос ягӧ да кутіс шердйыны-мерайтны ордымтӧм туйсӧ.

Максимлӧн вомыс некутшӧма оз топавлы, пыр сійӧ мыйкӧ выльтор висьталӧ. Максим дінын кадыд веськыда лэбзьӧ.

Ӧні мунігас Максим висьталіс, кыдзи сійӧ тышкасьлӧма еджыдъяскӧд гражданскӧй война дырйи. Татчӧ эз вунӧд содтыны, кыдзи коркӧ найӧ висьтӧн жӧ ветлӧмаӧсь асланыс тылӧ патронла, бырӧма патроныс да. Максим урчитіс, мый тайӧ ньӧрла мунӧмыс дзик жӧ патронла ветлӧмыс кодь.

Сэсся Максим висьталіс, кыдзи сійӧ коркӧ ичӧт дырйиыс на ветлывлӧма батьыскӧд чери кыйны Сьӧд ты вылӧ. Сьӧд тыыс ӧтилаті абу вӧлӧм лӧпта, да Максим вӧлӧм сэні тывъялӧ батьыскӧд.

Тывъяланінас Максимъяслӧн вӧлӧма ичӧтик сьӧд пон, Соболь нима.

Ӧтчыд рытын Собольыд эз во чом дорас. Максим сійӧс пемдытӧдзыс чуксаліс, гӧлӧс сибдытӧдзыс равзіс, сӧмын Соболь эз лок. Батьыс Максимлӧн шуӧ, кӧнкӧ пӧ кӧч бӧрся вӧтчис да воши, а ачыс Максим вӧлі чайтӧ чӧскӧ шедіг: сідзи понтӧг и коли Максим.

Аскинас бара Сьӧд ты вылӧ тывъявны мунісны. Тывйыштісны. Кутісны кыскыны тывсӧ, приводитны. Тыв кӧбӧтыс чинӧм бӧрын налӧн тывныс сибдіскодь, зэв сьӧкыда кутіс локны.

Батьыс Максимлӧн шуӧ, кӧнкӧ пӧ колода шедіс, а Максим пыкӧ, эз пӧ колода, а вӧйӧм пу пӧ сюрис тыв пытшкас. А мыйӧн ещӧ кыскыштісны — тыв пытшкас тыдовтчисны гырысь чашка вом кодь синъяс.

Берег дорӧдз сибӧдӧм бӧрын Максимлӧн батьыс черӧн сатшкис кык син костас да сэсся вӧлисти ружтігтырйи кыскисны ляпкыдджыкинӧдз.

Берегас лэптынысӧ эз вермыны, да Максимлӧн батьыс шуӧ, колӧ пӧ кишкасӧ лэдзны щукаыслысь, мед пӧ кокниджык лоӧ. Тайӧ шуигӧн сійӧ пуртӧссьыс босьтіс кузь пурт да кырыштіс щукаыдлысь рушкусӧ, рушкусӧ кырыштігӧн и тшӧтш поті кишкаыс. Кишка потасӧдыс мыччысис кутшӧмкӧ сьӧд шмак бура ыджыд, а сэсся сійӧ сьӧд шмакыд чеччыштіс да скакйис вӧрӧ. Вӧлӧмкӧ, Максимлӧн Собольыс.

Збыль-ӧ шедліс сы ыджда щукаыс, код тӧдас, сёйӧмсӧ тай эз жӧ висьтав Максимыс-а.

Дерт, веськыда кӧ шуны, став висьталӧмсӧ Максимлысь веритны оз позь. Сӧмын не веритны бара жӧ он вермы, дзик збыльысь сёрнитӧ да.

Максим ещӧ на висьталіс томдырся олӧм йывсьыс: рекруталӧм йылысь, юӧм йылысь да тышкасьӧм йылысь.

Висьталіс, кыдзи сійӧ коркӧ нӧйтлывлӧма ассьыс мусуксӧ дзик прӧстаысь. Оз жӧ эськӧ вӧлӧм кӧсйы нӧйтныс, да морттӧ ёртъясыс ызйӧдӧмаӧсь.

Дай ачыс мусукыс, Ӧндрей Пеклаыс, норасьӧ вӧлӧм: дзонь во пӧ мусукасям, да ӧтчыд на эз нӧйтлы: «Тайӧ пӧ менӧ оз радейт да сійӧн оз и нӧйт».

Ассьыс висьталӧмсӧ Максим тадзи помсьӧдіс:

— Ме сійӧс, Пекласӧ, вӧлі зэв ёна радейта. А мед петкӧдлыны ёна радейтӧмсӧ, мед гӧгӧрвоис, мый ме сійӧс радейта да ӧти кывйӧн кӧ шуны, мед став йӧзыс аддзисны менсьым радейтӧмӧс — ме и нӧйті сійӧс. Жаль жӧ эськӧ вӧлі аслым да...

Шонді лэччан гӧгӧрыс Максим кежис мушкостӧд мунан пасӧд:

— Баля кӧджыд тані и эм. Тайӧ пасыс дзик ньӧр чукӧръяс дінас петӧ.

Мушкостӧд мунігӧн вомъясныс ставныслӧн тупкысисны, ставӧн вӧйины ньӧр пуръялӧм йылысь мӧвпалӧмӧ.

Ю кыр йылӧ вӧрысь петігӧн Максим долыдапырысь мыйкӧ кӧсйис висьтавны да друг сувтіс, гӧгӧрвотӧма видзӧдліс ва дорӧ. Сэсся тай кыдз ёрччыштіс медыджыднас, чеччыштіс, гашкӧ, кык метр водзӧ, уськӧдчис ва дорланьыс.

Мукӧдыс эз гӧгӧрвоны, мый лои Максимкӧд, налы оз на вӧлі тыдав ва дорыс да. А мыйӧн воисны Максим местаӧ, сідз жӧ ёрччыштӧмӧн уськӧдчисны сэтчӧ, кыдз тай каля уськӧдчӧ ваӧ бордъяссӧ топӧдӧмӧн.

X. Пакӧсть

Запань весьтын воймӧм шпал вылын пукалігӧн Сола Епимлӧн зэв ёна вӧлі юрыс висьӧ, быттьӧ нӧшкӧн нӧйтӧны сылы балябӧжас. Пӧкмӧлля. Уджыс некутшӧма оз пыр киас. Асывсяньыс уна вылӧ нин вӧчис кляч палич кызь кымынӧс.

Сола Епим эськӧ кӧсйӧ нин вӧлі лэччывны воротаын уджалысьяс дінӧ, Тикӧн Тималысь пӧкмӧлитчыны корны, сӧмын сэтчӧ, тыдалӧ, зэв унаӧн чукӧрмисны, ызгыны кутісны, да эз лэччы... А недыр мысти Тима ачыс котӧрӧн локтіс Епим дінӧ да пӧлӧвинка пыдӧсысь кисьтіс Епимлы чашка вина.

Епим юигкості Тима веськыда юалӧ сылысь:

— Ӧтитор кӧ тшӧкта вӧчны, Епим, вӧчан он?

— Вӧча бара... кӧть мый тшӧктан, сійӧс и вӧча... биӧ кӧть ваӧ пыра, абу нин ӧд первой... — чашка пыдӧссӧ окыштӧм бӧрын вочавидзӧ Епим.

— Менӧ зэв ёна дӧзмӧдісны да вештыны кӧсъя... Сэсся ӧд и тэнӧ асьтӧ смекайтӧны тшӧтш дай. Со ӧд, быд лун ӧшӧдӧны сьӧд пӧв вылӧ. Дай уджалан донтӧ пӧ тэныд оз кӧсйыны сетны...

