ТАР МЫЛЬК
ВОДЗКЫВ ПЫДДИ
Десятилетка помалӧм бӧрын ми мунім шойччыны санаторийӧ. Сэні ми вӧлім нывъяс и зонъяс, пӧшти ставным ӧти арлыдаӧсь. Чукӧртчим ми татчӧ уна сиктъясысь и каръясысь — став Коми му пасьтаысь. Тані вӧліны том йӧз и Сыктывкарысь, и Печораысь, и Помоздіноысь, и Удораысь, Емва вожысь и Сыктыв вожысь, Ухтаысь и Воркутаысь. Регыдъя кадӧн ми тӧдмасим ӧта-мӧдкӧд, быттьӧ пыр ӧтлаын овлім. Тӧдам вӧлі ӧта-мӧдӧс не сӧмын чужӧм серти, ним-ов серти, но и коді кытысь да коді кыдзи овлӧма.
Кор ёртъяс тӧдмалісны, мый ме Печораысь, мый менам дедӧй — Закар Вань — знатнӧй кыйсьысь и мый ме унаысь ветлывлі сыкӧд кыйсьыны, — зонъяс и нывъяс топӧдісны менӧ да корисны висьтавны, кыдзи ме кыйсьылі.
Ме дыр пыкси, мися, кутшӧм нӧ ме кыйсьысь, мый ме тіянлы висьтала, уна-ӧ на ме удиті аддзывны, кор меным на дас кӧкъямыс арӧс тырӧ. Вот эськӧ, мися, дедӧ кӧ тані вӧлі, сійӧ висьталіс тіянлы быдсяматорсӧ, ӧд сійӧ аслас кузь нэм чӧжыс кыйсигӧн быдсямасӧ аддзыліс и висьтавныс ме дорысь бурджыка кужӧ. А ме мый?
Но ёртъяс эз эновтчыны, и меным быть лои заводитны рытъясын висьтавлыны кыйсьӧм йылысь. Мый йылысь да кыдзи ме висьтавлі, ті асьныд аддзанныд тайӧ висьтъяссӧ лыддигӧн. Кажитчасны-ӧ найӧ тіянлы — ог тӧд. Кажитчыны кӧ кутасны — помӧдз лыддянныд да меным гижыштанныд, мый медся ёна кажитчис и кыті эз кажитчы. Колӧ шуны, мый санаторийын ёртъяс быд рыт кывзісны менсьым висьтъяс, кывзісны помӧдз и ещӧ на корисны водзӧ висьтавны. Но ме налы висьталі сӧмын ӧти арын чӧс туйын кыйсьӧм йылысь, а кыдзи сійӧ вӧлі — лыддьӧй.
ЧӦС ТУЙӦ МУНІГӦН
Тайӧ вӧлі сюрс ӧкмыссё нелямын ... воын, Великӧй Отечественнӧй война помасьӧм бӧрын.
Арся пемыд рыт. Но миян гортын вӧлі югыд: неважӧн колхоз эштӧдіс электростанция да керкаясӧ, вартанінӧ и скӧтнӧй дворъясӧ сетісны электрическӧй би. Мамӧ вӧлі пукалӧ вурсян машина сайын, вурӧ дедлы дӧрӧм, а ме лыддя Борис Полевойлысь
Олам ми вӧлі сӧмын куимӧн: дедӧ, кодӧс шулісны Закар Ваньӧн, мамӧ, Митрӧй Ӧгаш, да ме, кыдзи ӧні ыдждӧдлӧны, Ким Петрович. Фамилияным, дерт, ставнымлӧн вӧлі Рытов. Батьӧ менам, Пётр Иванович, усис Отечественнӧй война вылын. Ыджыд вок уджаліс вӧрын, электростанцияса механикӧн, а чой эз жӧ вӧв гортын, сійӧ вӧлі учительница.
Дас час бӧрын нин дедӧ локтіс гортӧ да пыригмозыс ошйысис:
— Колхоз правление ещӧ на ӧтчыд дӧверитіс чӧстуясьны.
Шапкасӧ тувйӧ ӧшӧдӧм да водзӧ воськовтӧм бӧрын сійӧ ёна содтіс:
— Петра кӧ эськӧ вӧлі ловъя — кыкӧн мунім. А ӧні ӧтнамлы лоӧ.
Ме кыпӧді сы вылӧ синъясӧс, шыӧдчи:
— А ме? Босьт менӧ аскӧдыд, дедӧ? Тэ ӧд кӧсйылін!
Сёрниӧ сюйсис мам да муртса эз бырӧд кыйсьыны мунӧм вылӧ менсьым став надеяӧс.
— Тэнад велӧдчан кад воӧ, а видзӧдан кыйсьыны мунны! Эновт татшӧм сёрнитӧ.
— Менӧ, мамӧ, курсъяс вылӧ ыстӧны, а сэні велӧдныс заводитасны ноябрын. Тӧлысь чӧж на удита кыйсьыны.
Мамӧ коса орӧдіс менӧ:
— Велӧдчыны, мися, колӧ, а не кыйсьӧм йылысь больгыны. Кыйсьӧмнад мортӧ он во.
Татшӧм кывъяссьыс дедӧ весиг шемӧсмис. Сійӧ тяп-тяпкерис вомсӧ, воськовтіс мамӧлань да ыджыд гӧлӧсӧн висьталіс:
— Тэ нӧ мый, Ӧгаш, мый сёрнитан? Кыйсьӧмӧн, шуан, мортӧ он во? Велӧдчӧмлы ме абу паныд, велӧдчыны колӧ. Велӧдчытӧг овны оз позь. Но и кыйсьӧм абу омӧльтор. Кыйсьӧмыд ӧні миян почётнӧй удж! Кыйсьысьыд миян сэтшӧм знатнӧй морт, кыдзи, шуам, тракторист, механик, учитель либӧ агроном! Кыйсьысьӧс кӧ эськӧ оз вӧлі пыдди пуктыны, Прокопий Павловичӧс эськӧ Правительство Ленин орденӧн эз наградит!
Дедӧ тані ас йывсьыс ни ӧти кыв эз шу, кӧть сійӧс бура кыйсьӧмысь Правительство орденӧн жӧ наградитіс. Дедӧ кутіс эскӧдны мамӧс пӧсь кывъясӧн:
— Тэ, Ӧгаш, неладнӧ тӧлкуйтан Кимлы. Кыйсьӧмыд велӧдчӧмыдлы оз мешайт. Кыйсьӧм сюсьмӧдӧ мортӧс. Со Петра, Кимлӧн батьыс, тэнад верӧсыд, сюсь кыйсьысь вӧлі? А фронт вылас нӧ сійӧ омӧльӧн асьсӧ петкӧдліс? Медбур разведчик вӧлі, кык орденӧн наградитлісны.
А ме ассянь кевмыся мамӧлы:
— Мамӧ, ме ветла дедкӧд. Сьӧрысь книгаяс босьта. Рытъяснас велӧдчыны кута.
Недыр мысти мам сӧгласитчис. Мам сьӧлӧмыд ӧд небыд. А дед кужис сёрнитны сыкӧд, кужис эскӧдны.
Зіля кутім лӧсьӧдчыны чӧс туйӧ мунігкежлӧ. Ыджыд ящикӧ ме тэчи книгаяс, тетрадьяс, бумага. Сэтчӧ жӧ пуктавлім аноднӧй да накальнӧй батареяяс. Вӧрӧ ми босьтім приёмник, кодӧн премируйтлісны дедӧс бура кыйсьӧмысь. Зарадитім патронташъяс тыр гильзаяс да лӧсьӧдім босьтны ещӧ дас кыкӧд калибраа пистоннӧй ружье да малокалиберка, кӧза да азьлас — кыбны. Дедӧ шуис: «Пакӧститны кӧ кутас ош, октам сылы тайӧ ыджыд ружьесӧ». Лӧсьӧдім босьтны пызь, сов, шыдӧстор, сукар, чай да сакар. А сэсся ӧд сёянсӧ асьным кутам кыйны. Чери и яй лоӧ, пув на вотам и.
Асывводзнас кӧлуйнымӧс лэччӧдлім пыжӧ. Миянӧс колльӧдісны унаӧн. Вӧліны пионеръяс, кодъяс сиисны миянлы кыйсьӧмын удача. Воліс колхозса председатель, коді сёрнитіс кыйсян план тыртны колӧм йылысь. Том йӧз колльӧдісны миянӧс гудӧкӧн. Чӧс туйӧ мунысьяс ми вӧлім вит пыжа. Ӧтияс мунісны Лунвожӧ, мӧдъяс — Ыджыд ты сайӧ, ми мӧдӧдчим Войвож устьеӧ, а Юдин Сергей мамыскӧд мунісны Войвожӧ. Сергей вӧлі менам ёрт, сусед, ӧтлаын сыкӧд ми быдмим. И ӧні вӧрын лоам суседъяс.
