ВЕРМАМ

Дзурс пемыд. Наръяс вылын сьӧкыд унмӧн узьысьяслӧн войся чорыд сынӧдын кылӧ ныргор шы.

Кылӧ нюжмасьӧм, вомнысӧ тяпкӧдӧм, ымзӧм.

Ывла кӧдзыдыс ньӧжйӧникӧн довъялӧ пуяс дінті, чер тышкӧн моз котшйӧдлӧ-лыйлӧ пушкыра гырысь пожӧмъясӧ, матыстчӧ барак дінӧ, писькӧдчӧ сэтчӧ пырны быд щелльӧд, быд розьӧд, быд пельӧсӧд, ӧшиньӧд, ӧдзӧсӧд; клопкӧдчӧ, ковӧдчӧ, швачкӧдчӧ, чуксалӧ, садьмӧдӧ узьысьясӧс, кер вӧчысьясӧс.

Сынӧдыс руакодь, лӧнь. Енэжын муртса чутвидзыштӧны гӧрд кодзувъяс, оз вӧрзьыны, сэтшӧм жӧ кӧдзыдӧсь. Баракын нар вылын кодкӧ садьмис, кызӧктыштіс, шаркнитіс спички кӧрӧбӧн. Югнитіс гӧрд би, югзьӧдіс медводз би ӧзтысьсӧ, векньыдик сьӧд тошка, гӧгрӧсӧн шырӧм юрсиа, букыш синма Тяпур Епимӧс.

Тяпур Епимыс шӧр тушаа, паськыд пельпомъяса ён морт. Сійӧ неважӧн на кайис кер дорӧ уджавны. Кайис медбӧрын, некод сы вылӧ эз видзӧд да. Епим эськӧ унакӧд сёрнитліс гортас, уналы индывліс кер лэдзӧмысь ичӧт дон воӧм вылӧ, баракъяс эштытӧм вылӧ да нӧшта на уна мукӧдтор вылӧ, сӧмын эз кывзыны сылысь, ставӧн петісны вӧр лэдзан программа содтӧдӧн тыртны.

Епим сэк кык би костын лои, некытчӧ воштысьны, суседъясӧ петас — эльтӧны вӧрӧ петтӧмысь, кулак тесть пӧлян улын пӧ йӧктан, мый пӧ шуас тестьыд, сійӧ и вӧчан. Торъя нин ёна тадзсӧ эльтӧны колхозницаяс Марина да Ӧкулина.

А тесть ордас мунас да бара жӧ олан туй абу: старикыд син бӧжнас видзӧдӧмӧн пыр ропкӧ, нинӧм пӧ тэ помысь некутшӧм тӧлк абу.

Зыньгӧм-ропкӧм вӧснаыд эськӧ Тяпур Епим эз на пет вӧрад, да сьӧм колӧмыс ыстіс.

Дерт, веськыда кӧ шуны, Епимлӧн и юр вем пельӧсас весиг эз вӧв некутшӧм мӧвптор тестьсӧ дӧзмӧдӧм йылысь. Эз.

Сійӧ быд ногыс зілис угодитны старик тестьлы, пӧшти быд лун ветлывлӧ сы ордӧ, кӧть эськӧ и кулакалӧмаӧсь сійӧс да.

Епим тадз вӧлі тесть вылас видзӧдӧ:

— Тесть зэв прамӧй морт. Овмӧс — бур. А бур овмӧстӧ абу кокни лӧсьӧдны. Он кӧ куж, ачыс оз на сійӧ артмы. Тесть енмӧс тӧдӧ, быд праздник вичкоӧ ветлӧ, корысьяслы век вӧлі нянь кусӧктӧ сетӧ. Шуӧны, зэв пӧ уна йӧзӧс сійӧ уджӧдліс да пӧшти нинӧм оз вӧлі мынты. Сійӧ абу сідз. Кӧть этша, а пыр мынтывліс быдӧнлы, унджыкыслы ли, а сэсся ӧд пыр вӧлі винаӧн юкталӧ, сійӧ ӧд дон жӧ... Сӧмын вот кулакад пуктісны ӧні, да лёктор вермас лоны...

Тестьыс тӧндзи Епимлы сідзи и шуис:

— Тайӧ кӧ лёк колхозыд оз киссьы, пырасны кӧ сэтчӧ ставныс — миянлы пом воас, овмӧснымӧс найӧ мырддясны...

А Епимлӧн сійӧ и олан гажыс вӧлі, сійӧ сідз вӧлі мӧвпалӧ:

— Тесть пӧрысь, регыд кулӧ, овмӧсыс мем кольӧ, сӧмын мед колхозыс дырджык оз ёнмы, мед ме удита...

А тавой Епим зэв лёк вӧт вӧтасис, быттьӧ сиктас крестьяна ставныс колхозӧ пырисны, колины сӧмын отец Сергей, Сопрон дяк, Трӧпим Степанович (кулак жӧ) да Епим тестьыскӧд. Весиг Ӧстап Самко тшӧтш пырӧма.

Тайӧ лёк вӧтсьыс Епим и садьмис та водзасӧ.

Биасьӧм бӧрын сійӧ лэччис-шлювӧдчис нар вылысь, воськовтіс пожӧм пӧвъясысь вӧчӧм кузь пызан дорӧ, чуткис бисӧ лампаӧ.

Стеклӧ пуктӧм мысти лампа шыбитіс барак пытшкӧ вижов югӧр, кельыд рӧмӧн восьтіс узьысьяслысь кокъяссӧ, кутіс ворсны найӧ мышъяс да морӧсъяс вылын, йӧктыны тшынасьӧмкодь стенъясын, дзирдавны гыӧра ӧшиньын, малавны тувйӧ ӧшлӧм паськӧмсӧ, видлавны косьмӧмсӧ да тышкасьны порогувса пемыдкӧд, югӧръяснас бытшлалӧмӧн йӧршитны сійӧс наръяс улӧ.