Тикӧн Тима Сола Епимкӧд сёрнитӧ сідз жӧ, кыдзи пӧрысь старукаяс тоткӧдӧны челядьлы — мисьтӧмъяс да мутияс йылысь, ылӧдлӧны да повзьӧдлӧны кагаястӧ.

— Меысь, Тимопей Тикӧнӧвич, эн сумлевайтчы... Ме вӧча, абу нин ӧд тай, мися, первой... Висьтав сӧмын, мый колӧ...

Мед сӧмын некод оз тӧдлы... Дай ӧдйӧджык мед удитан.

Тикӧн Тима дугдыштліскодь. Сэсся шӧпкӧдӧ Епимлы пель водзас:

— Зіля мун Баля кӧджӧ. Сэні эм ньӧр чукӧръяс, пуръявны лӧсьӧдӧмаӧсь. Тэ сійӧс мун да ставсӧ ваӧ шыблав, мед кылалӧ, шонді лэччиггӧгӧрыс сэтчӧ воан на, а войнас ставыс эштас... Ладнӧ?

— Ладнӧ, ладнӧ...

— А ме сайын оз коль... Ме тэнӧ ог ӧбӧдит.

Тима питшӧгсьыс кыскис вина тыра стӧканнӧй сулея да сюйыштіс Епим киӧ:

— Ӧдйӧджык мун, мед удитан...

Сэсся котӧрӧн кайис кыр йылӧ, саясис бадь кустъяс сайӧ, быттьӧ эз и вӧвлы.

Сола Епим ӧтнасӧн коли воймӧм шпал вылын пукавны. Сійӧ дыр быд боксянь видзӧдіс стӧканнӧй сулея вылӧ, окаліс сійӧс, гашкӧ, ветымынысь. Сэсся пробкасӧ перйис да сулеясӧ кок вож костас топӧдіс, синсӧ куньӧмӧн сьылігтырйи кутіс нимкодясьны, мургыны вомгорулас. Кодкӧ, эськӧ, юаліс жӧ сэк Епимлысь, мыйла пӧ пыр ӧтарӧ юан, сӧмын Епим кокньыда мынтӧдчис сыысь, шуис — шог вӧсна да скӧрмӧм вӧсна пӧ юа.

А мыйӧн, кылӧ, муніс юалысьыд, синсӧ куньӧмӧн жӧ Епим пӧрӧдіс стӧканнӧй дозсӧ вомас, каркнитіс, вомнас тяп-тяпкерис да кыркӧтш бокшаӧдыс тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис ю катыдлань, Баля кӧджӧ.

Епим кӧ Гуляй Максим моз жӧ веськыда ягӧдыс муніс, дерт, регыдӧн воис Баля кӧджад. Сӧмын ягӧдыс мунны Епим оз куж вӧлі да пыр лои ю крежйӧдыс котӧртны кӧдж веськыдаяс вундалӧмӧн.

Рытъявылыс Епим зэв ёна мудзӧмӧн нин воис ньӧр чукӧръяс дінӧ. Ичӧтика шойччыштӧм бӧрын сійӧ заводитіс ньӧръяссӧ ӧтикӧн тюйӧдлыны ваӧ. Сӧмын ӧтикнад надзӧн чинӧ ньӧр чукӧрыс, да Епим заводитіс моздорнас новлыны да чӧвтавны-бузйӧдлыны ваас.

Кымыныськӧ нуӧм бӧрын Епим бара лолыштіс, куритчыштіс да выль вынӧн кватитіс моздор тырыс ньӧр, кутіс котӧртӧдны ва дорӧ. Сэк сійӧ мышладорсяньыс кыліс зэв чорыда ёрччыштӧм шы, а ещӧ син лапнитлӧм мысти ачыс гатш уси, весиг видзӧдлыныс эз удит.

Сола Епимӧс ляскӧбтӧм бӧрын Гуляй Максим видзӧдліс неуна ляпкалӧм ньӧр чукӧр вылӧ, сэсся видзӧдласыс уси берегдор ваас плаввидзысь ньӧр чукӧр вылӧ да зіб кватитӧмӧн уськӧдчис кутавны. Ньӧр чукӧрыд вӧлӧма лӧнь вабергач весьтын, Епимлӧн ваӧ шыблалӧм ньӧрйыс абу на ставыс удитӧма кылавны, ӧти местаын бергалӧ.

Максим бергӧдыштіс юрсӧ береглань, кӧсйис чукӧстны мукӧдсӧ тшӧтш кутавны ньӧрсӧ. А найӧ... ракаяс моз уськӧдчӧмаӧсь Епим вылӧ да кокалӧны, гындӧшитӧны, колскӧдӧны сійӧс кулакъяснаныс кытчӧ веськалӧ.

Максим бӧр уськӧдчис на дінӧ, ёрччигтырйи шыблаліс найӧс шошаӧдныс Епим вылысь, кыдз тай понъясӧс разьӧны пурсьӧмысь:

— Ті нӧ йӧймид али мый... понъяс моз пуранныд...

— Мый корсис, сійӧ и сюрис...

— Понлы и пон места...

— Ёнджыка на колі-а... — тшӧтитчӧны Максимкӧд пуръясьысьяс.

Ас судӧн судитны оз позь. Сы вылӧ эм суд. А пышйӧмысь кӧ поланныд, верманныд кӧртавлыны ки-коксӧ.

Сэсся неуна раммыштӧм бӧрын Максим дивитны кутіс ёртъяссӧ.

— Кыдзи нӧ позьӧ мортӧс нӧйтны. Неладнӧ кӧ вӧчӧ — колӧ судӧ сетны, мед суд судитас.

Ас судӧн судитны позьтӧм йылысь Максим висьталіс ёртъясыслы ньӧр куталігчӧжыс. А мыйӧн эштіс ньӧр лэпталӧмыс — пуксисны куритчыны, шойччыштны.

Куритчӧм да нурйыштчӧм бӧрын Максимлӧн ӧти ёрт, Васька Спиридон, нюжӧдчис веж турун вылӧ:

— Номйӧсь жӧ, эськӧ, лоӧ тані узьнытӧ да. Но да кыдзкӧ ӧд ӧти войыд кольӧ...

— У-узьны-ы?!.. — шензьӧмӧн нюжӧдіс Гуляй Максим. — Кутшӧм нӧ узьӧм вермас лоны. Вунӧд узьӧмтӧ запаньӧ вотӧдз. Вот пуръялам тайӧ чукӧръяссӧ, кылӧдам запаньӧдз, дай узь, колӧкӧ, сэні дзонь войков чеччывтӧг, сӧмын мед вольпасьыд оз кӧтась...

Пыксьыны Максимкӧд некод эз кут. Быдӧн гӧгӧрвоисны: узьны оз позь. Колӧ кыдз вермасны ӧдйӧджык вайны ньӧрсӧ запаньӧ. Ӧд ньӧр сайын ставыс: регыдджык кӧ воас ньӧрйыс — пуръясьысьяс оз мунны, а пуръяласны дай кылӧдасны став керсӧ запаньысь, а оз кӧ ло ньӧрйыс, сэк став пуръясьысьыс мунасны. А мунасны кӧ — став керйыс косьмас... ставыс вошӧ.

Кыдз тай пес кералысьяс вытькост уджалӧм бӧрын пуксясны сёйны да шыд пӧртйыд муртсаӧн пакмӧ, сідз жӧ кутіс пакмыны берегысь ньӧр чукӧр, кор Гуляй Максимъяс, пес кералысьяслӧн зіля сёйӧм моз жӧ, кутчысисны удж бердас. Найӧ первой лӧсьӧдісны кыкнан пур сюрӧссӧ да кыкнансӧ ӧтпырйӧ кутісны тыртны ньӧрйӧн.