Кор менӧ да Сергейӧс суис ӧти шог — батьясным усины Отечественнӧй война вылын — миян костын дружба ещӧ на топыдджык лои. Ми вӧлі не сӧмын шоча янсӧдчывлам, не сӧмын тшӧкыда волам ӧта-мӧд ордӧ, а мукӧддырйи и узям ёрта-ёрт ордын, но и отсалам ӧта-мӧдлы велӧдчыны, висьталам ӧта-мӧднымлы став гусяторъяс, став кӧсйӧмъяс, став думъяс. Тушанас Сергей вӧлі меысь ичӧтджык, но ме кодь жӧ паськыд пельпомъяса, кыдз шуасны, мусянь тэчӧм зон. Юрсиыс сылӧн еджгов, нырыс неуна чангылякодь. Синъясыс кельыдлӧзӧсь, а синкымыс омӧля и тӧдчис. Сёрнитіс сійӧ тэрмасьтӧг, зілис лӧсьӧдны кыз гӧлӧс, но тайӧ сылӧн некыдзи эз артмы: том на. Сергей зэв варов. Жугыльӧн сійӧс ньӧтчыд он аддзыв. Мукӧддырйи сылы сьӧлӧм вылас зэв сьӧкыд, но тайӧс некодлы оз петкӧдлы. Сӧмын меным ӧткымынысь, зэв скупа, висьталас аслас шог йылысь. А мукӧд боксянь кӧ видзӧдлыны Сергей вылӧ, сійӧ нинӧмӧн оз торъяв сы кодь жӧ том зонъясысь. Сійӧ кужӧ зіля да лабутнӧя уджавны, радейтӧ сьывны и йӧктыны, и велӧдчыны сяммӧ.
Сизимӧд класс помалӧм бӧрын Сергей решитчис мунны курсъяс вылӧ, медым регыдджык заводитны уджавны. Ӧд уджалысьыс налӧн сӧмын мамыс ӧтнасӧн, сэсся некод абу. Мамсӧ жалитӧм вӧсна медсясӧ и лӧсьӧдчис курсъяс вылас мунны. А ме эг кӧсйы торйӧдчыны Сергейысь да сёрнитчим ӧтлаын велӧдчыны и уджавны.
Пыж нырӧ якӧр лэптӧм бӧрын ми йӧткыштчим берег дорысь да кӧрт пома пелысъясӧн зібъясигтырйи мӧдім катны ю паныд. Кӧрт пома пелыстӧг Печора вывті катны он вермы. Ва пыдӧсыс изъя, да пу пелысыд вольскӧ, он вермы прамӧя зібйыштчыны, и пыжыд оз мун. Миян гӧгӧрын галя из, а Печора йывланьын мукӧдлаас ю пыдӧссӧ быттьӧ гырысь из плитаясӧн вольсалӧмаӧсь, джоджысь на шыльыд. Сэті, небось, пу пелыснад он зібъясь.
Васӧ Печора босьтӧ Урал гӧра бокъясысь. Первойсӧ сійӧ визувтӧ лӧня, оз паськыд отӧн, но джуджыд. Сэсся вочасӧн валӧн лэччӧмыс пыр ӧддзӧ, а мыйӧн воӧ изъя местаясӧ — гӧнеч мунӧ косьясӧдыс. Сьӧкыд катны косьясӧд. Ю шӧрӧд джуджыд и зэв визув, пароход ӧдва вермӧ кайны ворга кодь ва туйӧд, а морт вынӧн кось венны шӧрӧдыс нинӧм и думайтны. Пыжаяслы лоӧ кыссьыны берег дорӧд, но сэті сибдымӧн ляпкыд и зэв гырысь изйӧсь, кытчӧ быд здукӧ вермас швачкыны пыжтӧ да жугӧдны либӧ гумыльгаавны.
Водзӧ Печоралӧн ва лэччӧ изъя пыдӧс вывті да ӧтлаасьӧ сы ыджда жӧ мӧд юкӧд — Ылыдзкӧд, коді сы моз жӧ чужӧ гӧра вылын да лэччӧ изъя пыдӧсӧд, косьяс вомӧн. Кыкнан юыслӧн ваыс синва кодь сӧдз. Миян сикт весьтын Печора паськалӧма нин километр джын сайӧ, и кымын унджык кывтан, сымын сійӧ паськыдджык да джуджыдджык.
Печора да Ылыдз юясын олӧ зэв уна чери. Торъя нин ыджыд славаӧн пӧльзуйтчӧны печораса сьӧмга, сиг да ком. Тулыс-арын Печора вылӧ тырыс пуксьӧ и дзодзӧг, и не этшаӧн найӧ быдтысьӧны ю берегъяс дорын. Печораса вӧръяс озырӧсь быдсяма зверь-пӧткаӧн, торъя нин ӧні, кор Ылыдза—Печораа костӧ лои лӧсьӧдӧма государственнӧй заповедник. Тані эмӧсь и йӧра, и кӧр, и ош, и рысь, и выдра, и мой, и низь, и кунича, сан и руч, норка и ур, сьӧдбӧж и кӧч. Да верман ӧмӧй лыддьӧдлыны!
А пӧткаыс мында! Чукчи и дозмӧр, сьӧла и тар, а байдӧгыс Печора увланьын, кыдз шуасны, ном мында!
Коді арталіс Печора берегъяс вылысь помтӧм вӧръяссӧ! А мупытшса озырлунъясыс! Тані эм изшом и нефть, кӧрт и свинеч, зарни и эзысь! Со кутшӧм озыр миян Печораыд! А ӧні тані выль каръяс быдмӧны: Воркута, Печора.
Тайӧ мӧвпъясӧн ме дзикӧдз ылалі аслам висьт йылысь. А висьталі та йылысь сы вӧсна, мый зібъясигӧн ставыс тайӧ воліс менам юрӧ. Печора мӧдлапӧлӧ вуджӧм мысти ме видзӧдлі бӧрвыв, прӧщайтчи асланым сикткӧд. Тасянь сиктыс тыдаліс картина вылын моз. Сикт шӧрын чой йылын кыпӧдчӧма миян средньӧй школа. Сійӧ вылькодь на, керъясыс абу на удитӧмаӧсь воймыны. Кык судта еджыд ӧшиньясыс быттьӧ нюмъялӧны, сэтшӧм найӧ гажаӧсь. Школа гӧгӧр садитӧм пуяс ещӧ на мичмӧдӧны миянлысь велӧдчанінӧс.
Школасянь неылын кыпӧдчӧма сэтшӧм жӧ ыджыд керка — сиктса клуб, кытчӧ ми Сергейкӧд частӧ волывлім не сӧмын лыддьысьны либӧ кино видзӧдны, но и асьным унаысь ворслім сцена вылын интереснӧй рольяс.
Колхоз правлениелӧн выль керкаыс вӧлі ӧти судта, но сулаліс сійӧ ю кыр йылын да мичаа тыдаліс ставнас, кыдзи и почталӧн керка, код вевт вылын вӧлі нюжӧдӧма радиоантенна. Дерт, антеннаяс вӧліны и мукӧд керкаяс вылын, но столбъясыс сэні дженьыдӧсь и вӧсньыдӧсь да ылысяньыд омӧля тыдалӧны. Колхозникъяслӧн керкаясыс унджыкыс вӧйӧмаӧсь веж коръя пуяс костӧ да налӧн тыдыштӧны сӧмын вевтъясыс да пуяс костӧдыс тӧдчыштӧны еджыд ӧшиньясыс.
Сикт кывтыд помын, Сыв ёль дорын, скӧтнӧй двор. Сэні и мӧсъяслӧн да куканьяслӧн картаяс, и вӧвъяслӧн гидняяс, и ыжъяслӧн гидъяс — и ставныс зэв гырысьӧсь. На пиысь ӧтияс рудӧдӧмаӧсь нин, мӧдъяс дзик на выльӧсь. Скӧтнӧй дворъяс сайын тыдалӧ электростанциялӧн гӧрд вевт да электролиниялӧн выль столб йывъяс.
Сыв ёль устье вевдорын, пристань дорын, сулалӧ еджыд пароход да ыджыд трубасьыс коялӧ сьӧд тшын.
Рӧднӧй сикт вылӧ видзӧдӧмӧн ме дзикӧдз ылалі, весиг зібъясьны вунӧдсьӧма. Сергейяс миянысь вель ылӧ кольліны, а ӧні суӧдісны. Сергейлӧн мамыс, Катя Анна, горӧдіс меным:
— Мый нӧ сідз видзӧдан сикт вылад, мый вунӧдін сэтчӧ?
Ме мыжа морт моз видзӧдлі дедӧ вылӧ да, воча шыасьтӧг, зіля заводиті зібъясьны.
Луныс вӧлі кымӧра, но эз зэр. Шоныд сынӧдсьыс кыліс веж турун дук. Синва кодь югыд ваа визув ю вылысь частӧ аддзылім уткаясӧс, но лыян выйӧ найӧ оз сибӧдны, ылісянь на кыпӧдчасны да лэбӧны водзӧ либӧ паныд миянлы. Паныд локтысьяссӧ дед тшӧктӧ лыйны лэбиганыс, но ме ог кывзы сійӧс, шуа, мися, лэбигад ог инмы, зарадыс весьшӧрӧ вошӧ. А дед шмонитӧ ме вылын, кутшӧм нӧ пӧ тэ кыйсьысь, уткаӧ кӧ лэбигӧн он инмы. Пукалан уткатӧ пӧ ӧд быдӧн кыяс.
Семӧ кӧдж юрӧ воигӧн бара кыпӧдчисны уткаяс да кутісны паныд лэбны.
— Лый, — шуӧ дед, — зарад эн жалит!