Тяпур Епим скӧрпырысь кӧмаліс киссьӧм гын юръяссӧ, вылас зэвтіс дӧмасӧсь важ ной гач, лёк пинжак вылас тасмаасис, гоз-мӧдысь воськовтіс порог увланьыс да ӧти узьысьӧс кокӧдыс легнитіс нинӧм шыасьтӧг. Узьысьыд садьмис да кутіс пасьтасьны. А Епим сэк кості нӧшта морт вит-ӧ-квайтӧс садьмӧдіс.

Мыйӧн ставныс чукӧрмисны пызан дорӧ да кутісны куритчыны, рампырысь нин, небыдик гӧлӧсӧн Епим шуӧ нисьӧ норасьӧ налы:

— Уна уджалӧмӧн ошйысьӧны, а дыр жӧ узьӧны, — пӧлыньтіс юрсӧ нар помланьын узьысьяс вылӧ.

— Ударникъясыд ӧд татшӧмӧсь и эм, — бокӧ видзӧдӧмӧн чӧвтіс Ӧстап Самко.

Самко шуӧм вылӧ кодсюрӧ серӧктісны, а кодсюрӧ чӧвпырысь чорыда вуджӧдлісны сы вылӧ синъяснысӧ. Сералӧм шыӧ ещӧ кымынкӧ морт садьмисны да ӧтлаасисны кӧмасьысьяс дінӧ.

— Вит вося плантӧ тыртігад ӧд ёна мудзисны, да мед нин узьыштасны... — ӧзтыштіс бара Тяпур Епим.

— Асьныс лун шӧрӧдз узьӧны, а миянӧс лодыръясӧн да рвачьясӧн укӧрайтӧны, шуӧны, ӧдъяс пӧ содтам воддза ногыс, — сідз жӧ нырсӧ гудйӧмӧн чегис Самко, сэсся гӧлӧссӧ лэптыштӧмӧн содтіс: — Асьныс найӧ лодыръяс, асьнысӧ колӧ сьӧд пӧв вылас пешны...

Тяпур Епимӧс ловзьӧдісны татшӧм кывъясыд, сійӧ азымпырысь отсыштіс Ӧстап Самколы ки пӧвсӧ вылын легйӧдлӧмӧн:

— Рвачьяс на дай... рвачалӧмсьыс налы морӧсаныс колӧ гырысь рачьяс ӧшӧдны...

— Г-гы-ы гы-гы, — бара кутісны кодсюрӧ гирзьыны.

— Мыйла нӧ найӧс рвачас пуктыныс? — неуна лӧньыштӧм бӧрын нуртӧминика юалӧ Степан Ёгор, ар нелямын вита кымын, кер вӧчысь.

— Мыйла нӧ не пуктыныс! — воча горӧдіс Тяпур Епим. — Найӧ и эм первой сорт рвачьясыс да. Со босьтам Анна Ивансӧ, ударникъяслысь тузсӧ. Татчӧ кайигас сійӧ выль чер дай пупайка босьтӧма...

— Тэ ӧд босьтін жӧ чертӧ, — сюйыштіс кодкӧ.

— Черыд тӧ мый, пупайкасӧ эз сетны да. Черыд менам вит эм гортын.

— Эм кӧ нӧ эськӧ, мый босьтін, — небыдика пуктыштіс Степан Ёгор.

— Босьттӧг ог ов, ог ӧд аслым уджав, Комилеслӧн судзсяс... озыр тай, майбыр.

Баракын лыбис ён вензьӧм. Кодсюрӧ сувтісны Тяпур Епим дор, кымынӧнкӧ Анна Иванӧс дорйӧны, а мукӧдыс некодарӧ нинӧм шыасьтӧг кывзӧны да ваксьӧны вензьӧм вылас.

Вензьӧм шыӧ садьмисны кер вӧчысьяс ставныс, керка тыр йӧз лои. Бӧрын садьмысьяс пиысь вензьыны радейтысьяс тшӧтш кутісны вом тырнаныс вензьыны; найӧ сідз жӧ юксисны кык пельӧ, сӧмын эз тӧдны, коді код дор сэні сулалӧ, эз тӧдны, мый йылысь вензьӧмыс мунӧ. Тӧдтӧгыд быдтор йылысь кутісны пыксьыны: коді паськӧм йылысь, коді уль нянь йылысь, коді кепысь пӧвсӧ воштӧма да бызгигтырйи корсьӧ, мукӧдыслӧн нямӧдыс вежсьӧма да, шумитӧ. Мӧд ногӧн кӧ шуны — ставыс гудрасис, шыд нисьӧ юква лои.

Эз гудыртчы сӧмын Тяпур Епим. Анна Иванлӧн кӧмасьӧм вылӧ видзӧдігмоз сійӧ выльысь пестіс вензьысьясӧс аслас колана сёрни вылӧ, кодъяс дзик нин мӧдтор йылысь вӧлі бызгӧны:

— Пӧслӧвичаясыд дзик жӧ нин веськыдӧсь...

— Кутшӧм нӧ сэтшӧм веськыд пӧслӧвича? — юалігмоз сюйыштіс кодкӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн.

— Коді пӧ дыр узьӧ, сійӧ и водз сёйӧ...

— Тайӧ ӧд абу пӧслӧвича, — пыкыштіс сійӧ жӧ вӧсньыдик гӧлӧсыс.

— Тайӧ ӧні абу нин веськыд, — отсыштіс мӧд.

— Код нӧ эськӧ дыр узьысьыс тэ ногӧн?

Тяпур Епим синкым увсяньыс видзӧдліс юалысь вылӧ, сэсся читкыртӧм синъяснас тывйыштіс став уджалысьяссӧ да, чуньнас индӧмӧн, вуджӧдіс синъяссӧ Анна Иван вылӧ.