XI. Прорыв

Совешанньӧ нуӧдӧм бӧрын да Гуляй Максимӧс ньӧр кылӧдны ыстӧм бӧрын Изъюров бура дыр на сёрнитіс Налимовкӧд ӧтнаскӧд, дай кымынкӧ бригадиркӧд. Налы сеталіс индӧдъяс, кыдзи колӧ пуктыны пуръясян уджсӧ, мед эштӧдны пуръясьӧмсӧ Обкомӧн индӧм срок кежлӧ.

Быд боксянь арталӧм бӧрын Изъюров аддзис, мый медколанаторйыс ӧні — ньӧр. Ньӧр кӧ оз во регыдӧн — вермас орны став уджыс. А удж орӧмыс сійӧ лоӧ кер косьтӧм.

Кер косьмӧмсьыс мыжсӧ Изъюров медъёна кӧсйӧ водтӧдны ас вылас.

«Дай позьӧ ӧмӧй кодкӧ вылӧ мӧд вылӧ вештыны, ачым кӧ ог куж бырӧдны тайӧ прорывсӧ. Райкомыд ӧд меным дӧверитіс тайӧ ответственнӧй уджсӧ», — мӧвпалӧ Изъюров ас кежас.

Изъюров тӧдӧ: прорыв бырӧдны позьӧ сӧмын кулаккӧд да оппортунизмкӧд чорыда тышкасян подув вылын. Прорыв бырӧдӧмыс сулалӧ партиечьясӧс да комсомолечьясӧс прорыв бырӧдӧм вылӧ решительнӧя кыпӧдӧм сайын да вӧр кылӧдысьясӧс, пуръясьысьясӧс тайӧ удж вылас котыртны кужӧм сайын. Социалистическӧй ордйысьӧм да ударничество паськӧдӧм да сэтчӧ став уджалысьяссӧ кыскӧм кутасны решайтны пуръясьӧмын успехъяссӧ.

Изъюров муніс бокӧджык йӧз дінысь, пуксис луг вылӧ, зепсьыс перйис блокнот да пидзӧс пом вылас пуктӧмӧн пондіс пасъявны тайӧ мӧвпъяссӧ, медым сійӧс сюйны резолюцияӧ партсобрание вылын.

Блокнотсӧ сюйис зептас да кутіс водзӧ мӧвпавны: «Кулакъяс татчӧ ён вез кыӧмаӧсь. Эз кӧ эськӧ, сэки этатшӧм серпасыс некыдз эз вермы артмыныс».

— Мый ӧні эм тані, — юаліс Изъюров ассьыс, а сэсся чуньяс вылас тэчӧмӧн кутіс лыддьӧдлыны:

— Пуръявтӧм на квайтымын сюрс кер — ӧти;

— Луннас пуръялӧны сӧмын вит кубометрсянь дас вит да кызь кубометрӧдз морт вылӧ — мӧд;

— Пуръясян ньӧрйыс кутӧма бырны — коймӧд;

— Припасъяс бырӧм — нёльӧд;

— Пуръясьысьяс костын паськалӧма юӧм — витӧд;

— Уджлӧн выль формаяс, — социалистическӧй ордйысьӧм да ударничество, кусӧмаӧсь — квайтӧд;

— Парторганизация омӧля пуктӧма массӧвӧй удж, оз тышкась колана ногӧн кулак агитациякӧд да оппортунизм нога уджалӧмкӧд — сизимӧд;

— Уджӧн веськӧдлысьяс нямӧд кодьӧсь — кӧкъямысӧд...

Ставсӧ кӧ лыддьӧдлыны, чуньыд оз тырмы...

Зумыштчӧмӧн недыр пукалӧм бӧрын Изъюров чеччис пукаланінсьыс да веськӧдчис запаньӧ, клячасянінӧ. Запаньын сійӧ веськаліс Демит Васька бригадаӧ да тшӧтш кутіс ӧти том морткӧд уджавны, клячасьны.

Рытъявылӧдзыс Изъюров уджаліс пуръясянінын. Сэсся некодлы шыасьтӧг зэв ӧдйӧ петіс пур вылысь да транксьӧдіс запань бӧжын сулалысь морт дінӧ.

Изъюровлысь мунӧмсӧ пуръясьысьяс тӧлкуйтісны, кӧнкӧ пӧ мудзис ёна да шойччыны муніс. А мыйӧн аддзисны сылысь моторӧ пуксьӧмсӧ да моторлысь ю катыд шпорӧдӧмсӧ — ставныс ӧти кывйӧ воисны:

— Эз, буракӧ, чӧсты клячасьӧмыд... Регыд тай корсис гортӧ мунан ордымсӧ... Эз тай ков кушманысь вӧчӧм ӧчки...

Кань куръя юрӧ вотӧдз Изъюров пыр ӧтарӧ дзоргис запань вылӧ да мӧвпаліс, корсис туйяс, кыдз эськӧ ӧдйӧджык эштӧдны пуръясьӧмсӧ. А Кань куръя юрсянь километр вит кымын пукаліс синъяссӧ ва вылас дулӧдӧмӧн. Сэк Изъюровлӧн юрыс дзикӧдз тыртӧммыліс, весиг быттьӧ пельясыс тупкысьлісны. Сӧмын вомсьыс шочиника да нуртӧминика усьлывлӧ вӧлі:

— Прорыв...

Мотор пыдӧсыс зутшмуніс лыа кӧсаӧ, да Изъюров вӧлисти очмуніс, дрӧгмуніс быдӧн. Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ казяліс:

— Мыйла нӧ ме некодлы висьтавтӧгыс муні? Мый нӧ ӧні ме йылысь шуасны? Бара ӧд кутасны нинӧм абусьыс гезсӧ кыны... Буди, бергӧдчыны да висьтавны?... Но да ладнӧ...

Сэсся бергӧдчис моторист дінӧ да гораакодь горӧдіс, мед кылас мотористыс:

— Мыйкӧ тай нӧ зэв надзӧн воам, мӧс юиг моз жӧ ӧдва дувгам. Вай ӧддзӧдышт! Тадзнад ӧд войӧдзыс ог воӧй...

— Ог нин эськӧ надзӧн мунӧй да... Ладнӧ, инӧ, час, оз кӧ жугав моторыс, ичӧтика ӧддзӧдыштам.

Кыдз тай арся войын кыбигӧн би югӧрас ньӧв моз локтӧ, швалькӧдӧ ва вежӧсӧдыс ыджыд сиг, сідз жӧ Изъюровлӧн моторыс чорпӧ ва веркӧсӧдыс, васӧ лёкысь паджыштӧмӧн.

XII. Нопъяяс

Шондіыс муртса на вӧр-пу йылӧдыс мыччис ассьыс волялан чужӧмсӧ, а запаньын олысьяс ставныс нин кок йыланысӧсь. Весиг сёйысьясыс нин талун палатка дорас этшаӧнӧсь. Ставныс чукӧртчӧмаӧсь штаб кыр йылӧ, тӧрытъя собранньӧ мунанінӧ.

Кӧть тӧрытъя собранньӧ вылын и некутшӧм шогманаджык решенньӧ эз петкӧдны, а всё-таки собранньӧсӧ шуисны помасьӧмӧн, и талун асыв некодӧс нин эз корлыны, эз юӧртлыны выль собранньӧ вылас.

Эз.

Пуръясьысьяс талун чукӧртчӧмаӧсь асьныс, некод юӧрттӧг. Дай чукӧртчӧмыс талун мӧд сяма тӧрытъя сертиыс: тӧрыт быттьӧ гортынӧсь вӧліны, ставныс шапка ни пом, а талун весиг нопъяӧсь, быттьӧ тшак вотысьяс, туй йӧз кодьӧсь.