Ме зіля лэпті ружьеӧс да, утка нырсьыс неуна водзӧджык метитӧмӧн, личкышті спускӧвӧй крючок вылӧ. Гымыштіс лыйӧм шы. Утка топӧдіс бордъяссӧ, швач уси ваӧ, матӧ миян дінсянь.
— А тэ полан зарад видзӧмысь, — серӧктіс дед.
Та бӧрын уткаястӧ ме унджыкысьсӧ куті лыйны лэбиганыс, сэк наӧ кокньыдджык веськавны. Уткаясыс кӧ пукалӧны, лыймӧн выяӧ на дінӧ сибӧдчӧмӧн ме нарошнӧ повзьӧда найӧс да лыя кыпӧдчиганыс, борднысӧ паськӧдігӧн. Сэки веськаланджык. Ӧд пукаліганыс найӧ зэв ичӧтикӧсь, а борднысӧ паськӧдігӧн вель ыджыд мишеньӧ пӧрӧны.
Муртса на удиті уткаӧс пыжӧ лэптыны, а берегсянь кыліс Собольлӧн шочиника увтчӧм. Соболь, сьӧд понным миян, пыжын ветлыны эз радейт, сійӧ лунтыр нин котӧртіс берегӧд, кывсӧ ӧшӧдӧмӧн кашкигтырйи.
— Дозмӧрӧс, тыдалӧ, увтӧ, — кывзыштӧм бӧрын шуис дед, — пет да лый! Матӧджык сибӧдчы, пон увтігад сійӧ оз пов.
Пыж ныр берегӧ чуткысигӧн ме чеччышті туруна берег дорӧ да, ружьеӧс ки пӧлӧн кутӧмӧн, котӧрті чой паныд, пыри пушкыра пожӧма вӧрӧ. Муысь жбыркнитісны сьӧлаяс, но ме на вылӧ эг и видзӧдлы, тэрмаси дозмӧр дінӧ. Еджыд яла вывті шытӧг мунігӧн ме ылісянь на казялі ыджыд пожӧм улысь Собольӧс. Сійӧ пуксьӧма, юрсӧ чатӧртӧма да шочиника авкйӧдлӧ. Сэсся пожӧм ув вылысь аддзи ыджыд сьӧд чукчиӧс. Пуяс сайӧ сайласьӧмӧн ньӧжйӧн матыстчи понлань. А сійӧ ӧтарӧ увтӧ. Чукчи ӧшӧдыштӧма юрсӧ да кывзӧ понлысь сьылӧм. Ме лэпті ружьеӧс, куті метитны чукчилы тушаас. Сэсся мӧвпышті: тушаас кӧ лыя, сійӧ оз усь. Заводиті метитны юрас. Личкышті водз чуньӧн. Вӧр пасьта юрӧбтіс лыйӧм шы. Чукчи жмуткысис еджыд яла вылӧ. Ме котӧрті сыланьӧ, нимкодьӧйла кок улӧс ог кыв. Друг крукаси мыйӧкӧ да зымгыси-уси. А Соболь нюлӧ нин менсьым чужӧмӧс.
Чукчиӧс голяӧдыс пельпом вылӧ ӧшӧдӧмӧн важнӧя лэччи берег дорӧ, кӧні виччысис менӧ дед кутшӧмкӧ мӧд морткӧд. Матӧджык вои да тӧді сійӧс — миян колхозысь бригадир буретш кывтӧ гортӧ, турун примитны ветлӧма да.
Найӧ кыкнанныс ошкисны менӧ бура лыйсьӧмысь, и Собольӧс ошкисны пӧтка увтӧмысь. Сэсся чукчисӧ и уткасӧ дед мыччис бригадирлы:
— Тайӧс тэ, Иванович, сет завхозлы, мед столӧвӧйын пуӧны, а ми аслыным ӧбедайтны ещӧ на лыям.
Пӧтка босьтігӧн бригадир вочавидзис:
— Столӧвӧйӧ ме вит утка нуа жӧ. Асывнас лыйи. Аски сэн праздник лоӧ вундӧм эштӧдысьяслы!
Мӧдім водзӧ. Дед лэдзис кыснан, кытчӧ недыр кыскӧм бӧрын крукасисны кык ёкыш да сир. Ме ещӧ кыкысь лыйи уткаясӧс, но эг инмы. Ӧбедайтім чери юкваӧн.
СОРТӦВӦЙ ВӦР КЫЛӦДӦМ
Миян пыж тюӧ берег дорӧд нырнас васӧ поткӧдӧмӧн да посньыдик гыяс ас бӧрсяньыс кольӧмӧн. Юыс тані кусыньтчӧ зэв ыджыд мегыр моз. Берег дорас тані джуджыда тэчӧма паськыд вижов лыа. Татшӧм лыа вылас лӧсьыд пуртікасьны гожӧмын шонді водзын. Лӧсьыд и купайтчыны тайӧ сӧдз джуджыд ваас. А кутшӧм лӧсьыд эськӧ тайӧ лыа весьтас джуджыд яг берег йылас пионеръяслысь лагерь восьтыны! Татшӧм местаыс сэсся некысь оз сюр коми му пасьтаысь! Тані позьӧ и чери вугравны, и уткаясӧс лыйлыны, и сьӧла-дозмӧрӧс кыйны, чӧд, пув вотны, а мӧдлапӧвсьыс — ӧмидз. А ягас воздухыс кутшӧм чистӧй да чӧскыд дука! Мыйӧн гортӧ воа, пыр и висьтала учительлы, Данил Петровичлы, да комсомол райкомса секретарлы, мед волӧны видлыны местасӧ, а воласны кӧ, дерт нин кажитчас, да локтан гожӧм лагерь восьтасны.
Менсьым мӧвпъясӧс торкис дед. Сійӧ чукӧстіс пыжӧ Собольӧс да шуис меным:
— Пуксьы да сынышт, пиӧ, ӧпаснӧйнад, мӧдлапӧлас вуджам.
Мӧдлапӧв берегӧ воигӧн ми веськалім вель ыджыд ю устьеӧ. Пыжсӧ дед веськӧдіс ю пытшкас. Ю устьеті берегъясыс вӧліны ляпкыдӧсь, гӧгӧр ойдлана видзьяс, кытчӧ чӧвталӧмаӧсь гырысь зорӧдъяс. Но мыйкӧ дыра катӧм мысти ю берегъяс джудждаммисны, юыс кутіс визувтны воргаӧд моз. Ме думышті, мися, кутшӧм бур эськӧ татчӧ электростанция стрӧитны, юыс кӧ матынджык вӧлі колхозсянь. Юлӧн кыркӧтш берег вылын сука быдмисны негырысь кыдзьяс да тіль пожӧмъяс, а на пӧвстын шочиника кыпӧдчӧмаӧсь нэмӧвӧйся пушкыр пожӧмъяс, кодъяс вылісянь улӧ видзӧдӧны посни пуяс вылӧ да быттьӧ тэрмӧдлӧны найӧс ӧдйӧджык быдмыны на кодьӧдз. Ме дедлысь юалі, мыйла тані татшӧм неӧткодь вӧрыс.
— Тані, пиукӧ, важӧн, революцияӧдз на, быд тулысӧ вӧвлі сортӧвӧй кер кылӧдысьяслӧн запань. Кер лэдзӧм йывсьыс ме коркӧ мӧдысьджык тэныд висьтала. А запаняс тадзи уджавлім. Тулыснас, ва воссигӧн, медасям вӧлі пӧдрядчиклы пуръясьны да Печора устьеӧдз пур кылӧдны. Йи кылалӧм бӧрын пыр жӧ воам татчӧ да керъясысь вӧчам запань. Тайӧ берег вылас лыс чомъяс вӧчалам, ньӧр песан столбъяс сувтӧдалам. Мыйтаӧнкӧ каясны вывлань, катищеяс вылысь кер катайтны да сійӧс запаньӧдз молльӧн кылӧдны. Пыжъясыд сэк этша вӧліны, мольсӧ кылӧдӧны да заторъяссӧ бырӧдӧны вӧлі кер вылас кывтӧмӧн...
— А мыйла нӧ пӧдрядчиктӧ он тшӧктӧй вӧлі вӧчны колана мында пыжсӧ? — торки ме дедӧс.
— Пӧдрядчикыд, пиукӧ, абу леспромхоз, сійӧ нинӧм оз вӧч тэныд, весиг чер-багыртӧ оз сет, ставыс аслад. Эн вунӧд, кутшӧм власть сэки вӧлі. Но, вот. Ӧти тулысӧ ми батькӧд локтім пуръясьны. Бать менӧ кольӧдіс запань вӧчысьяс дінӧ, а ачыс муніс моль кылӧдны. Да сідз эз и во запаньӧдз, шонъянӧй. Вӧйӧма. Недель мысти сӧмын шойсӧ аддзим.
— Мыйла нӧ либӧ татшӧм условиеяс дырйи уджалад сылы, пӧдрядчикыслы? — бара юалі ме дедлысь.
— Быть ӧд, пиукӧ, уджав, кынӧмыд тшӧктӧ. Тӧлын сортӧвӧй лэдзигӧн нянь вылӧ муртса воӧ, тулыснас и тшыгӧсь. Вот и мунам вӧлі кынӧмпӧт корсьны... Сэсся батьӧ пыдди локтіс ичӧтджык вокӧй. Сыкӧд тулысбыд пуръясим да мӧдӧдчим пурйӧн кывтны. Пароходъясыд сэк эз вӧвны.