— Со тай, мортыс, меддыр узьӧ да медводз пызан саяд мунас.

— Мыйкӧ тай вывті жӧ кутінныд воны Анна Иван вылас. Кӧть ӧд и дырджык узис, кӧть медбӧрын чеччис, да ӧд абу на тай сёр, пемыд на ывлаыс, югдытӧдзыд куимысь на удитан сёйныд, — лӧня пыкыштіс Степан Ёгор. Дыр кӧ узис, тӧрыт медбӧрын жӧ и водіс, вой шӧрӧдзыс миянлы газет лыддис гӧрд пельӧсын.

— Газет лыддьӧмнад ӧд нормаыд оз тыр, — лэптіс гӧлӧссӧ Ӧстап Самко, — газет лыддьӧмыд ӧд абу лым толаӧд собалӧм, газет дорад пукалӧм вылӧ яндзим колӧ тӧдны выль гын сапӧгъястӧ босьтныд, кыдзи ударникъясыд босьтісны да миянӧс ещӧ дыш лодыръясӧн нимтӧны...

— Рвачьясӧн дай, — шӧпнитӧмӧн содтіс Тяпур Епим.

— Да ещӧ сьӧд пӧв вылӧ пешны, — содтӧд сюйыштіс кодкӧ.

— Тэысь этшасӧ ӧд ме, Самуил Ӧсипович, эг жӧ вӧч, — раминика шуӧ Анна Иван, — артыштам кӧ, менам вӧчӧм керйыд куим мындаӧн унджык лоӧ, кӧть и дыр узьӧмӧн шуанныд.

— А мыйла нӧ тэд выль гын сапӧгсӧ да пупайкасӧ сетісны, а мем нинӧм эз. Со весиг гын кӧмӧй пыдӧстӧм нин, — коксӧ пызан вылӧ лэптӧмӧн гораджыка нин, скӧрмӧмсӧ дзебӧмӧн, шуӧ Тяпур Епим.

— Мыйла нӧ тэд сетасны, гортад кык тюни гоз на дзик выльӧсь эм да, — лэчыд гӧлӧсӧн вундіс том морт.

Тяпур Епимлы некытчӧ лои воштысьны. Ставныс кутісны серавны сы вылын. Сійӧ ку пытшкас весиг эз кут тӧрны, гӧрдӧдіс и лӧзӧдіс скӧрысла, лудікӧссис быттьӧ пукаланіныс, дзӧрны кутіс, места вылас оз ӧшйы. Вермис кӧ эськӧ, сёйис тадз шуысьсӧ. Сэсся синъяссӧ кодзлӧдлыштӧм бӧрын, вомсӧ восьтігмоз, чуньнас индіс лёкиник паськӧма, киссьӧм гын сапӧга (весиг вольӧсыс мыччысьӧма), лабичын пукалысь томиник ныв вылӧ. Ставныслӧн юрныс бергӧдчис нывланьӧ, Вась Насталаньӧ банӧн, ставныс видзӧдісны Наста гын сапӧгысь мыччысьӧм идзас вольӧс вылӧ, ставныс мӧвпыштісны: «Таысь гӧльыс некод абу, тайӧ батрачка, а гын сапӧгыс киссьӧма, да выльтӧ оз сетны».

Ставӧн лӧнисны, некод весиг оз лолышт ыджыдджыка. Быдсяма мӧвпъясыс гудрасьӧны юраныс, скӧрыс, жалитанаыс и шензянаыс.

Тяпур Епим гӧгӧр артыштіс, гӧгӧрвоискодь уджалысьяслысь мӧвпъяссӧ да раммӧдӧм гӧлӧсӧн чорыда ӧзтіс:

— Со тайӧ Вась Настаыс вит душа дӧва семья вылӧ ӧтнас уджалӧ, да ӧти гын сапӧг гоз весиг оз сетны, кӧмтӧг моз уджӧдӧны. А Анна Иван семьяын сӧмын куим-нёль морт, дай ачыс мужик, а гын сапӧгтӧ медводз босьтіс...

Бура дыр некод эз шыась, бура дыр кежлӧ горшъясныс гӧрддзасьлісны, кывъясныс вошлісны, кыдз шуасны — «немӧй чужис». Сэсся тай кыдз поті, мурӧстіс-ызӧбтіс. Быд морӧсысь ӧтпырйӧ киссисны чорыд гора кывъяс, гымыштіс керка пытшкӧсыс, шызисны ставӧн.

Зык костысь кылӧны ӧткымын, гораджык, ярджык шыяс.

— Со тай гӧльясыдлы кыдзи отсалӧны, набжайтӧны...

— Ещӧ содтӧдӧн тшӧктӧны план тыртны...

— Ударникавны чуксалӧны...

— Ордйысьны...

— Кӧмтӧгыд ещӧ ордйысян, регыд кок чуньыд лым пиас кольӧ.

— Ставӧнлы колӧ корны, мед сетасны гын сапӧгсӧ талы...

— Мед быдӧнлы сетасны...

— Оз, оз ков быдӧнлы... Кодлӧн эм — оз ков, киад ӧд тшӧтш он кӧмав тюнитӧ...

— Кер вӧчан нормасӧ колӧ чинтыны, кӧмтӧгыд ӧд он уджав...

— Оз... Оз ков чинтыны... абу нин ыджыд...

— Оз кӧ сетны кӧмкотъяс да пасьяс — ставлы колӧ гортӧ лэччыны...

— Лэччыны, лэччыны ставӧнлы, талун жӧ...

— Ог лэччӧй. Тайӧ кулак агитация, ог кывзӧй...

— Огӧй...