Дерт, эськӧ, унаӧн жӧ эмӧсь и ӧтпӧлӧсаяс, сӧмын найӧ абу жӧ удж вылӧ петны лӧсьӧдчӧм йӧз кодьӧсь.

Мый нӧ тайӧ лоӧма? Мыйла нӧ та мында нопъяыс, выль йӧзыс ӧд некод эз лок? Абу-ӧ нин тайӧяс гортаныс мунны лӧсьӧдчӧмны? А пуръясьӧмыс? Кыдз нӧ сідз, ӧд квайтымын сюрс кер на пуръявтӧм?

Тӧдтӧм морт кӧ локтіс да видзӧдліс тайӧ серпас вылас — дзик татшӧм юасьӧмъяс сылӧн и лоины.

Нопъя пуръясьысьяс талун оз жуны, ӧти местаын сулалӧны. Весиг ӧд оз сёрнитны, быттьӧ воманыс ва кутӧны. Зэв нин шочиника, дышпырысь, скӧра ымӧстлӧны гоз кывйӧн, кыдз тай скӧра ымзӧны сьӧкыда узьысьяс, кор найӧс кутан треситӧмӧн садьмӧдны.

Вожкаяс йылӧ, кыз пӧвъясысь вӧчӧм пызан кодь вылӧ сувтӧмӧн, Ваддоров талун бара нин заводитіс сёрнитны пуръясьысьяскӧд, заводитіс висьтавны налы пуръясьӧм эштӧдны йылысь.

Ваддоров висьталіс зэв пӧся да кузя. Сійӧ висьталӧм бӧрын унаӧн пӧрччалісны нопъяснысӧ, а кодсюрӧ весиг палаткаясӧдз нуалісны. Сӧмын нопъяыс коли на сё мӧд морт.

Ваддоров бӧрын пызан вылӧ тажъясис Степан Трӧш. Сійӧ пӧрччис шапкасӧ да киас чабралігтырйи, джӧмдалӧмӧн кутіс висьтавны:

— Ми, граждана, век уджавлім, дай водзӧ кутам мырсьыны. Ми ставным мырсьысь йӧз ӧткодьӧсь, ставным мырсьӧм помысь кынӧмнымӧс вердам. Уджалӧмысь ми некод ог ӧткажитчӧй. Уджавнытӧ, мися, ми уджалам. Сӧмын, этійӧ, ударнӧялӧмтӧ, ме ногӧн, бокӧ колӧ кольлыны. Ме эськӧ рад ударнӧяла... Ме, мися, абу прӧтив ударнӧялӧмысь, чӧскыдджыка кӧ вердӧны да унджык кӧ мынтӧны... А ӧні ӧд кынӧмным оз пӧт. Кыдз нӧ кынӧм сюмалігад ударнӧялан...

— Тикӧн Тима другыд моз вит кубометрӧн лун пуръялан, да кысь тэд унасӧ мынтасны... — торкисны Степан Трӧшӧс пуръясьысьяс.

— Куим кубометрӧн лун кӧ кутан няръявны — сэки няньыд весиг оз кут шедны.

Тайӧ кывъяссӧ кывзігӧн Степан Трӧшлӧн льӧбъясыс тір-тірмунлісны, сӧмын усъяснас бердӧмаӧсь да эз тыдавлыны йӧзыслы.

Кокъяснас педзыштӧм бӧрын Трӧш кутіс водзӧ нуӧдны:

— Сэсся миянӧс тшӧктӧны ударнӧявны, а асьныс, небось, оз жугӧдчыны. Тӧрыт тай волісны портпеляясыд да лунтыр рака моз гож водзын пуртыкасис ӧтиыс, купайтчис да, а рытнас кыкнанныс пышйисны.

— Ӧтикыс, зонмӧ, зэв ёна уджаліс, — сюйыштіс кодкӧ.

А Степан Трӧш оз ӧвсьы, водзӧ писькӧдчӧ:

— Небось тай найӧ абу йӧйӧсь, праздник кежлад оз кольччыны запаняд тшыгйӧнтӧ гӧститны, гортаныс мунісны. А миянлы тані праздниктӧ куш нянь вылын лоӧ коллявны, сакар ни, шыдӧс ни, вый ни — нинӧм абу. Ме ногӧн, граждана, припассӧ вайигкості гортӧ колӧ ветлыны, ытшкыштны сэки удитам и быдтор. Йӧзыс ӧд со ытшкӧны нин...

Пуръясьысьяс кутісны мургыны ас костаныс. Кодъяскӧ шуӧны — колӧ пӧ ветлыны гортӧ, дась мича поводдянас пӧ колӧ ытшкыштны. Мукӧдыс пыкӧны, водз на пӧ ытшкыныд, локтӧмпырысь пӧ эштӧдны нин колӧ. Припастӧ вайныд пӧ абу жӧ дыр, кык-куим лун мысти пӧ ваясны.

Мургӧм шы улын пызан вылӧ кайис том морт. Киас сійӧ кутӧ кутшӧмкӧ кабалатор. Ки пӧвсӧ водзӧ чургӧдӧмӧн йӧзсӧ ланьтӧдыштӧм бӧрын сійӧ шуӧ:

— Ёртъяс! Ми тӧрыт рытсяньыс, ӧніӧдз на пыр, тӧдмалім тайӧ ытшкӧм видзьяссӧ. Ми, лёгкӧй кавалериясянь, вуджавлім кыкӧн наросьнӧ та могысь. Сэсся со вӧчим этійӧ актсӧ, — лет-леткерис бумаганас том морт.

Чуньяснас юрсисӧ бӧрӧ сыныштӧм бӧрын сійӧ водзӧ висьталӧ:

— Тайӧ видзьясыс эсійӧ сиктъясыслӧн. Ӧтикыс, катыдджыкыс, Пиля Дарьялӧн, а мӧдыс колхозлӧн. Кор ми кутім юасьны Пиля Дарьяыслысь, мыйла сійӧ ытшкӧма видзсӧ та воддзасӧ, сійӧ зэв прӧстӧя висьталіс, мыйла нӧ пӧ ог ытшкы, ытшкӧм вылас меным ӧти пуръясьысь кызь вит шайт сетіс да. А туруныс пӧ ӧд оз вош кызь вит шайт доныс: тайӧ пӧ турунсӧ куклы верда. А ар кежлас выль турун петас. Ытшкыныс тшӧктысьыслысь, сьӧм сетысьыслысь, сійӧ оз тӧд нимсӧ, сӧмын висьталіс, сёрнитігас пӧ зэв частӧ «бекреч» кыв шуалӧ.

— Васька Петыр бригадаысь Тикӧн Тима век «бекреч»-ӧн ёрччӧ да, гашкӧ, сійӧ? — шыбытіс кодкӧ йӧз костсянь.

— Сійӧ и эм. «Бекречтӧ» сэсся некодлысь он кывлы, — содтіс мӧд.

— Мӧд ытшкысьясыс вӧлӧмаӧсь колкозсянь, сійӧ жӧ сиктсьыс, — водзӧ висьталӧ том морт. — Найӧ кукъяслы турун нуӧмаӧсь. Тайӧ ставсӧ ми гижим, акт вӧчим, а кырымъяссӧ вынсьӧдіс сельсӧвет... — помсьӧдіс ассьыс юӧртӧмсӧ том морт. Сэсся актсӧ кодсюрӧлы петкӧдлӧм бӧрын зептас сюйис да юрсӧ лэптӧмӧн крукыштіс:

— А ті шуанныд, некутшӧм кулак агитация пӧ абу, турун пуктан кад пӧ воӧма, пуръясьысьясыд пӧ некод кулак ногыд оз сёрнит, ставыс пӧ тані мырсьысь йӧз. А тайӧ нӧ мый? Он кӧ веритӧй, вай син на син вайӧдамӧй Пиля Дарьясӧ Тикӧн Тимаыскӧд. Дарьяыс ӧд тані...