Поводдяыс зэв мича: лӧнь, шоныд. Кывтам пур вылын и радлам: Пустозерскӧдз пурнымӧс ваям да гожӧмбыд кежлӧ нянь вылӧ деньга сетасны, гожӧмбыд пӧтӧсь лоам.
Дед быттьӧ тшӧкмуні. Сійӧ ӧдйӧ пуктіс пелыссӧ да кутіс каттьыны кыснан кӧв, кодӧс вӧлі кутӧ пельпом вылас. Ме дугді жӧ зібъясьӧмысь. Недыр мысти дед лэптіс пыжӧ зэв ыджыд ёкышӧс, выльысь лэдзис кыснан, сэсся водзӧ нуӧдіс:
— Кывтім ми лун и вой, войясыс ӧд тулыснад югыдӧсь, а сэні, Печора увланяд, шондіыс оз и саявлы, сӧмын гӧрдӧдыштлас. Коли миянлы кывтны ӧти лун. Печора тані зэв паськыд, синнад он судз. Ми пыр сынам Пустозерск берегланьӧ, кӧть и зэв нин ёна мудзим. Друг кыптіс тӧв. Первойсӧ нырокъясӧн. Сэсся дугдывтӧг кутіс пӧльтны вой тӧв. Гырысь гыяс заводитісны чеччавны пур вылӧ.
Ми пыр сынам. Гыяс содӧны. Найӧ тупыльтчӧны миян пур вывті, чышкыштісны миянлысь кӧлуйнымӧс. Пур кутіс тратшкакывны. Гыясӧн песлӧдлӧмысь ньӧръяс кутісны оръясьны. Сэк керъяссӧ ньӧръясӧн вӧлі клячавлам. Сынӧмысь лои дугдыны. Гырысь ӧпаснӧйяснымӧс нӧбӧдісны гыяс. Ӧні гыясыс вӧліны пывсян кодьӧсь. Ещӧ мыйкӧ дыра миянӧс лэпталіс гыяс йылӧ да лэдзаліс гыяс костӧ. И быд лэптігӧн ратшкакылісны-оръясисны шывина бердӧ керъяс кӧртавлан ньӧръяс, быд лэдзигӧн миян пурйысь торъялісны гырысь керъяс да вошины гыяс костӧ.
Пурным миян вӧлі дас плиткаа, но ми регыд колим ӧти шӧр плитка вылӧ, кытчӧ тӧв заводитчигӧн ме кӧртавлі ромшина бердӧ кык конда краж, кодъясӧс босьтлім кывтігкежлӧ пес вылӧ. Но и тайӧ плитка вылын эз дыр видз миянӧс. Ньӧръяс оръясисны, керъяс разалісны. Воккӧд ми водзвыв пӧрччим кӧмкотъяс, вылыс паськӧм да кутчысим конда кражъяс бердӧ. И мыйӧн кок улысь вошины медбӧръя керъяс, заводитім уйны береглань, кражйӧ кутчысьӧмӧн.
Регыд ми воштім ӧта-мӧднымӧс. Ме мый вынысь сыні ки пӧвнам. Берегсӧ вӧлі аддзыла сӧмын сэк, кор менӧ кыпӧдлас гы йылӧ.
Ог тӧд, дыр-ӧ сыні, но коркӧ вои берегӧ, кынмӧмӧн да лигышмунӧмӧн. Ачым эг нин вермы сувтны. Менӧ аддзӧмаӧсь ме кодь жӧ кылӧдчысьяс да кыскӧмны керкаӧ шонтыны. А вокӧс тайӧ лунсяньыс сэсся эг нин аддзыв, вӧйӧма мортыд.
Шоналӧм бӧрын муні фирмаса дӧвереннӧй ордӧ, висьталі ставсӧ, мый лои. Сійӧ менӧ бур здук видіс пур разӧдӧмысь, сэсся шуис во гӧгӧр чӧж уджавны сылы, дон мынтытӧг, разалӧм кер пыдди. А омӧлик тӧвся паськӧм сылысь босьтӧмысь лои ещӧ во джын уджавны. Гортӧ вои сӧмын воӧн-джынйӧн мысти, и кӧпейка деньга эг вай.
Дедӧ висьталӧм вылӧ ме нинӧм эг шу и нинӧм эг юав сылысь. Ставыс вӧлі сідз гӧгӧрвоана. Горш дінӧй менам гӧрддзасис кутшӧмкӧ курыд гӧрӧдӧн, а важся олӧмсӧ ни видны ни дивитны весиг кывйыс эз сюр.
А дедӧ помсьӧдіс висьталӧмсӧ:
— Тадз, пиукӧ, овлім важӧн. Да и таысь на лёкджыка. Кывйӧн висьтавны зэв сьӧкыд. Сійӧс гӧгӧрвоны позьӧ, кор ас вывтіыд ставыс мунас. Но ӧні тайӧ вӧтын моз нин сӧмын, сійӧ сэсся ньӧтчыд нин оз во.
— А Америкаын, Канадаын, дедӧ, вӧр лэдзысьясыдлӧн татшӧм на олӧмныс. Ме неважӧн на лыдди журналысь...
— Сэнітӧ, дерт на, татшӧм. Но и найӧ регыд гӧгӧрвоасны да мӧдасны миян туйӧд.
Дыр-ӧ ми катім дедӧ висьталігкості, кутшӧмӧсь вӧліны берегъясыс — нинӧм эг казявлы. Менам син водзын вӧліны: запань, пурйӧн кывтысьяс, Печора вылын пывсян кодь гыяс да гыяс костас кражйӧ кутчысьӧм дед, а сэсся кӧин кодь чужӧма фирмаса дӧвереннӧй.
Друг пыж нырсӧ дедӧ веськӧдіс берегӧ, еджыд лыаа яг керӧс улӧ. Ме муртса эг усь берегӧ зургӧмсьыс да юалі дедлысь:
— Мыйла нӧ татчӧ сувтім?
— Со аддзан, кыр йылас кык тернег пожӧм сулалӧны?
— Мый нӧ сійӧ «тернегыс»?
— Кос йыла пожӧмъяссӧ аддзан? Найӧ зэв сирӧдӧсь. Найӧс тернегӧн шуӧны. Ми найӧс кералам, пес вӧчам да войнас кыбигтырйи пондам катны. Чери кыям.
Кыбӧмӧн чери кыйӧм ме радейтлі медся ёна. Воддза вонас ми дедкӧд унаысь лэччывлім кыбны, но песным миян вӧлі сирӧд мыр либӧ сюмӧд. Пыж нырын пыр сулаліс-кыбис дедӧ, меным эз дӧверайтлы, пыр шуліс: ичӧт на, быдмыштан да сэк. Велӧдчы.
И ме велӧдчи дедысь гусьӧн. Первойсӧ босьта вӧлі кузь бедь да зурйӧдла сійӧн ас гӧгӧрын шыблалӧм чагъясӧ да бедьясӧ, чериӧ пыдди. Сэсся тадзи жӧ куті зурйӧдлыны азьласӧн. И быд зургӧмӧ куті веськавны сійӧ беддьӧ, кутшӧмӧ метита. А бӧрвылас вӧлі веськала весиг азьлассӧ вель ылӧ шыбитӧмӧн. Кыбигӧн ковмывлӧ, кор чериыс ылын ляпкыдінын, азьлас шыбитӧмӧн веськавны сыӧ. Та бӧрын велӧдчи пыжсянь ва турунӧ, вӧйӧм лӧптӧ да посньыдик изъясӧ зурйӧдлӧмӧн. Велӧдчи дыр, сьӧлӧмсянь, и быдӧнысь гусьӧн.
Яг кыр йылын ми вӧчим кыбан пес тернегысь — сирӧд кос пожӧм йылысь, да коркӧ сотчылӧм сирӧд пожӧм вужъясысь и ставсӧ грузитім пыжӧ. Пыж ныр йылӧ крепитім кӧза — кӧртысь дорӧм уна вожа таган, кодӧс садитӧма пу вороп йылӧ. Кӧзаыс лои пыж нырысь метр сайын водзын да васяньыс метр дорысь вылынджык. Тадзӧн би югӧр улас чериыс бура тыдалӧ и кыбысьсӧ озджык тшынӧд.
Арся лун регыд помасис. Сёйӧм бӧрын рӧмыд нин вӧлі. Дзикӧдз пемдӧм виччысигмоз дедӧ висьталіс меным ӧти вӧвлӧмтор, кыдзи ачыс шуис.