Зык пыр ӧтарӧ ыдждӧ. Висьталӧны ставныс, кывъяснаныс лыйлӧны ӧта-мӧднысӧ крест на крест, юръяс вывтіныс, нырпас пӧлӧныс чивкйӧдлӧны. Раминикпырысь киясӧн легйӧдлӧм пӧри кулакъясӧн ӧвтчӧмӧ. Водзджык вензисны, сетны ли не Вась Насталы гын сапӧг, а бӧрвылас — лэччыны ли не вӧрысь.

Тайӧ ызгӧмас медгора, медлэчыд шыяс кылӧны Тяпур Епимлӧн да Ӧстап Самколӧн. Ӧстап Самко пыр отсыштӧ Тяпур Епимлы, мый Епим шышӧбтас, Самко сійӧс мӧд пӧв косӧбтас, рытъя кыавывса йӧлӧга моз.

Зык шыӧ тшӧтш локталісны мӧд вежӧсысь, мӧд жырысь да сідз жӧ кутісны пыксьыны.

Дыр на эськӧ зыксисны, а, гашкӧ, и тышкӧдз воисны, эз кӧ Степан Ёгор гораа равӧст улӧс вылӧ кайӧмӧн!

— Ланьтлӧй! Ланьтлӧй, мися! Со Вась Наста мыйкӧ висьтавны кӧсйӧ...

Неуна ланьтыштӧм бӧрын Вась Наста, кӧдзыд ваӧн кисьтігмоз, ставнысӧ ыркӧдіс.

— Мый нӧ ті ме вӧсна кутінныд зыксьыны... Кысь нӧ мем Комилес паськӧм сетас, кор ме ог Комилеслы уджав... Ме Трӧпим Степановичлы медаси 100 шайтысь нормасӧ тыртны...

— Ярӧ Степан Трӧпимлы? — бара торкисны Настаӧс.

— Кулакъяслы?

— 450 кубометрсӧ сё шайтысь?

Гӧгӧрбоксянь кутісны киссьыны шензяна юасьӧмъяс Наста юр вылӧ. Ставныс чуймисны, скӧрмисны (дерт, Тяпур Епимысь да Ӧстап Самкоысь кындзи). Кодсюрӧ зумыштчисны, нинӧм шыасьтӧг петісны сёйны, мукӧдыс кутісны ропкыны да гораа тӧлкуйтны, мый вӧчны.

Анна Иван чӧвтліс синъяссӧ сёрнитысьяс вылӧ.

— Ӧні сёр нин, колӧ удж вылӧ петны, некор нин дырсӧ сёрнитныс. Рытнас собрание вӧчлам...

Ывлаыс югдіс. Лэбзян кӧдзыд кымӧръяс костті уліникын мыччалӧ ассьыс чужӧмсӧ нюмъялысь шонді.

Тӧвся сӧстӧм сынӧдын лэбалӧ, мӧвкъялӧ уджлӧн гажа шы. Черъяслӧн клёнгӧмыс, пилаяслӧн шивгӧмыс, пуяслӧн няжйӧдлӧмыс да лым пиӧ пурсйӧдлӧмыс ӧтлаасьӧ кер вӧчысьяс сёрнитӧмкӧд да сылӧ, вӧйӧ тыра вӧр пиас. Черъяслӧн сьӧрся-бӧрся керыштӧм шыыс пӧраӧн кажитчӧ дзик гумла вылын вартӧм шы кодь, либӧ барабанӧн таркйӧдлӧм кодь.

Шочиник пожӧма вӧрын уналаын уджалӧны кыкӧн, а кодсюрӧ ӧтнасӧн. Эстӧн, еджыд эшкынӧн вевттьӧм сён бокас, пилаясыслӧн шыыс дзик мӧд нога. Сён бокын уджалысьяслӧн пилаясныс зумыда ветлӧны, сідз и вӧйӧны пу пытшкас, а тшӧтшамас вылын пилитчысьяслӧн нюдзиника шаргӧны, быттьӧ пиньтӧм вӧв сола пу йирӧ.

Тшӧтшамас вывсянь шочиник, дувки-довки пуяс костті тшӧкыд, сись кодь мича кузь вӧраинысь, тыдалӧ ичӧтик бипур.

Тшӧтшамасын уджалӧны морт кызь-комын. Сэні жӧ тшӧкыда куритчысь да дыр шойччысь Ӧстап Самко мырсьӧ свӧякыскӧд, дзонь кык кубометрӧн луннас «няръялӧны».

Бокынджык пӧсьыс косьмымӧн тільсьӧ аслас пиыскӧд Тяпур Епим, дзонь 13 кубометр нин «колскӧдіс» тайӧ дас луннас.

Сёнланясджык, пиыскӧд жӧ, пилитчысь Степан Ёгор, ӧти син бӧжнас зэв унаысь видзӧдлывлӧ Ӧстап Самко вылӧ, а мӧднас — сён бокын уджалысь бригада вылӧ.

Степан Ёгор зэв ёна шензьӧ Ӧстап Самко вылӧ да Тяпур Епим вылӧ:

— Кыдзи тайӧяс вермӧны прӧстасӧ вӧрас овныс, кыдз оз дӧзмыны кузь лунтырнас кык-куим кер вӧчӧмсьыс? — сьӧдас юалас мукӧддырйи пилитчигмозыс. — Сэтшӧм кӧ дыш унджыксӧ вӧчныс, ме эськӧ лунтыр шлёнъялӧм дорсьыд асывнас эштӧда сы мындатӧ да лучшӧ баракын куйла, дышӧс песа, ывлаын олӧм дорысь...

— Ёна жӧ, кӧнкӧ, коньӧръяс, кынмӧны найӧ прӧста олігад, — содтыштас Ёгорлӧн пиыс шмонитігмоз.