Тикӧн Тима дзик вӧлі пызан дорас сулалӧ да соссьыны кӧсйӧ кайлыны пызан вылас. А мыйӧн том мортыд висьталіс, Дарьяыд пӧ тані, вольскыны кӧсйис, пышйыны. Сӧмын эз лэдзны, кутісны. Кор Дарьяӧс вайӧдісны сэтчӧ да юалісны, коді пӧ тшӧктіс ытшкыныс, Дарья веськыда индіс:

— Этійӧ дядьӧыс и вӧлі...

— Тикӧн Тима кӧсйис ылӧдны пуръясьысьясӧс ытшкан кадӧн, кӧсйис орӧдны пуръясьӧмсӧ, сӧмын эз удайтчы, — пызан вылысь лэччигас нин шуис том морт.

— А припаснытӧ вайны вунӧдӧмныд, да сэсь коді мыжаыс? — юалӧ скӧрпырысь ӧти пуръясьысь.

Воча кыв та вылӧ некод эз висьтав. Лёгкӧй кавалериялы нинӧм эз сюр лёктор. Припас вайӧмыс эськӧ тырмидз кажитчӧ вӧлі, сӧмын тай бырӧма, ставсӧ сеталӧмаӧсь. Кутлісны жӧ эськӧ лёгкӧй кавалерияын уджалысьяс видны прикащик Поповӧс вывті уна припас видзӧмысь, да сійӧ ыстысис Морозов вылӧ, сійӧ пӧ тшӧктіс, а кор Морозов дінӧ мунісны — Морозов асьнысӧ видіс, тшыгйӧн пӧ тшӧктад пуръясьысьяссӧ видзны али мый, мыйда пӧ колӧ, сымда и сеті.

Та ногӧн висьталіс том морт, лёгкӧй кавалерияысь, мукӧдъяс моз жӧ пызан вылӧ кайӧмӧн.

Ёгор Ӧльӧксан ӧні сулалӧ вӧлі матын пызан дорын. Сійӧ муртса вермис виччысьны том мортлысь висьталӧмсӧ. Ӧльӧксанлӧн сьӧлӧмыс биын моз сотчӧ лёк вӧчысь йӧз вылас скӧрмӧмысла. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый вӧлӧм вӧчӧны найӧ, кытчӧ синӧны. Сакар мешӧкъяс аслыс вылӧ водзӧ гусялӧм йылысь мӧвпъясыс Ӧльӧксан юрысь важӧн нин бырины, быттьӧ эз и вӧвлыны.

Лёгкӧй кавалерияса том морт висьталӧм бӧрын Ӧльӧксан чеччыштіс пызан вылӧ да скӧрмӧмысла кашкигтырйи гораа шуӧ:

— Ёртъяс!.. Кывзылӧй, мый ме висьтала!.. Первой со мый... Мед оз удитны пышйыны, кутӧй Морозовӧс да Поповӧс — ларокса прикащикӧс. На вӧсна миян припасыд быри... Найӧ гусялісны ставсӧ.

Та бӧрын Ӧльӧксан висьталіс ставсӧ, мый найӧ аддзылісны Клавдюккӧд бадь куст увсянь. А сэсся содтіс:

— Он кӧ веритӧй — локтӧй, ме инда тіянлы, кытчӧ гуалісны найӧ...

Ставӧн уськӧдчисны Ӧльӧксан бӧрся, пӧжар вылӧ моз. Весиг нопъяяс тшӧтш котӧртісны, вунӧдісны гортӧ мунӧмнысӧ.

... «Поконикӧс» кыпӧдӧм бӧрын пуръясьысьяс бара чукӧрмисны штаб дінӧ. Бара кыптіс сёрни: кодкӧ шензьӧ, кодкӧ ёрччӧ, кодкӧ видӧ, а мукӧдъяс розгаавны тшӧктӧны уль льӧм пу ньӧрйӧн припас гусялӧмсьыс Поповӧс да Морозовӧс.

А кыр йыв дорӧ чукӧртчӧмаӧсь морт сизимдас кымын да век на нопнысӧ оз пӧрччыны, век на лӧсьӧдчӧны мунны:

— А всё-таки праздник кежлас ветлыныс колӧ... Ньӧрйыд абу да пуръясьныс нинӧмӧн жӧ-а... Тайӧ припасыд ӧд праздник бӧрас на бырӧ. Оз на ло лишнӧй.

— Со бара нин моторыд локтӧ, — горӧдіс кодкӧ кыр йыв дорсянь ю катыд индӧмӧн.

— Мый нӧ тайӧ бӧжас кыскӧ?..

— Гӧрд плагсӧ нӧ мый водзын лэптӧма?

XIII. Ньӧр вӧсна

Шонді лэччӧм бӧрас бура дыр на гожся вой югыднас Изъюров шпорӧдіс-катіс моторӧн, мотористӧс тэрмӧдлігтырйи. Баля кӧджӧ воигӧн Изъюров аддзис би югӧр:

— Ланьтӧмаӧсь, тыдалӧ, лодыръясыд... Ӧти войтӧ дыш лоӧма уджыштныд.

Ньӧр чукӧръяс увдорын мотор тупкис скӧр вомсӧ. Изъюров чеччыштіс моторысь да котӧртіс би югӧр дінӧ:

— Ай да Максим! Тайӧ нӧ тэ татшӧм тӧлкаыс? — вом тырыс нимкодьӧн юалӧ Изъюров, ньӧр пуръялысьяслысь уджалӧмсӧ аддзис да. — Молодеч тай тэ вӧлӧмыд...

Сэсся синъяссӧ вуджӧдіс бипурланьӧ:

— Эстӧн нӧ коді куйлӧ?.. Мый лои?

— Сола Епимӧс кӧртавлім, пакӧститӧ вӧлі да... — висьталіс Максимлӧн ёртыс.

— ?..

Максим локтіс Изъюров дінӧ да кымынкӧ кывйӧн висьталіс, мыйла найӧ кӧртавлісны Епимӧс.

Изъюров помӧдзыс кывзіс висьталӧмсӧ, видзӧдліс гӧгӧра моз вӧйӧм ляпкыдик кык ньӧр пур вылӧ, ньӧр чукӧръяс вылӧ да шуӧ Максимлы:

— Мый тэ нӧйтны эн сет Епимӧс — сійӧ бур, ас судӧн судитны оз позь; мый ті ньӧр пуръявны заводитӧмныд — сійӧ ещӧ бур; миянлы колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык запаньӧ кылӧдны ньӧрсӧ. А мый Епимӧс кӧрталӧмныд — сійӧ омӧль. Эз ков кӧртавлыныс.

— Сійӧ код вӧлі да... — заводитіс дорйысьны Максим.

— Вай разялӧй да мед тшӧтш уджалӧ... Ковмас жӧ ӧд вештыны ассьыс мыжсӧ, дай ӧдйӧджык пуръявсяс унджыкнад, — ньӧр моздор лэччӧдігӧн висьталіс Изъюров. — Вайӧ первой ӧти пурсӧ эштӧдамӧй, а мӧдсӧ эновтлам. Сійӧс ӧд и аски на позяс эштӧдны...

Кӧкъямыс мужикыд заводитісны уджавны да регыдӧн и эштӧдісны пурсӧ. А сэсся буксируйтісны да мотор бара восьтіс ассьыс ыджыд зыка вомсӧ, кутіс поткӧдны лӧнь васӧ, чукырӧсьтны шыльыд веркӧссӧ сылысь.