— Тані ёна важӧн рӧзбойяс овлӧмаӧсь. Печора катыдын эм ю, коді ӧні на новлӧдлӧ налысь ним — «Рӧзбойнишнӧй». Висьталӧны, налӧн атаманыс пӧ рӧзбойнишнӧй юас вӧйтӧма уна зӧлӧта, мед сійӧс некод да ньӧтчыд оз лэпты васьыс, оз гусяв. Да и гусявны пӧ сійӧс оз позь, сійӧ зӧлӧтаыс пӧ ставыс синва да вир. Сійӧ зӧлӧтасӧ пӧ рӧзбойясыс мырддявлӧмаӧсь коми мувывса озыр йӧзлысь, накӧд тышкасьӧмъяс бӧрын. Озыръяслысь став эмбурсӧ найӧ вӧлӧм мырддялӧны да сеталӧны гӧль йӧзлы, асьнысӧ, озыръяссӧ, коді водзсасьӧ налы паныд, виалӧны, а зӧлӧтасӧ вӧйтӧны Рӧзбойнишнӧй ю пыдӧсӧ, мед сійӧ сэсся оз кисьт синва ни вир. Висьталӧны, ӧтчыд пӧ найӧ локтӧны вӧлӧм Мылдінӧ. Озыръяслӧн нырщикыс казялас налысь локтӧмсӧ да водас пӧлатяс, заводитас кӧлдуйтны: сійӧ кӧлдун вӧлӧма. Рӧзбойясыдлӧн пыжыс кутас Печора шӧрас бергавны, быттьӧ сибдас яма вылас. Но и рӧзбойясыслӧн медыджыдыс, атаманыс, кӧлдун жӧ вӧлӧма. Сійӧ нетшыштас пуртӧссьыс пуртсӧ да, нимкыв лыддьӧмӧн, шыбитас шуйга киняувтіыс. Пуртыд лэбзяс Мылдінӧ, пырас озыр кӧлдун керкаӧ да воропӧдзыс сатшас пӧлать брускӧ, оз веськав кӧлдуныслы. А сійӧ куйлӧ, нимкыв лыддьӧ, пӧсявмӧныс тірзьӧ. И брускӧ сатшӧм пуртыс заводитӧ тірзьыны да ньӧжйӧникӧн петны брусысь. Кӧлдун пыр тірзьӧ-ноксьӧ, нимкыв лыддьӧ. А пурт йывланьӧдзыс нин петіс, легны кутіс. Сэсся друг воши. А недыр мысти рӧзбойяс аддзисны, кыдзи сійӧ пуртыс сатшис сьӧлӧмас атаманлы. Рӧзбойяслы тайӧ раз быть лои бӧрыньтчыны. Но недыр мысти найӧ локтісны берегӧд, виисны озыр кӧлдунӧс, юклісны сылысь овмӧссӧ гӧльяс костын и мунісны бӧр...
— Рӧзбойясыс нӧ важӧн-ӧ овлӧмаӧсь тані? — юалі ме дедӧлысь.
— Код нӧ тӧдас, кор найӧ овлӧмаӧсь. Миян дедъяс да пӧльяс та йылысь висьтавлісны, а налы, гашкӧ, дедъясыс жӧ висьтавлісны да.
— И ставыс тайӧ збыль вӧлӧма? — водзӧ юаси ме.
Дедӧ недыр думайтыштіс, сэсся висьталіс:
— Гашкӧ, и збыль, гашкӧ, мыйсюрӧ и содталӧмаӧсь. Кӧлдунъяс йывсьыд, дерт, кӧнкӧ, содталыштісны. Менам помнитӧмӧн на ӧд кӧлдунъяс йывсьыд уна сёрни ветлывліс. Шуӧны вӧлі, ӧти старука-кӧлдун пӧ вӧлі пӧртсяс катшаӧ, пырас карта вылӧ да тшыкӧдлӧ мӧсъясӧс. А мылдінса Дарук Паш йылысь пыр ветліс сёрни, сійӧ пӧ быд вой мутияскӧд ноксьӧ, найӧ пӧ и вердӧны сійӧс. Но талы ме ньӧтчыд эг эскыв. А озыръяскӧд тышкасьӧмыд, дерт, кӧнкӧ, збыль вӧлі. Озыръясыд — купечьяс да вӧр пӧдрядчикъяс — революцияӧдзыд мужикыдлысь сизим кучик вӧлі кульӧны. И эз этшаысь мужикъяс кыпӧдчывлыны на вылӧ, эз этшаысь лэдзлыны найӧ керкаясӧ гӧрд петукӧс...
— Кутшӧм гӧрд петукӧс? — эг гӧгӧрво ме.
— Гӧрд петукӧн сэк вӧлі шуӧны би. Купеч либӧ пӧдрядчик кӧ вывті нин ёна кутас ӧбидитны йӧзсӧ, сэк сы ордӧ лэдзӧны гӧрд петукӧс — ӧзтӧны сылысь керкасӧ либӧ сёрӧмсӧ. Но, пемдіс, буракӧ, дзикӧдз, вай жӧ, пиукӧ, мӧдӧдчам.
КЫБӦМ
Ми лэччим пыжӧ. Дедӧ сувтіс пыж нырӧ азьласӧн, ме пыж бӧжӧ пелысӧн. Дерт, йӧткыштчытӧдз войдӧр дедӧ пестысис. Сирӧд пес ӧдйӧ ломзис дзазакылігтырйи. Са пемыд кымӧра енэжӧ кайис сьӧд тшын. Югыд би ылӧдз югзьӧдіс лӧнь васӧ пыдӧсӧдзыс. Посньыдик черипиян сявъялісны би югӧрын. Лыа бӧж лӧньӧ ланьтӧма неыджыд сир. Пыжӧс ме веськӧді сыланьӧ. Дед бытшкис, лэптіс сійӧс пыжӧ да шуис:
— Панас лои пуктӧма. Давай водзӧ.
А меным завидь да думышті: татшӧм куйлысь черитӧ эськӧ и ме лэпті. Лыа дорті катігӧн кодкӧ кутіс сялькӧдчигтырйи матыстчыны мӧдлапӧв берег дорсянь.
— Сиг локтӧ, — шуис дед.
Сэк жӧ сигйыд ньӧв моз вирдыштіс-кытшовтіс пыж гӧгӧр, муртса кежлӧ сувтыштліс би югӧр улӧ. Дед зургис сійӧс, эз веськав, а пескыс кӧза вылысь джынйыс киссис. Ме куті серавны, шмонитны дед вылын. А дед ньӧти эз радейт ас вылас сералӧм, кыдз шуасны, критика эз лэпты. Сійӧ скӧрысь моз меным горӧдіс:
— Сибӧдчы берегас, пестысям.
А мыйӧн ӧзйис выль пескыс, бара сідз жӧ чӧвтіс:
— Лок сувт татчӧ, видзӧдла, кыдзи тэ пондан сигъяссӧ кутавны!
Тайӧ минутсӧ ме важӧн нин виччыси, важӧн нин окота кыбны сувтны, но шыасьны кыдзкӧ пыр на эг лысьт.
Сувті пыж нырӧ. Киӧ босьті азьлас. А ачым думайта: «Первой чериас кӧ ог веськав, дедӧ менӧ тась пыр жӧ вӧтлас и сэсся ньӧтчыд нин оз сет киӧ азьластӧ».
Лыа дорӧд катігчӧж ӧти чериӧс эг аддзылӧй. А кор воим лыа юрас, алькӧсінас, ме казялі метр квайт сайысь кымын бура ыджыд сирӧс. Но бытшкыны некыдз он судз ни пыжӧн матӧджык он сибав, — ляпкыд. Ме кок пӧлӧс лэпті пыж дор вылӧ да, недыр метитыштӧм бӧрын, тювги азьласӧс сирланьӧ. Ва лӧньыштӧм бӧрын дед первойӧн казяліс азьлас помын пессьысь сирӧс да шензьӧмӧн шуис:
— Эта ылнасянь сирлы инмин? Да ӧд азьлас шыбитӧмнад чериад веськалӧны сӧмын медся дошлӧй кыбысьяс! А тэ первой на босьтін азьлассӧ! Но, пиукӧ, сэсся та бӧрын пыж нырад ме ньӧтчыд нин ог сувт!
Береглань неуна сибӧдчыштӧм бӧрын ме кевлі азьласла да мезді сэсь килограмм кыка сирӧс, чӧвті пыжӧ, а аслам нимкодьӧйла весиг лолӧй тырлі, но дедлы эг петкӧдлы.
Дыр ми катім лыа бӧжсянь лыа юрӧ вуджавлӧмӧн да лыа доръясын пестысялӧмӧн. Соболь миян куйліс пыж шӧрын кӧлач моз кусыньтчӧмӧн. Катігчӧжӧн ме лэпті нин пуд куим чери. Сэні и сиръяс, и комъяс, и налимъяс, и весиг кык сиг сюрины. Сиг кыйны колӧ зэв сюся. Сійӧ ылісянь локтӧ би югӧрӧ да муртса кежлӧ сувтыштлӧ пыж дорӧ. Сэк и колӧ удитны бытшкыны. Он кӧ удит — пышъяс и мӧдысь оз сюр. Медся кокни шоныд ва дырйи кыбны сиръясӧс. Найӧ сэк рамӧсь, матӧдз сибӧдӧны. Сӧмын азьласнад оз ков вылісянь зургыны, а неуна сійӧс ваӧ сюйыштӧмӧн. И век метитны сьылітшупас. Комъяс шоныд ваын вӧйӧсь, колӧ тэрыба вӧрны, мед найӧс суны визув ва вылысь. Серамтӧ петкӧдӧны налимъяс. Найӧ зэв дышӧсь. Водӧмаӧсь лыа кӧса горулӧ либӧ из бӧрвылӧ да туплясьӧны, кыдзи ваыс тупльӧдлӧ. Найӧс кӧ сэк азьлас мӧдар помнад чуткан бӧжас, зэв ӧдйӧ кутасны люгйыны-пышйыны змей моз веглясигтырйи.