А Ёгор уджалӧ зіля, весиг юрсӧ прамӧя оз кыпӧдлы, дай пиыс сылӧн оз жӧ ёна жуйяв. Сӧмын некыдз оз удит унджыксӧ вӧчныс, кадыс зэв уна прӧста вошӧ да. Медводз Ёгорлы бура дыр ковмӧ пуяссӧ корсьны, видлавны, абу-ӧ сійӧ сісь, абу-ӧ тшака, чукля ли!

Корсигад лоӧ коскӧдзыд лымйӧд уявны, он небось ӧдйӧ котрав. Сэсся юждысьыштӧм бӧрын, лымсӧ вештӧм бӧрын тшупыштны неуна, а тайӧ каднас пиыслы прӧста лоӧ сулавны. Дай тайӧ ӧмӧй сӧмын. Пӧрӧдан да сэсся и кырссьыны на колӧ, бергӧдлыны дай. Уналаӧ и выныд оз судзсьы, бура дыр лоӧ ружтыны, кадыд пыр кольӧ, лэбзьӧ. А сён бокын уджалысь бригадалӧн выныс судзсьӧ, дай кадыс оз вош. Найӧ ставныс ассьыныс удж вӧчӧны, велалӧмаӧсь да, быттьӧкӧ сідзи и колӧ: пӧрӧдчысь — пӧрӧдчӧ, кырссьысьысь — кырссьӧ, вундалысь — вундалӧ.

Сӧмын тайӧ прӧстӧйторсӧ Ёгор пыр на оз гӧгӧрво, ачыс эз на видлы да сійӧн ли мый ли. Мӧвпыштлас жӧ эськӧ ӧткымынысь та йылысь, кор пиыс кутас ызйӧдны сійӧс тшӧтш пырны бригадаӧ, сӧмын водзӧсӧ оз нуӧд да сідзи кольӧ куш шензьӧм кежсьыс.

Кодкӧ лун Ёгор дзик нин мӧвпыштліс, кӧсйывліс сьӧлӧмсяньыс сёрнитны Анна Иванкӧд бригадаӧ тшӧтш пырӧм йылысь, весиг вомсӧ нин восьтывліс да тяп-тяпкерис, сӧмын кывйыс эз бергӧдчы, юрас кык мӧвп ӧтпырйӧ югнитіс да.

Бӧрынджык тайӧ мӧвпъяссӧ Ёгор висьталіс пиыслы:

— Бригадаыд эськӧ ӧні зэв на зіля уджалӧ, ӧтсӧгласӧн, сӧмын ӧд регыд жӧ сорсясны, кӧнкӧ, мудзыштасны да. Со тай нӧ Габӧ Иван пыравліс жӧ бригадаас, вежон куим дорысь уна уджаліс сэні, да дышӧдӧма морттӧ. Вӧтлісны сійӧс бригадасьыс. Оз кӧ эськӧ некутшӧм зыксьӧм ло, дерт, унджык сэні нажӧвитан... пыран кӧ...

Ёгор друг орӧдіс ассьыс сёрнисӧ, мыйкӧ чорыда мӧвпыштіс, ышловзис, сэсся косіника орӧдіс черсӧ лэптігмоз:

— Бригадаад ставныс колхозникъяс да оз и примитны сэтчӧ, он кӧ тшӧтш пыр колхозас, а колхозӧ ме ог на пыр ӧні...

Степан Ёгор оз мун колхозлы паныд. Оз. Сійӧ зэв ёна мӧвпалӧ колхоз йылысь, весиг пырны кӧсйывлас бригадаӧ пырны кӧсйывлігмоз жӧ. Сӧмын пыр на мыйкӧ виччысьӧ, пыр на арталӧ, пыр ӧти ног коса помалӧ ассьыс мӧвпъяссӧ.

— Час неуна виччысьыштам, видзӧдлам...

Сёрнитӧм дорысь Степан Ёгор радейтӧджык мӧвпавны, артавны ставсӧ бура, быд боксянь. Гӧгӧр мӧвпышттӧг сійӧ ӧти кыв оз чӧвт, зэв оз радейт люпки-ляпки вӧчны. Сылӧн юрас чорыда тшемитӧма пӧслӧвича: «Сизимысь муртышт да ӧтчыд вунды!» Гашкӧ, тайӧ пӧслӧвича серти олӧм вӧснаыс и шуӧны Ёгорӧс веськыд мортӧн.

* * *

Шабашитӧм бӧрын рытнас Степан Ёгор видзӧдліс сён бокын уджалысьяс вылӧ да мӧдӧдчис сыланьӧ черсӧ пельпом вылас вылӧ дорӧн пуктӧмӧн. Сыв кызь-комын сайӧ сійӧ сувтіс да читкыртӧм синъясӧн азыма кутіс дзоргыны бригада уджалӧм вылӧ.

Анна Иван казяліс Ёгорӧс, чӧвтліс сы вылӧ синъяссӧ да бара гӧрбыльтчис кер кырссьыны да мӧвпыштіс:

— А зіль и морт тайӧ Степан Ёгорыс, оз и жуйгӧдчыв, пыр тільӧ. Колӧ тшӧтш бригадаӧ кыскыны... Сӧмын кыдзи?

Кывйыдлы тайӧ оз зэвсӧ эскы, колӧ уджалӧмсӧ петкӧдлыны...

Анна Иван оз эшты дыр сулавны, кӧть эськӧ и ёна нин мудзӧма, чужӧм кузяыс пӧсь визувтӧ, кынӧмыс сюмалӧ, дай абу и дивӧ. Ӧд талун сизимӧд кубометрӧн морт вылӧ нин тыртӧны.

Юрас сылӧн быдсяма мӧвпъясыс гудрасьӧны, жуӧны. Мӧвпалӧмнас быдлаӧ волас, уна лист бок листыштсьывлас, уна серпас воссьывлас, югнитлас син водзас аслас олӧмыс.