Шондіыс невылӧ кайӧм бӧрын тыдовтчис Кань куръя юр.

Воисны запаньӧ гӧрд плаг лэптӧмӧн.

XIV. Вочакыв

Ньӧр пур кыскысь мотор сувтіс запань бӧжланьӧ. Сэсь петісны Изъюров, Гуляй Максим, Сола Епим да ещӧ куимӧн, кодъяс ветлісны ньӧр пуръявны.

Берегын сулалысьяс синныслы оз веритны:

— Кыдз нӧ сідз? Тайӧ тай нӧ Изъюровсӧ шуисны гортас мунӧмӧн, а тані лои?

Ньӧрсӧ нӧ кыдзи та ӧдъясӧ вайны вермисны?

— Сола Епим тӧрыт на луннас вӧлі зуллялӧ код, а талун моторӧн локтіс?

Шензьӧмсӧ орӧдіс Изъюров:

— Ёртъяс! Пуръясян ньӧр лои вайӧма ӧні кежлӧ, а аски ещӧ ваясны тырмымӧн. Тайӧ вайӧмсьыс колӧ аттьӧ видзны Максим Ивановичлы, — ыдждӧдіс Изъюров Гуляй Максимӧс.

Гуляй Максим чуймыштліс, первойысь на кыліс Ивановичӧн ыдждӧдӧмсӧ да, а сэсся нюмыс петіс.

— Максим Ивановичӧс да сылысь ёртъяссӧ колӧ гижны гӧрд пӧв вылӧ, — водзӧ шуӧ Изъюров, — да премируйтны. А кыдзи сійӧ вайис ньӧрсӧ — мед ачыс висьталас.

Гуляй Максим кайис пызан вылас да гӧгӧр видзӧдліс, пыр на нюмъялан чужӧма:

— Ньӧртӧ, другъяс, эг ме вай, а ачыс Изъюровыс вайис. Сійӧ кӧ эз лок моторнас, ми эськӧ аскиӧдз на эг воӧй. Ми сӧмын пуръялім, сюри ньӧрйыс да...

— Ньӧрйыд ӧд абу кока, оз пышйы, дерт, сюрӧ... — шуткаӧн сюйыштіс кодкӧ.

— Кока, зон, вӧлӧма! Час ӧд кӧ ещӧ ми эг воӧй, эськӧ ӧти чукӧр дзик пышйис, эн и аддзыв, кӧчӧс моз...

Та бӧрын Гуляй Максим висьталіс ставсӧ, кыдзи-мый вӧлі да помас содтіс:

— Миянлы Сола Епим эз висьтав, мыйла сійӧ дон мынтытӧм уджсӧ вӧлӧм уджалӧ... Гашкӧ, тіянлы веськыда висьталас ачыс...

Пызан дорын сулалігӧн Сола Епим садь юрӧн кывзіс Изъюровлысь да Максимлысь висьталӧмсӧ. Кывліс йӧз костын Морозов йылысь сёрнитӧмсӧ. Епим кутіс гӧгӧрвоны ичӧтика, кытчӧ, вӧлӧм, синӧны Морозовъясыс да Тикӧн Тимаясыс, кутіс гӧгӧрвоны, мый ачыс вӧчис. Сэсся бара жӧ мӧвпыштіс мыждӧм йылысь. Мӧвпыштіс садь юрӧн аслас няйт олӧм йылысь, ӧткодяліс сійӧ мукӧд олӧмкӧд, да синваыс петіс.

А мыйӧн Гуляй Максим шуис, мед пӧ ачыс Епимыс висьталас, «мыйла сійӧ дон мынтытӧм уджсӧ вӧлӧм вӧчӧ», Епим кыпӧдчис пызан вылӧ да муӧ, кок улас видзӧдӧмӧн, шуӧ:

— Мыжа ме... Дон вылӧ эськӧ вӧча вӧлі... Сӧмын донсӧ мынтыныс мем эз Налимов кӧсйысь, а Тикӧн Тима. Сылы ме мӧдысь нин тадзсӧ... Коркӧ газетӧ гижӧмысь...

Епим вель дыр, орйӧдлӧмӧн висьталіс Тикӧн Тималы «уджалӧм» йылысь.

Изъюров сэк кості сёрнитіс Ваддоровкӧд да ставсӧ тӧдмаліс, мый лоӧма, мый тыдовтчӧма сійӧ ветлігкості. Епим висьталӧм бӧрын Изъюров кӧсйӧ вӧлі ачыс сёрнитыштны, пызан вылас нин заводитліс кайны, да сойӧдыс кодкӧ кутыштіс:

— Ме вай гоз кыв висьтала, коді тайӧ Тикӧн Тимаыс, — вашкӧдӧ Васька Петыр. — Меысь кындзи да Сола Епимысь кындзи ӧд некод тайӧс оз тӧд тані...

Васька Петыр кымынкӧ кывйӧн висьталіс Тикӧн Тималысь важ олӧмсӧ да висьталӧмсӧ ассьыс тадзи помаліс:

— Тадзи кӧ ми лэдзчысьӧмӧн кутам овны, кыдзи ӧнӧдз олім, ещӧ на лёкторъяс вермасны лоны... Классӧвӧй врагъяс торкалӧмлы вочакыв пыдди ме кӧсйыся пуръясьӧм эштытӧдз ударнӧя уджавны да пурйӧн кывтны...

Изъюров тывйыштіс синъяснас йӧз чукӧрсӧ. Нопъяясӧс, мый висьталіс Ваддоров — эз нин аддзы, ставныс нин пӧрччалӧмаӧсь. Пуръясьысьяс оз нин горзыны. Найӧ вомнысӧ калькӧдӧмӧн лӧсьӧдчӧмаӧсь кывзыны.

— Ёртъяс! — небыдика шуис Изъюров. — Меным висьтавны зэв нин этша коли. Ті асланыд синмӧн аддзылінныд, кыдзи классӧвӧй врагъяс — кулакъяс да налӧн агентъясыс кӧсйылӧмаӧсь быд боксянь, быд ногӧн торкны вӧр кылӧдан удж. Ті ӧні асьныд аддзинныд, асьныд гӧгӧрвоинныд, мый вӧр кылӧдан фронт — сійӧ классӧвӧй тыш мунан фронт. Вӧр дор уджын вермӧмъяс шедӧдны позьӧ сӧмын классӧвӧй врагъяскӧд да быд сикас оппортунистъяскӧд чорыда тышкасьӧмӧн, Морозовъяскӧд, Тикӧн Тимаяскӧд да Семуков кодьяскӧд чорыда тышкасьӧмӧн, налысь лёк уджсӧ эрд вылӧ петкӧдӧмӧн.

Сӧмын тайӧ позсӧ пазӧдӧм кежысь, кодӧс талун лои пазӧдӧма — ланьтны, жуйгӧдчыны, эновтчыны оз позь.

Тайӧ кулак позтырсӧ кӧть и жугӧдӧма лои — вужйыс сылӧн коли на, сійӧ бара на кутас петны. Та вӧсна миян колӧ, кыдз шуласны, кыкнан синнаным сюся видзӧдны, мед найӧ эз вермыны выльысь пакӧститны.

Классӧвӧй врагъяс кыпӧдчӧмлы вочакывйӧн медбур лоӧ Васька Петырлӧн вӧзйӧмыс. Ставӧн петны ордйысьӧмӧ, запаньсӧ шуны ударнӧйӧн да пуръясьӧмсӧ эштӧдны Обкомӧн шуӧм срок кежлӧ да пуръясьӧмсянь вуджны кылӧдчӧмӧ. Классӧвӧй врагъяскӧд да оппортунистъяскӧд чорыда тышкасьӧмӧн да ударнӧя уджалӧмӧн срок кежлӧ эштӧдны тайӧ уджсӧ вермам.