Ӧти ді костӧд катігӧн друг кутісны миян бӧрвылын шпатӧдчыны. Дедӧ шуис, уткаяс пӧ. Регыд сьӧд енэж вылас лоины еджыд чутъяс. Дед ырыштчис пелыснас. Уткаяс суныштісны ваӧ. Дед горӧдіс:
— Бытшкы васьыс!
Видзӧда метрысь джуджыдджык ваӧ. Пыдӧсӧдыс катӧ утка, ордйӧ миянӧс. Ме сюйи азьласӧс, бытшки и лэпті уткаӧс.
Бара катім мыйкӧ дыра. Бара лэпті кымынкӧ чериӧс. Лыа бӧжӧ, бадь куст бердӧ, сувтім пестысьны. Муртса на ме кок пӧлӧс пукті лыа вылӧ, а Соболь пружина моз веськӧдчис да чеччыштіс веськыда баддьӧ. Сэсь кыліс лёкысь авӧстӧм, быттьӧ каньлы бӧж вылас тувччисны. Ме ӧдйӧджык чеччышті пыжӧ, повзи. А дед серӧктӧмӧн шуис:
— Кӧчӧс кутіс Собольыд, мун вай.
Ме петі пыжысь, полігтыр веськӧдчи бадьлань, а Соболь паныд нин кыскӧ зэв ыджыд кӧчӧс.
Пестысим да бара мӧдӧдчим водзӧ. Шуткаӧн ме бытшки йӧршӧс да мездігас вирӧдз дойді киӧс. Косьтӧд катігӧн кыби кык комӧс, ӧтикыс доза ыджыд. Косьт юрсяньыс заводитчӧ ыджыд яма. Берег доръясыс джуджыдӧсь, турунаӧсь. Ва пыдӧсыс пемыд. Бура ылісянь на ме казялі ва колода. Сэсся колодаыслысь аддзи синъяс. Вӧлӧмкӧ, зэв ыджыд сир! Думайта, бытшкыны, али не? Юалі дедлысь гусьӧник. А дед стрӧга:
— Бытшкы!
Мыйӧн воим сир весьтӧ, ме мыйтакӧ ваас сюйи азьласӧс, сэсся мый вынысь бытшки сирӧс, а сир вӧлі пӧшти метр пыднаын.
Сир менӧ йӧткыштіс. Азьласысь мыні. Ачым муртса пыж мӧдарас эг усь. А сирыс чеччыштіс берегӧ, турун вылӧ, эзысьӧн дзирдалӧ. Пыж нырным йӧткыштчис шӧрлань. Биным джынвыйӧ киссис. Пыжнымӧс берегланьӧ сибӧдігкості ме удиті кӧза вылӧ пуктыны кык сюмӧд трубка. Би бара югзис. Пыжӧн берег дорӧ вотӧдз сирыд песовтчис, чеччыштіс ваӧ да пыж увті муніс ю шӧрлань. Ме сӧмын казялі сылысь петӧм муссӧ.
Заводитім вӧтчыны сыланьӧ, кытчӧ сійӧ муніс. Ю шӧр выйын суӧдім. Пыдӧ вӧйтчыны абу нин вермӧма, дувгӧ ва веркӧсӧдыс. Ме мӧдысь бытшки. Но бара на мыніс. Бара дувгис увлань. Бара вӧтчим. Коймӧдысь бытшки. Ваыс тані эз нин вӧв джуджыд. Ме лички сиртӧ ва пыдӧсӧ, жмиті. Сайкалӧм бӧрас сӧмын ньӧжйӧник кыпӧді да, ньӧкчимъясӧдыс кутӧмӧн, лэпті пыжӧ.
Сувтім пестысьны. Дедӧ босьтіс сиртӧ ньӧкчимъясӧдыс. Нырыс сирыдлӧн вӧлі ӧтвывнаын дедӧ ныркӧд, а бӧжыс куйліс пыж пуклӧс вылын. Со сійӧ мый ыджда вӧлі!
ЧӦС ТУЙ ОКТӦМ
Ӧти важ вӧралан керкаын ми узьмӧдчим; Собольӧс пыж караулитны колим. Асывнас чиститім чери, солалім сійӧс, дерт нин, пусим да сёйим, сэсся бара мӧдӧдчим катны. Луныс бара вӧлі кымӧра. Юыс да сылӧн берегъясыс зэв гажаӧсь. Катім ми кӧджъяс гӧгӧр кытшлалӧмӧн, быттьӧ чикыльӧсь шӧрт кузя. Кӧджладор берег вылас пукталӧма еджговвиж лыа. Лыа сайсяньыс заводитчӧны бадь кустъяс, уна льӧм пу да пелысь пуяс. Льӧм пуяс тырӧмаӧсь гырысь розъя льӧмйӧн, а пелысь пуяс вылас ӧшалӧны тасьті пасьта гӧрд розъяс. Ӧтилаысь ми вотім пелысьсӧ ноша кык мында, медым тырмис арбыд кежлӧ сьӧла лэч самавны. Еджыд лыа кыркӧтшъяс вылын быдмисны сё вося пожӧмъяс, ымралісны чӧскыд сир дукӧн. Еджыд кока кузь кыдзьяс ӧвтчисны увъяснаныс, быттьӧ чолӧмалісны на дінті мунысьясӧс.
Косьт бӧрся косьт, яма бӧрся яма, кӧдж бӧрся кӧдж, вомын бӧрся вомын колины бӧрӧ. Веськыдвыв берег вылын тыдовтчис еджыд яг, шуйга берегыс тырӧма нэмӧвӧйся ниа пуясӧн, кодъяслӧн йывъясыс, кажитчӧ, инмӧны кымӧрас, а шевгӧдчӧм увъясыс муртса оз воны мӧдлапӧлӧдзыс. Ниа вӧр костын быдмысь пожӧмъяс, кыдзьяс кажитчӧны чачаяс кодь посньыдӧн.
Тайӧ ниа вӧр подулас и вӧлі Закар Вань дедлӧн вӧралан керкаыс, Войвож устьекӧд паныдӧн.
Пыж ныр зургысис крут берег дорӧ. Ме чеччышті да зэлӧді якӧр чеп. Ружьеяс да кутшӧмсюрӧ кӧлуй босьтӧмӧн кайим керка дінӧ.
Рудӧдӧм керка вӧлі важ нин, но ён на. Ва дорӧ видзӧдісны негырысь кык ӧшинь. Сійӧ жӧ стенын вӧліны ружье ӧшӧдан тувъяс. Ӧдзӧстӧм посводзын вӧлі пес да сюмӧд запас — тайӧ дасьтыссьӧ сёрмысьяслы либӧ висьмӧмъяслы быд вӧр керкаын.
Ме восьті керка ӧдзӧс. Ӧвтыштіс овтӧм, неуна пӧдыштӧм дукӧн. Тӧвнас кодъяскӧ олӧмаӧсь. Кольӧмаӧсь ёг, ковмас весавны.
Ӧдзӧс дорсянь пачӧдз вӧчӧма куим мортлы узьлӧм вылӧ нар. Пачсӧ вӧчӧма сёйысь, кирпичтӧг. Пуктӧма кӧрт труба. Но лакӧн мавтӧм кодь волялан стенъясыс сьӧдӧсь: водзджык пачыс вӧвлӧма трубатӧм.
Керка пытшкӧс чышкиг-мыськиг, пач ломтіг да кӧлуй катлігкості миянӧс суис рыт, и чӧс туйӧ петавны сійӧ лунӧ эг удитӧй.
Аски асывнас ми мунім водз. Соболь, дерт, медводз котӧртіс. Босьтім ми ӧти ружье, ӧти чер, пуртӧсын пуртъяс, лэчьяс да нянь кусӧкъяс. Мунім чӧс туй октыны гортлапӧв вожӧ ӧтлаын; ӧтлаын октысьӧмӧн ӧдйӧджык артмӧ.
Ниа вӧраинысь кайим яг нӧрысӧ. Тасянь заводитчӧ чӧс туй вож. Воим первой чӧс дінӧ. Сійӧс вӧчӧма шӧри поткӧдӧм кыз пожӧм кражйысь, кузьтанас метр нёль-вит. Бокъясас тшемилӧясӧн крепитӧма пӧвъяс, кӧні калябеч йылӧ октыссьӧ чӧскыс. Калябечӧ пыкӧм пӧперега бедь вылӧ тэчсьӧны талянъяс. Кор талян вылас сувтӧ дозмӧр либӧ тар, сэк чӧскыс и усьӧ, пычӧдӧ пӧткасӧ. Чӧс юр лэптыссьӧ ыджыд карнанӧн, а ыджыд карнаныс пуктыссьӧ ичӧт карнан пом вылӧ. Ичӧт карнаныслӧн помыс мыджъя вылын, а мӧд помсӧ крукыштӧма калябеч крукӧн. Чӧслӧн ӧтмӧдар бокъясӧ тэчсьӧны лӧзасъяс — понӧльяс, медым пӧтка эз ордйы чӧссӧ, а котӧртіс веськыда талян вывті. Чӧс юрӧ да бӧжӧ вӧчӧны пуртікъяс. Пӧтка локтӧ ӧти пуртікас, но сылы пырджык оз кажитчы да сійӧ котӧртӧ мӧдас, талянъяс вывті. Сэки чӧскыс и пычӧдӧ сійӧс.