Со сійӧ киссьӧм сыри-летки паськӧма, милӧстина корӧ, бать ни мам коли да. Со, коркӧ том дырйиыс, кер дорын жӧ сійӧ вӧлі уджалӧ пӧсь петмӧн, лигышмунӧмӧн, кок эбӧссьыс усьмӧн Тяпур Епим тесть ордас казакын олігас.

Тяпур Епимлӧн тестьыс сэки вӧлі босьтас ыджыд пӧдрад сортовка лэдзӧм вылӧ да казакъясӧс медалӧмӧн либӧ водзӧ пӧдрадӧн сетӧмӧн уджӧдӧ.

Уна и мудзӧм тӧдліс сэк Анна Иван; донсӧ кӧть этша вӧлі босьтӧ, но кынмыны вель ёна сюрліс лым чомъяд олігад. Он небось вӧлі ӧнія моз, удж вывсьыд воан да, шоныд керкаӧ, пӧсь ужын дорӧ пыр.

Сэк чом дорад локтігад пыр лоӧ вӧлі кыскыны пельпом вылад пес — гырысь кражъяс. Сэсся бура дыр пусьӧм бӧрын сёян да водан узьныд лыс вылӧ, ноддя водзӧ да войбыд сэн бергӧдлан ӧтар-мӧдар боктӧ: водзтӧ кӧ биланьыс бергӧдан — мышкыд кынмӧ, а бергӧдчан кӧ — мӧдарӧ лоӧ.

Уджавліс Анна Иван и керкаын олӧмӧн. Сӧмын керкаыс вӧлі му джоджа, йи ӧшиня да ичӧтик кӧрт пач кежысь.

— Ӧні нӧ мый, сё майбыр, воан шоныд, югыд керкаӧ, пӧсь сёян дорӧ. Сэні и книга-газет овлӧ, сӧмын тай мыйлакӧ газетъясыс дырджык оз воны, сёрмӧны, — гораа помсьӧдіс ассьыс мӧвпалӧмсӧ Анна Иван да ёнджыка выныштчӧмӧн кутіс кырссьыны.

Тшыгъявны да кынмыны Иванлы сюрлывліс и гражданскӧй война дырйи, узьтӧг вӧлі лоӧ тышкасьны лун куим-нёльӧдз, сӧмын сійӧ нинӧм вылӧ эз норасьлыв, пыр вӧлі збой, кыпыд, чорыд сьӧлӧма, юрас пыр вӧлі кутӧ ӧти мӧвп:

— Ме тышкася, ме ачымӧс мезда, та вӧсна лолӧс пукта Сӧвет понда, ми вермам.

Став тайӧ мӧвпъясыс сьӧрся-бӧрся югнитісны Иван юрын кер вӧчигӧн.

А мудзӧм да кынӧм сюмалӧм пыр чорыда да ёнджыка топӧдӧ Иванӧс, сідзи и личкӧны, тшӧктӧны пуксьыны да шойччыны.

Иван коссӧ веськӧдыштліс, тывйыштіс синнас юсь кодь еджыд, сись кодь мича керъяссӧ, сылӧн уси вомсьыс:

— Ставыс тайӧ зарни... Тайӧ трактор... Тайӧ капиталистъяслы чорыд нӧш... Быд кер социализм тэчӧмын — кирпич... Шойччыны?.. Нюжмасьны абу кад...

Аслас кывъясыс ӧзтісны ыпъялан би Иван морӧсын. Сылӧн вуні мудзӧмыс и кынӧм сюмалӧмыс.

Сійӧ нӧшта на тывйыштіс синъяснас ассьыныс бригадникъяссӧ. Ставныс уджалӧны. Кер дінӧ гӧрбыльтчиг чорыда шуис:

— Партия веськӧдлӧм улын ми венам став сьӧкыдторъяссӧ. Ми — вермам... — да бара уськӧдчис выль вынӧн, выль эбӧсӧн уджӧ.

Анна Иван бӧрся син лапнитлытӧг видзӧдӧм бӧрын, шпал вылӧ куритчыны пуксиг, Ёгор чӧвтіс:

— Зіля уджалӧмтӧ кокни и видзӧдны...

Баракӧ мунны виччысигмоз, шпал вылын куритчигӧн, Степан Ёгор вӧйи аслас мӧвпъясӧ, кутіс пузьӧдны аслас юр вемын ӧні аддзанторъяссӧ, лэбзис кытчӧкӧ тӧдтӧминӧ, локтан кадӧ, кӧні нэмӧвӧйя уджыс, мырсьӧмыс лоӧ пыдди пуктанаӧн, медбурӧн, медколанаӧн, медвылынӧн, кӧні сійӧ олан кадсӧ шуӧны социализмӧн. Син водзас Ёгорлӧн кыптісны сьӧд тшынӧн куритысь фабрик-заводлӧн гырысь трубаяс, кутісны шытӧг жургыны тракторъяс синмӧн судзтӧм муяс вывті, ньӧжйӧникӧн да зумыда кыпӧдчӧны вӧр пилитан гырысь заводъяс, ньӧв моз тювӧны кӧрт рельсъяс вывті паровозъяс, лэбӧны аэропланъяс.

И быдлаын пуӧ удж. Ставсӧ сійӧ вермӧ... ставсӧ вӧчӧ уджалысь морт Ленинӧн лэптӧм гӧрд знамя улын. И друг кыліс гора гӧлӧс вылісянь:

— Тэ нӧ, мися, узян али мый?

Ёгор лапнитліс синъяссӧ да кыпӧдыштіс копыртӧм юрсӧ. Сы водзын приёмщиклы отсасьысь Пипуныров Санко. Сэсся, юрсӧ бокӧджык бергӧдыштӧмӧн, чорыда шуис аслыс гораа: «Да. Тайӧ абу вӧт, тайӧ вемӧс ставыс, ставыс збыльтор, ставыс тайӧ эм... сӧмын ме пыр на абу бригадаын...»