— Мӧд ногӧн — джын керйыс косьмас. Со ӧні нин керйыс сёясӧн кольӧма лыа вылӧ...

Изъюров ещӧ на мыйкӧ дыра сёрнитіс да помалігас чукӧстіс:

— Кутшӧм бригадаяс кӧсйӧны асьнысӧ шуны ударнӧйӧн — тані жӧ ме кута гижавны.

Пуръясьысьяс кутісны жуны места выланыс, бокӧ мунтӧг. Бригадиръяс корсьӧны асланыс бригадаса йӧзсӧ, бригадникъяс — бригадиръяссӧ, медым гоз-мӧд кывйӧн вежсьыны ударнӧя уджалӧм йылысь.

Вит минут мысти нин пуръясьысьяс ставныс вӧлі сувталӧмаӧсь чукӧръясӧн бригадаяснаныс. Ыргӧнӧдз гожъялӧм кияс тшем кыптывлӧны чукӧръяс весьтын. Сэсся бригадиръяс, ӧти мӧд бӧрся, кутісны локны пызан дорӧ да дженьыдика висьтавны:

— Миян бригада шуис асьсӧ ударнӧйӧн...

— Миян бригада кӧсйысьӧ ударнӧя уджавны кылӧдчӧм эштытӧдз...

— Миян бригада сідз жӧ, да чуксалӧ ордйысьны Васька Петырлысь бригадасӧ....

Пӧшти став бригадирыс воліс Изъюров дінӧ да дженьыдика, кымынкӧ кывйӧн, висьталіс бригадаяслысь кӧсйысьӧмсӧ.

Час джын мысти ставныс нин вӧліны асланыс местаын: Демит Васькалӧн бригадаыс воротаын, Васька Петырлӧн да зэв уна мукӧдлӧн — клячасьӧны, ньӧр песысьяс — ньӧр песӧны, накат лэпталысьяс — накат лэпталӧны.

XV. Штурмуйтӧны

Баля кӧджысь моторӧн ньӧр вайӧм бӧрын шондіыс нёльӧдысь нин кайис енэж шӧрӧ. Пуръясьысьяс нёльӧд лун нин штурмуйтӧны Кань куръя запань, кыӧны гырысь разъясӧ керъяс, ромшиталӧны кык орчча плитаӧн да зэв уна кузяӧн матка бердӧ, а сэсся ыстӧны увлань.

Нёль лун нин Степан Машӧлӧн бригадаыс мырсьӧ ньӧр песанінын, клячасьысьяслы лӧсьӧдӧ ньӧр.

Нёльӧд лун нин найӧ зэв зіля бергалӧны ньӧр песан столбъяс гӧгӧр, нёльӧд лун нин уджалӧны ударнӧя, бырӧдӧны прорыв кылӧдчан фронт вылын. Нёльӧд лун нин Степан Машӧлӧн бригадаыс ордйысьӧ Васька Клавдюк бригадакӧд да Кӧсьта Наста бригадакӧд.

Первой лунся уджас Степан Машӧ бригадалӧн медэтша лоӧма песӧм ньӧръяс куим бригада пытшкас, муртса нормаыс тыри.

Рытнас Машӧ кутіс артавны, коді уна-ӧ песӧма ньӧрсӧ лунтырнас, медым тӧдмавны, мый понда тадзи артмис, мый понда сылӧн бригадаыс бӧрӧ коли мукӧд бригадаясысь.

Первойя луннас Машӧ бригадаын вӧлі сизим морт, сы пытшкын кык мужик. Степан Трӧш да Сола Епим.

Трӧш да Епим мукӧдъяскӧд жӧ шулісны асьнысӧ ударникъясӧн да сюйсисны ньӧр песны.

Бригадникъяслысь удж видлалӧм бӧрын Машӧ аддзис татшӧмтор: нывъяс песӧмаӧсь нормаысь вывті ньӧр кызь вит-комынӧн да нелямынӧн, Епим нормаас абу тыртӧма кӧкъямыс ньӧрйӧн, а Степан Трӧш лунтырӧн песӧма... комын вит ньӧр да кӧкъямысдас ньӧр чегӧма.

Машӧ сійӧ жӧ рытнас, Налимовкӧд, Изъюровкӧд да Ваддоровкӧд сёрнитӧм бӧрын, бригада шуӧм серти вӧтліс Трӧшӧс асланыс бригадаысь.

Мӧд луннас, Трӧшӧс вӧтлӧм бӧрын, Машӧлӧн бригадаыс этша жӧ вермис норма тырӧм бӧрас вӧчны-песны, дыр лои ноксьыны выль паличьяс да кольчаяс корсьӧмын, кодкӧ войнас ставсӧ керавлӧма да.

Зато коймӧд луннас, сійӧ лои тӧрыт, Машӧлысь бригадасӧ гижисны гӧрд пӧв вылӧ. Тӧрыт Машӧлӧн бригадаыс морт вылӧ куимсё ньӧрйӧн песіс, а ачыс Машӧ песіс 324 ньӧр!

Тӧрыт Машӧ бригадалы шуисны сетны премия.

А талун ӧбӧдӧдзса уджсӧ ӧтлаӧдісны, артыштісны куим бригадасьыс да Машӧлӧн бригадаыс лоӧма мӧд местаын, Васька Клавдюк бригада бӧрвылын.

Васька Клавдюк ӧбӧд дырйи локтіс Машӧ дінӧ да кутіс дэльӧдны сійӧс:

— Ок, Машӧ, талун тай кольны кутінныд... Та дыра и пукалінныд гӧрд пӧв выланыд... Тіянлысь премиянытӧ бӧр колӧ мырддьыны...

— Ми кӧть талун лыдсӧ этшаджык вӧчим, да небыда, инӧ, песім, а тіян вылӧ клячасьысьяс норасьӧны... — асьнысӧ крукыштіс Машӧ. Сэсся содтіс: — Кыйтӧм дозмӧртӧ эн на лӧсьӧдчы куштыны. Рытнас, гашкӧ, миян на унджык лоӧ да...

Вензьысьяс дінӧ локтіс Гуляй Максим да торкис найӧс:

— Вот тайӧ и веськыда шуис. Баквалитчыны пинясьӧмӧн абу лӧсьыд. Ме коркӧ ичӧтдырйи вӧралігӧн батькӧд лэччи ком вугравны да кевмыся сылы, мися, комсӧ ог сёйӧй, а солалам да мамӧлы гӧснеч пыдди нуам... а сэсся, лун джын вуграси да ӧти ком эз шед. Либӧ кӧть мӧдтор йылысь босьтам. Заграничаӧ пышйӧм белогвардеечьясыд мый дыра кӧсйисны еджыд вӧв вылын локны Москваӧ да пуксьӧдны сарӧс, мед пӧ сійӧ во славу божию сарствуйтӧ, сӧмын ставыс баквалитчӧм кежсьыс и коли, лыа вылӧ керка стрӧитӧм кодь жӧ лои налӧн баквалитчӧмныс; ӧні пӧ генералъясыс «коньӧръяс», сапӧг чиститӧм вылын да пуртъяс кеслӧм вылын олӧны...