Дед октіс чӧс, а ме весалі пуртік да кералі лӧзас. И тадзи ми лунтырӧн октім чӧс сё гӧгӧр. Чӧс туй пас муніс еджыд ялаа мича пожӧма ягӧд, багульника егыръяс дорті. Сійӧ петавліс негырысь нюръяс дінӧ, вуджавліс шоръяс вомӧн, пыравліс кыддза расъясӧ, пипуа давъясӧ, ош нитшка пармаясӧ, лэччывліс дзор козъя сьӧртъясӧ. Сэні коз дін щельясӧ вӧлі пукталӧма сьӧла сёръяс, но ми найӧс эгӧ на окталӧ, кадыс водз на вӧлі.
Сьӧртӧд мунігӧн дед сувтіс ӧти ыджыд вужля дінӧ да шуис:
— Тайӧ вужля увсьыс ми коркӧ ошкӧс кыйим, ош гу вӧлӧма. Ур кыйигӧн ме казялі: лымйыс вижӧдыштӧма вӧлі и рутор петӧ. Куимӧн вӧлім. Мыччысигмозыс лыйим да и кулі, а писӧ ловйӧн босьтім. Помнитан, гортӧ вайим, тэ ичӧтик на вӧлін?
— Помнита. Первойсӧ ёна и полі сыысь, — вочавидзи ме. — А сэсся кутшӧм ышмысь сійӧ лои. Быдӧнкӧд вермасьӧ, вина юӧ.
Сьӧрт вуджӧм бӧрын петім важ сотчылӧм ягӧ. Еджыд ялаыс тані бердӧма вӧлі пувйӧн, сы мында сійӧ петӧма, кӧть зырйӧн зырт. Пув розъясыс гырысьӧсь, ки тырад оз тӧр. Пувйыс чунь пом кодь гырысь, сьӧдов, юмов кӧра.
— Дедӧ, ог вотыштӧй? — юалі ме дедлысь.
— Огӧй, — вочавидзис дед. — Пуксьы пу бокас, медся пувъяинас да пажнайт нянь сорыд. Вотчыны ми татчӧ нарошнӧ волам пыжӧн. Юыс тані дзик матын, а подӧн кӧ пувсӧ кыскавны, ёна мудзан.
Ми пуксим пу бердӧ да кутім пажнайтны — сёйны пув да нянь. Первойысь на ме аддза та мында да татшӧм чӧскыд пув. Кыв доймытӧдз сёйи.
— Та весьтӧ ю вылас ме том дырйи вис потшлі, — сёйигмозыс висьталіс дед. — Кыйны вола да пуд кыкӧдз шедлӧ. Ӧтчыд локті выль во дырйи. Ывлаыс зэв ёна кӧдздӧдіс, гашкӧ, ветымын градусысь улӧ лэччис. Ю вылысь кынмисны став розьяс. Чери мӧдіс пӧдны. Гымга лэптан юкмӧссӧ писькӧді, да сэтчӧ тырыс чери мыччысис. И став гымгаяс тырӧсь, сӧмын лэптала ӧти бӧрся мӧдӧс дугдывтӧг. Сутки чӧж уджалі, весиг эг сёйлы, эг жуйгӧдчыв, дай оз позь вӧлі жуйявны, пыр и кынман. Йи вывтырыс чери лэпті, тӧвбыд сэсся кыскалі. Кыксё пуд саяс вӧлі шедӧма. А кор тулыснас пыжӧн кутім катны, берегсьыс быдлаысь позьӧ вӧлі аддзыны чери шойяс, став чериыс пӧдӧма юас. Сы бӧрын некымын во чӧж чериыд эз вӧв тані.
— А Печора вылын кӧ чериыс пӧдны кутас, вот сэсь уна позяс кыйны.
— Печора вылын чериыд ньӧтчыд оз пӧд, — висьталіс дед.
— Мыйла? — эг гӧгӧрво ме.
— Печора вылын эмӧсь уна ключьяс, найӧ оз лэдзны тупкысьны юсӧ весиг медся кӧдзыдъяс дырйи. Берег доръясас сэн век эмӧсь восьсаинъяс, кыті вермӧ ветлыны воздухыс, — висьталіс дед.
Чӧс туйӧд мунігӧн Соболь вель унаысь заводитліс увтчыны кытӧнкӧ бокынджык либӧ бӧрвылын, но дедӧ пыр чуксаліс сійӧс, ог пӧ эштӧй талун ветлыны увтчӧм шыас, колӧ зільджыка октыны чӧсъяс да водзджык гортӧ воны.
Рытъявывнас нин Соболь кутіс увтны чӧс туй пас водзысь, да дедӧ тшӧктіс меным ветлыны видзӧдлыны, кодӧс увтӧ. Соболь, вӧлӧмкӧ, увтӧ дозмӧрӧс. Ме лыйи. Но прамӧя, буракӧ, эг инмы да дозмӧрыд кытчӧкӧ лёк ногӧн лэбзис водзӧ. Жугыля ме муні бӧр дедӧ дінӧ. А сійӧ шуӧ:
— Эн шогсьы. Гортӧ мунігӧн дозмӧрыд вермас на сюрны ужын вылӧ. Пӧткаыс, тыдалӧ, таво уна эм. Уман на дозмӧр яйсьыд.
Чӧс бӧрся чӧс окталігтырйи ми мунім водзӧ, чӧс туй помланьӧ. Ми пырим сэтшӧм гырысь да мича пожӧма ягӧ, мый менам весиг акнитсис.
— Мый нӧ нин аксан? — юаліс дед.
— Кыдзи нӧ он аксы, со кутшӧм мича вӧрыс да!
— Вӧр мича — нинӧм он шу. Важӧн татысь сортӧвӧйтӧ эз лэдзлыны, ю дорӧдзыс ылын, километр вит лоӧ.
— Сійӧ нӧ ылын? — пыкышті ме. — Ӧні кӧрттуйясӧн комын километр сайысь кыскалӧны. А татшӧм мича вӧрыс республика пасьтаысь шоча сюрлӧ!
— Тайӧ вӧрыс нюжалӧ километр кызь, и ставыс татшӧм мича да гырысь.
— Мыйла нӧ эськӧ леспромхозыс оз заготовляйт? — юалі ме.
— Лесникъясыд татчӧ эз на волыны, оз тӧдны.
— А тэ, дедӧ, мыйла ӧнӧдз эн висьтав налы?
— Оз юасьны да. Юаласны кӧ — висьтала и карта серти петкӧдла.
— Сідзкӧ, гортӧ воам да первой лунас жӧ висьталам та йылысь.
— Висьталам. А меным кыдзкӧ и юрӧ на эз кучкыв висьтавны колӧм йывсьыд. Молодеч, мый каймӧстін. Тані позяс некымын во чӧж вӧр лэдзны.
Вӧрыс збыльысь мича вӧлі. Зарни кырся пушкыр юра пожӧмъяс кыпӧдчӧмаӧсь кымӧрӧдз. Найӧ сись кодь веськыдӧсь, туганӧдзыс ӧти ув абу, весиг резюв оз тыдавны. Чер тышкӧн кучкан пожӧмас, да тронякылӧ сійӧ, абу сісь. А лӧсыштан кӧ, слӧйыс сэтшӧм веськыд, кӧть йылӧдзыс поткӧд, оз пинёвтчы. Пожӧмъяслысь восьса подувсӧ вевттьӧма еджыд яла эшкынӧн. Яла вылас гырысь кустъясӧн артмӧма сьӧдов, содз тыр розъя гырысь пув, коді сідзи и вӧзйысьӧ вомад.
Ме вель ылӧ котӧрті тайӧ небыд ялаа яг кузяыс.
И быдлаын вӧрыс ӧткодь мича. А кутшӧм уна!
Мӧвпъяснам ме судзӧдси кызь километр сайӧдз, а гашкӧ, и ылӧджык. Менам син водзын кыптіс мехлесопункт, дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмын вӧлі кольӧм тӧв. Со этаті мунӧ автомобильнӧй туй, машина бӧрся машина лэччӧдӧны ю дорӧ мича да гырысь пожӧм хлыстъяс. Туй бокъясын уджалӧны электростанцияяс, кысянь яг пасьтала нюжӧдчӧмаӧсь кабельяс, а кабель помъясас — электропилаяс пӧрӧдлӧны тайӧ пожӧмъяссӧ. Тракторъяс найӧс увйытӧгыс трелюйтӧны погрузочнӧй площадкаяс дорӧ, а сэні электролебёдкаяс грузитӧны хлыстъяссӧ машинаяс вылӧ. Погрузочнӧй площадкаяс дінын сулалӧны гырысь пачьяс. Тані сотӧны, химическӧя перерабатывайтӧны отходъяс. Ӧні древесиналӧн оз вош ни ӧти увтор.
Менсьым мечтаясӧс торкис дедӧ. Сійӧ горӧдіс:
— Кытчӧ нӧ вошин?
— Ме эг вош. Татысь вӧр лэдзӧм йылысь дырджык думайтсис.
— Вӧр лэдзӧм йылысь мед лесникъяс думайтӧны. А тэныд да меным колхоз сетіс задание унджык пӧтка кыйны, — стрӧга помаліс дед.
— А всё-таки татысь вӧр лэдзны регыд кутасны, — вильшасигмоз шуи ме дедлы.
— Кутасны кӧ, и бур, — помсьӧдіс дед.