— Мый нӧ тэ борӧдчан? — торкис Ёгорӧс Пипуныров.

Синъяссӧ паськӧдӧмӧн Ёгор видзӧдліс Пипуныров вылӧ да мӧвпыштіс:

— Важ пӧдрадщик тайӧ, белӧй офицер, купеч пи, а пукалӧ приёмщикын. А код вӧсна, мыйла? Ас вӧснаным...

Степан Ёгор нинӧм эз шыась да бергӧдчыштіс став тушанас сэтчӧ, кысянь вӧлі локтӧны кер вӧчысьяс морт дас вит кымын.

* * *

Шпал чукӧр дорӧ медбӧрын, дышиникапырысь тапиктіс Ӧстап Самко. Сьӧлыштіс льӧб дорас сибдӧм чигаркасӧ, козьныштіс синъяснас шпал чукӧр дорын куритчысьясӧс да нальсмӧм черсӧ Пипуныровланьӧ чургӧдӧмӧн скӧрысьмоз бызӧбтіс:

— Сісь черъясӧн снабжайтанныд, а ещӧ больганныд ӧдъяс содтӧм йылысь, ударникалӧм йылысь.

— Таво эськӧн, зонмӧй, лёк черъясыд эз на вӧвны да, — пыкыштіс ӧти том морт.

— Эз?! Тайӧ нӧ мый? — чегис Ӧстап Самко да скӧрпырысь, чорыдакодь сатшкӧптіс черсӧ шпалӧ.

Том морт букышӧн видзӧдліс Самко вылӧ да щӧть моз сувтіс:

— Мыйӧс нӧ сэтчӧ сатшкин?! Тшыкӧдін ӧд шпалсӧ... М-м-да... — мыйкӧ ещӧ заводитліс шуны да эз артмы.

— Самколӧн ӧд тайӧ абу нин первой, — серӧктіс кодкӧ, — видлан кӧ сылысь вӧчӧм керъястӧ, сатшйӧдлытӧмыд ӧти оз сюр.

— Вредительство тайӧ тэнад, классӧвӧй враглы отсасьӧм, — водзӧ кутіс каттьысьны том морт гӧлӧссӧ лэптӧмӧн.

— Мыйкӧ тай пыр жӧ нинӧм абусьыс гезсӧ кыанныд, — тшӧкыд вӧраинӧ синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдіг, пыкыштіс сьӧд ёсь тошка, кӧч ку шапкаа, кер вӧчысь. Сэсся, кепысь пӧвсӧ пӧрччӧмӧн, ки пӧвсӧ лэптіс да, чуньнас тшӧкыд вӧраинӧ индӧмӧн, шуис:

— Со эстчӧ, медбур вӧраинас, кулакъясӧс индӧмаӧсь, да некод он аддзӧй, некод он шыасьӧй...

Синъясныс кер вӧчысьяслӧн ставныслӧн вӧтчисны индысь чунь бӧрся да зурасисны ылын тыдалан вӧраинӧ, кулакъяслы торйӧдӧм делянкаӧ. Сэсся ньӧжйӧникӧн бӧр вуджисны Пипуныров вылӧ.

Пипуныров лызгӧдіс синъяссӧ, педзыштіс ӧти-мӧд кок вылас, пыдзралыштіс кияссӧ, сэсся синъяснас ӧти-мӧд вылӧ видзӧдлӧм бӧрын кукань моз нирӧстіс:

— Ме нӧ мый... ме... ме быдӧнлы ӧтмоз... ӧткодьӧс сета вӧрсӧ...

— Висьталіс жӧ: ӧткодьӧс пӧ. Кысь нӧ ӧткодь. Со сэні пыш моз чурвидзӧны пожӧмъясыд, а тані сартаса биӧн лоӧ корсьны... — тальччис Пипуныров кыв вылӧ Степан Ёгор.

— Веськыда вай висьтав, мыйла бур вӧраинас индін кулакъяссӧ? — Пипуныровлы воча сувтӧмӧн юаліс ёсь тошка дядьӧ. Дядьӧлы уна пельӧссянь отсыштісны:

— Пӧлинӧ, кыдзи сэтчӧ веськалісны найӧ?

— Мыйла найӧ медбур вӧраинас?

— Мыйла?

Пипуныров бара ӧти-мӧд вылӧ чеччыштліс синнас да скӧрысь шуис:

— Мый нӧ ме вылӧ паръясянныд? Мем ті кӧть мӧд — ставныд ӧткодьӧсь...

Кодсюрӧ аддзисны Анна Иванлысь бригадникъяскӧд йӧз дінӧ локтӧмсӧ да тшӧтш сы вылӧ уськӧдчисны. Ӧта-мӧд вежмӧн Иванӧс и Пипуныровӧс кутісны шыблавны ёсь кывъясӧн:

— Быд кыв йылын долянныд классӧвӧй тыш да классӧвӧй тыш, а кулакъясыд медбуринас сапкысьӧмны...

— Абу на тай ӧткодьӧсь ставным, кулакъясыд мусаджыкӧсь на тэд лоӧны...

— Дерт, тыдалӧ, мусаӧсь...

— Абу кӧ мусаӧсь — ӧд абу эськӧ медбур делянкаынӧсь.

— Мыйла нӧ эськӧ сы дыра эн висьтав та йылысь, тӧдан вӧлӧм да? — небыдика юаліс ёсь тошка кер вӧчысьлысь Анна Иван.

— Со тай висьталі, кывзы дай...

— Куш кывзӧмӧн тайӧс кольны оз позь, — бара небыдика шуӧ Иван. Сэсся Пипуныровланьӧ воськовтігмоз юаліс: — Вай, Пипуныров ёрт, висьтав, мыйла тэ сэтчӧ индін кулакъяссӧ, вунӧдін ӧмӧй кер вӧчысьяс собраниеыдлысь шуӧмсӧ...