— Миян вӧлі зэв баквал поп Онтоней нима, — кутіс водзӧ нуӧдны сёрнисӧ ӧти нывбаба — ньӧр песысь. — Во куим-нёль сайын сійӧ Ыджыдлун дырйи Трӧш сиктса попкӧд заклад вартӧмӧн петіс славитны да шуис, мем пӧ быд керкаын сетасны нянь тупӧсь, вый тупыль да этша вылӧ вит курӧг кольк, дай винаӧн на пӧ юкталасны восмӧн. А славитныс Онтонейтӧ лэдзӧмаӧсь сӧмын сизим керкаын: вичкоас, гортас, дяк ордас, мельник ордын, прӧскурня ордын, вичко стӧрӧж ордын да Кальӧ Ӧсип ордын. Тадзи Онтоней и ворссис баквалитӧм вӧснаыс Трӧш сиктса поплы сюруксӧ. Сӧмын Онтонейыд зэв мудер, да эз сет нинӧм...

Гуляй Максим кывзыштіс да шуис нывъяслы, кыдзи мам велӧдӧ челядьсӧ:

— Пинясьныд, шӧвктугъяс, оз ков, а торъя нин ӧні. Миян ордйысьӧмыд ӧд абу прӧстӧй панласьӧм, кыдзи Онтонейясыдлӧн — кодныс унджык керкаӧ удитасны волыны да унджык сьӧм да руга чукӧртны. Найӧ ӧд рытнас юсьӧмаӧсь вӧлі, да ӧтикыс крестсӧ воштӧма, а мӧдыс пӧдрасниктӧгыс гортас воӧма. Миян ордйысьӧмыд абу татшӧм, а социалистическӧй ордйысьӧм... Миян мог — отсавны кольысьяслы. Ми тай нӧ войдӧрлун, воротаын уджалігӧн, мыйӧн лад вылас воим — зэв кокниа кутім вермыны тырмидз керсӧ сортируйтны да лэдзны дасӧн, а витӧн ветлім Васька Петыр бригадалы отсасьны. А тӧрыт Васька Петырлӧн бригадаыс ас кежас нин 35 кубометрӧн морт вылӧ пуръяліс.

Максим эськӧ унатор на кӧсйӧ вӧлі висьтавны, сӧмын ӧбӧд бӧрся кӧлӧкӧл троньӧбтіс да торкис. Нывъяслы шапкасӧ лэптыштлӧм бӧрын Максим транксьӧдіс воротаӧ, а нывъяс мунісны столбъяс дінӧ.

XVI. Суӧдны дай панйыны Америкаӧс

Тӧрыт, запань коймӧд лун штурмуйтігӧн, комсомольскӧй бригадаын асывнас зэв ёна шызьывлісны. Семӧ Педӧр, комсомольскӧй бригадаысь, топӧдіс бригадник Миколайӧс, лолыштны весиг оз лэдз:

— Миколай, кӧн нӧ черъясыд?

— Эстчӧ, накат бокас ставсӧ ӧтлаӧ тэчлі рытнас...

— Тэчлін кӧ ӧд, и эм, некӧн оз тыдав да? Некӧн абу.

— Кыдзи абу?

— А вот абу дай ставыс... Дыш, кӧнкӧ, лои идравныд да эновтін ставсӧ кытчӧ веськалӧ... Мыйӧн сэсся кутам уджавны? Паньнад али мый кутам йирны?

— Мый нӧ ме вылӧ горзан? Со, ме ставсӧ этатчӧ тэчлі да ещӧ ньӧръясӧн сайӧдлі, — индӧ Миколай накат кер бокӧ.

Кутісны корсьысьны. Сӧмын некысь эз сюр, быттьӧ эз и вӧвлы. Бригадалы лои выль черъяс корсьны.

Сӧмын черъяс вошӧмыд эз сувтӧд бригадалысь уджсӧ. Но тадзи донъялісны да видзӧдісны чер вошӧм вылӧ:

— Тайӧ бара на кодлӧнкӧ киподтуй, — шуӧ ӧти бригадник, черъяс корсигӧн.

А мыйӧн выль черъяс вайисны, Семӧ Педӧр шуӧ ёртъясыслы:

— Тӧнлун Изъюровыд веськыда шуис: классӧвӧй врагъяслӧн пӧ вужйыс коли на. Тайӧ чер гусялӧмыд — налӧн удж. Найӧ миянӧс чертӧг колисны, кӧнкӧ, мӧвпалісны, черъястӧгыд пӧ небось оз уджавны... Сӧмын миян комсомольскӧй бригада оз падмы найӧ кавшасьӧм вӧсна. Ми ещӧ на ыджыдджык вын пуктам пуръясьӧм эштӧдӧм вылӧ. Тӧрыт ми пуръялім морт вылӧ нелямын кубометрӧн, а аски пуръялам ветымын кубометрӧн да бара босьтам гӧрд знамя... Коді ветымын кубометр вӧсна — лэптӧй кинытӧ! — чукӧстіс Педӧр бригадасӧ.

Ставныс чургӧдісны гожъялӧм кияснысӧ. А сэсся бара кутчысисны удж бердӧ.

Ньӧр песовтігӧн Миколай гораа шуӧ:

— Сӧмын, ёртъяс, эн вунӧдӧй Гуляй Максимыдлысь кывъяссӧ, висьталіс тай, этадзи пӧ Америкаад уджалӧны, мед мӧд пӧв пуръявны оз ковмы. Мед оз ло яндзим йӧз водзас...

— Мыйӧн нӧ тэ миянӧс чайтан?

— Эн пов, оз на киссьы. Америкаад дорысь бурджыка на клячыштам.

— Правильнӧ... Миян ӧд лозунгным — суӧдны дай панйыны Америкасӧ... Дай уджным ӧд миян абу Америкаын моз мырдӧна удж, а дело чести да доблести...

— Сійӧтӧ, дерт, сідз. Сӧмын талунсӧ колӧ бӧр ордйӧдны Мишка Иванлысь бригадасӧ, — шуӧ Семӧ Педӧр. — Тӧрыт найӧ миян дорысь кык кубометрӧн морт вылӧ унджык пуръялісны... Гӧрд знамяыд на ордын.

Сёрни бригадникъяс костын лӧнис, сӧмын уджныс эз надзмы, а ӧддзис. Быдӧнлӧн юрас ӧтитор: вылӧджык кыпӧдны пуръясян ӧдъяс, регыдджык эштӧдны запаньын пуръясьӧм, панйыны Мишка Иванлысь бригадасӧ.

Мишка Иванлӧн да Семӧ Педӧрлӧн бригадаясыс пуръясянінын медводзын мунӧны. Луннас найӧ пуръялӧны морт вылӧ нелямын кубометрӧн дорысь уна, талун нин тільсьӧны ветымын кубометрӧ тыртчӧм вӧсна.

Дерт, ёнасӧ оз кольччыны и мукӧд бригадаяс.

Сьӧд пӧв вылын талун сӧмын нин ӧти бригада ӧшалӧ, Гурӧ Петырлӧн.

Первойя кык луннас гӧрд знамя вӧлі Семӧ Педӧр бригада ордын, а коймӧд луннас знамясӧ босьтіс Мишка Иванлӧн бригада.

Дерт, воротаад кӧ эз сувтӧдны Демит Васькалысь бригадасӧ, эськӧ унаысь на лои уджтӧг сулавны, сӧмын Демит Васькалӧн бригадаыс пыр ковмӧн удитӧ лэдзны керсӧ, дай ставсӧ сорт серти, ньӧти торксьытӧг. Первойсӧ сійӧ бригадаыс войков дорысь дыр уджаліс ньӧти дугдывтӧг.

Налимов эськӧ заводитліс жӧ вежны найӧс, шойччыны ыстыны, сӧмын бригада эз сӧгласитчы, шуӧны, кытчӧдз пӧ пробкасӧ ог перйӧй воротасьыс, сэтчӧдз ог кайӧй шойччыны. А Гуляй Максим содтіс:

— Рочьяс тай шулӧны: «кончил пӧ дело да вӧлисти гуляй смело». Ми сідзжӧ вӧчам дай шойччам.