— Мыйла инді! — юрсӧ пӧлӧстыштӧмӧн шыбитіс вомсьыс скӧр шы Пипуныров. — Индытӧг ог ов. Налӧн кӧ нормаыс тіянлӧн моз жӧ 300 кубометр вӧлі, эськӧ и эг инды. Нёльсё ветымын кубометртӧ ӧд лёк вӧраинсьыд он тырт... Сэсся ӧд найӧ лёка этшаӧнӧсь, кымынкӧ мортыдлы уна места оз ков...

Кер вӧчысьяс ставныс пузисны. Лыбис шум. Быдӧн ӧтпырйӧн кутісны мыжавны Пипуныровӧс кулакъясӧс бур делянкаӧ индӧмысь, кулак ногӧн сьылӧмысь. Шум ӧддзӧм бӧрын Степан Ёгор петіс йӧз чукӧрысь, — оз вӧлі радейт бызгыны, — матыстчис ӧти бригадник дорӧ да аслыс моз шуис:

— Кытчӧдз вӧр лэдзысьяс пӧвстысь он велӧд приёмщикъястӧ, татшӧмторйыд унаысь на лоӧ...

— Сійӧ дзик збыль, — юрсӧ лайкнитӧмӧн вочавидзис бригадник. Сэсся кыпӧдчис шпал чукӧр вылӧ, нюжӧдіс ки пӧвсӧ да, йӧзсӧ ланьтӧдігмоз, юрӧбтіс вӧр тырӧн:

— Ёртъяс! Ланьтлӧй! Степан Ёгор веськыда шуис: кытчӧдз пӧ вӧр лэдзысьяс пӧвстысь ог пуктӧй ыджыдъясад — татшӧмыд унаысь на лоӧ... Ӧні жӧ вай шуамӧ куим мортӧс велӧдчыны ыстыны...

Быд вомсянь ыджыд гыӧн ымыльтіс ошкана шы. Бригадник ещӧ на мыйкӧ кӧсйис шуны, восьтіс вомсӧ, кияссӧ лэптыштіс, ӧвтыштіс да дыр сідз оліс — эз сюрны колана кывъясыс.

Вӧр лэдзысьяс висьтавтӧгыс гӧгӧрвоисны: «Татшӧм йӧзтӧ колӧ вежны...»

Шпал чукӧр вылӧ чеччыштіс Анна Иван.

— Со ті асьныд аддзанныд дай кыланныд, кыдзи кулак пӧлян улын йӧктӧны Пипуныровъясыд да Тяпур Епимъясыд, аддзанныд, мый вӧчӧны кулакъясыд тайӧяс пыр... вӧр лэдзӧмсӧ торкны кӧсйӧны, вӧрысь петны тшӧктӧны...

Бура уна морӧссянь кылісны ошкана шыяс, кылісны чорыда шуӧмъяс, Пипуныров вылӧ, да Тяпур Епим вылӧ, да став кулакъяс вылӧ скӧралӧмъяс. Иван кӧ эськӧ ызйӧдіс, ӧні Пипуныровӧс да Тяпур Епимӧс дзикӧдз косявлісны, а сэсся эськӧ уськӧдчисны тшӧкыд вӧраинӧ, кулакъяс вылӧ.

Недыр чӧв олыштӧм бӧрын Анна Иван бара ки пӧвсӧ кыпӧдіс:

— Со мый ме шуа. Классӧвӧй врагъяс кыпӧдчӧм вылӧ — воча колӧ кыпӧдчыны, ассяньным чорыд кыв шуны. Ме, бригада нимсянь, тіянӧс ставнытӧ чуксала котыртчыны бригадаясӧ... ударнӧя уджавны...

Ылын гым кодь мурган шы вевттис Иванлысь сёрнисӧ, сэсся ньӧжйӧникӧн лӧнис...

Йӧз костысь водзӧ петіс Вась Наста да, Иван вылӧ дзоргӧмӧн, гораа, лэчыд гӧлӧсӧн шуис:

— Ме... медводз пыра бригадаӧ... — сэсся, йӧзланьӧ бергӧдчӧмӧн, содтіс: — Ог сэсся уджав кулакъяслы... Тырмас.

— Гижӧй менӧ тшӧтш, — зумыд гӧлӧсӧн шуис Степан Ёгор йӧз пытшкӧ пыриг, — ме тшӧтш пыра бригадаӧ...

Сулалысьяслӧн синъясыс чеччыштісны Ёгор вылӧ, муртыштісны сійӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс, мӧвпыштісны, кӧнкӧ пӧ серавлӧ тайӧ. Сӧмын кор аддзисны Ёгорлысь скӧр чужӧмсӧ — сералӧм йылысь некод нин эз думышт, сэки нимкодьпырысь малыштісны сійӧс синъяснаныс.

Недыр чӧв олӧм бӧрын быд боксянь кутісны кывны гора гӧлӧсъяс:

— Гиж менӧ тшӧтш...

— Менӧ дай...

— Ме пыра жӧ...

Эз радлыны сӧмын нёль син. Найӧ букышӧн видзӧдлісны тайӧ серпас вылас да ньӧжйӧникӧн шлёньгисны баракланьӧ...

— Вайӧ, ёртъяс, мунамӧй ужнайтны, — шыасис Анна Иван, — пемдӧ нин. Талун партъячейкалӧн лоӧ собрание коймӧд номера баракын. Локтӧй ставныд сэтчӧ да сёрнитам лючки...

Вӧрыс тыри кыпыд збой гӧлӧсъясӧн, весиг, кажитчӧ, пожӧмъясыс тшӧтш лэптісны вылӧджык ассьыныс пушкыра юрнысӧ, да шувгӧмнас кӧсйисны шуны:

— Вермам... вермам...