Мунім водзӧ. Соболь куйлӧ трӧпа шӧрын миянлы паныдӧн, а водз кокъяс костас дозмӧр. Ме котӧрӧн локті сы дінӧ. Сійӧ ӧвтчӧ бӧжнас, а синъясыс висьталӧны, со пӧ, эг вошты, вайи. Ме лэдзи дозмӧрлысь кишкасӧ, сеті Собольлы.
Медбӧръя чӧсъяс бӧрын ми тэрмасьӧмӧн мунім гортӧ.
ВАЖӦН ВӦР ЛЭДЗӦМ
Аскинас лунтыр октысим войвож пасын, а сы бӧрын кык лун чӧж — кывтыд вожъясын. Сэсся мӧдӧдчим кыйны гортлапӧв вожысь, кодӧс октім медся водзын.
Неылысь аддзи усьӧм чӧс. Шедӧма! Нимкодя котӧрті чӧс дінӧ. А сэні тырыс дозмӧр гӧн, лыяс, но дозмӧрыс абу. Коді тайӧ пакӧститӧ? Чӧс дорӧ воис дед. Менсьым шензьӧмӧс аддзӧмӧн сійӧ висьталіс:
— Кырныш велалӧма. Тайӧ ёна кутас пакӧститны, кытчӧдз лыйны оз сюр.
Чӧс весалім, октім, мӧдім водзӧ.
Недыр мысти аддзим мӧд усьӧм чӧс. Сэтшӧм жӧ серпас. Сёйӧма кырныш. И тадзи ӧкмыс чӧскысь.
— Тані, кӧнкӧ, сё кырныш овмӧдчӧма, — шуи ме дедлы.
— Абу, — вочавидзис дед. — Тайӧ ӧти семья. Но кырнышыдлӧн сювйыс веськыд, сёйӧ уна.
Тадзи сёрнитігӧн кутіс кывны кырнышлӧн круксӧм. Сійӧ пыр матысмис. Дед шуис:
— Мыйӧн лоас матынджык — лый. Сэк ставныс пышъясны.
Пуяс вевдорті лэбзигӧн кырныш матыстчыліс метр сё сайӧ кымын да кутіс кежны боквыв.
— Лый! — горӧдіс дед.
— Ылын да?
— Лый, мися, эн сёрнит!
Ме гым лыйи. Дрӧб тусьяс кӧнкӧ муртса воисны кырнышӧдз. Сылӧн сӧмын кымынкӧ гӧн уси. Но та бӧрын миян чӧс туй вылын кырнышъяс эз петкӧдчывны, ни пӧткаӧс эз вӧрзьӧдлыны.
Аскинас кывтыд вож кыйӧм бӧрын дедӧ пуксис яг кыр йылын пӧрӧм пу вылӧ неыджыд гуран дорӧ.
— Тані, тайӧ том кыддза да пожӧмаинас, коркӧ миян вӧлі катище. А этійӧ гуран кодяс — миян керка-полуземлянка. Кыдзи аддзан, абу ыджыд вӧлӧма, а овлім тані дас кык морт. Ми сэки уджалім ыджыд воккӧд. Уджалім тӧвбыд, и ставыс петі аслыным нянь вылӧ да вӧвлы зӧр вылӧ. Гортӧ вермим ликмӧдны сӧмын ӧти пуд пызь. А мыйкӧ мукӧдтор ньӧбӧм йылысь и сёрни эз вермы лоны. Тайӧ землянкаас узьлім дас кыкӧн, сэні жӧ и паськӧмнымӧс косьтылім. Асывнад садьман да, юрыд висьӧ, быттьӧ нӧшкӧн нӧйтӧмны. И тайӧ землянкасӧ на вӧлі ас тшӧт вылӧ вӧчам. Ӧти ёрт миян сэки коксӧ тӧдлытӧг керыштіс. Лекарствоясыд ӧд сэк эз вӧвны. Кӧрталім ранасӧ трапьеӧн, кутшӧм веськалі ки улӧ. Сійӧ ещӧ на лун-мӧд петавліс уджавны. Сэсся лои водны. А кымынкӧ лун мысти кокыс ставнас пыктіс, гӧрдӧдіс, и морт кулі. Вит посни челядь коли. Мӧд вӧр лэдзысь пу улӧ сюри, нэм кежлас калека лои. И некод сылы кӧпейка отсӧг, дерт, эз сет. Менам ыджыд вокӧй, гортӧ воӧм бӧрын, муніс дӧвереннӧй ордӧ, кутіс корны, мед сійӧ отсалас кулӧм вӧр лэдзысьлӧн семьялы да доймӧм вӧр лэдзысьлы. Но дӧвереннӧйыд сӧмын сераліс сы вылын. Тайӧ вопроссӧ вок кыпӧдіс скод вылын, кутіс чуксавны мужикъясӧс ӧтвылысь корны дӧвереннӧйӧс, но и тайӧ эз отсав. Сэки вок шыасис мужикъяс дінӧ — не медасьны вӧр лэдзны локтан во. Таысь вокӧс пуксьӧдісны тюрьмаӧ, судитісны да ыстісны Сахалинӧ. Тадзи со овлісны вӧр лэдзысьясыд, — помаліс дед ассьыс гажтӧм висьтсӧ.
Сэсся менам жугыльмӧм чужӧм вылӧ видзӧдлӧмӧн друг юаліс:
— Кымын во сайын ми тані овлім? Артышт вай, пиукӧ.
Ме видзӧдлі керка места гуранӧ, кытчӧ вӧлі быдмӧмаӧсь нин вель гырысь пуяс, сэсся дедӧ вылӧ да шуткаӧн моз вочавидзи:
— Татшӧм загадкаястӧ, дед, ме ог кӧсйы гадайтны.
— Мыйла нӧ загадка? Тайӧ сэтшӧм задача, кодӧс позьӧ решитны прӧверитӧмӧн.
Ме вель дыр думайті, но задачасӧ эг гӧгӧрво.
Дед чеччис места вывсьыс, босьтіс черсӧ, неыджыд пила, кодӧс вайлім татчӧ пес пилитыштны, да веськӧдчис том пожӧм дінӧ. Ӧтар боксӧ сылысь тшупыштӧм бӧрын сійӧ чукӧстіс менӧ, медым мӧдарсяньыс пилитны пожӧмсӧ. Пу пӧрӧм бӧрын дедӧ шуис меным:
— Но, ӧні решит задачатӧ, лыддьы, кымын арӧс тайӧ пожӧмыслы. А пожӧмыс тайӧ петіс миян олӧм бӧрын во кык-куим мысти, не сёрӧнджык.
Ме вӧлисти гӧгӧрвои да зіля куті лыддьыны пожӧм мыр слӧйяслысь лыд. Первойсӧ лыдди да торкси. Заводиті выльысь. Артмис нелямын кык.
— Но, уна-ӧ? — юаліс дед.
— Ті тані овлӧмныд нелямын кык во сайын.
— Миян тані олӧмлы таво тырӧ нелямын вит во. Сідзкӧ, пожӧмыс тайӧ петӧма коймӧд во вылас вӧлисти. А ещӧ мый аддзан мырсьыс?
— Сэсся нинӧм ог.
— А кӧні лун-войыс мыр сертиыс?
— Со этані лун, — пӧшти думышттӧг вочавидзи ме.
— А мыйла тадзи чайтан?
— Мыйла? Лун бокас пуыслӧн слӧйясыс кызджыкӧсь.
— Правильнӧ. Вай либӧ пес пилитыштам да нуам пӧпуттьӧ керкаӧ.
Ми пилитім морт ӧти конда кражйӧн да лэччӧдім керкаӧ. Вӧр керкаын, сёйӧм бӧрын, ме кӧсйи пуксьыны мыйсюрӧ гижыштавны, и сэк вӧлисти казялі, мый карандашӧй кольӧма гортӧ. Ёна жугыльмӧмӧн ме пукті тетрадьясӧс книжнӧй полка вылӧ. Дед юаліс менсьым:
— Мый нӧ лоин, Кимушко?
— Карандашӧй гортӧ вунӧма, гижны нинӧмӧн...
— Карандашъястӧ, майбыр, гортысь кыскыны оз на ков. Аски ветлам да ваям мыйта колӧ.
— Кытысь? — шензьышті ме.
— Кывтыд чӧс туй вожысь. Сэні, Югыд ёль дорын, карандашыд дзонь кырта, пом ни дор оз тыдав. Вот аски ачыд аддзан.
— И бара тэ, дедӧ, сійӧс некодлы висьтавтӧг гусьӧн видзан?
— Бара жӧ ме мыжа. Кодлы нӧ ме висьтала, некод оз юась да?
— Но, ладнӧ, ӧні сёр нин та йылысь сёрнитны. Час видзӧдлам да сэк аддзам, мый вӧчны.
— Ме и ещӧ на мыйсюрӧ тӧда, да, гашкӧ, тэ бара заводитан видны менӧ некодлы висьтавтӧмысь?
— Видана кӧ, ковмас и видны, — шуи ме коса.
— Сідзкӧ, ме сэсся тэныд нинӧм ог висьтав.
— А мый нӧ ещӧ тӧдан, дедӧ?
— А кӧть мый, ог сэсся висьтав. Нэм чӧж олі да, дерт, кӧнкӧ, мыйсюрӧ тӧда.
— Висьтав, дедӧ, ог вид.
— Ог, ог висьтав. Коркӧ, стрӧка кӧ сюрӧ — петкӧдла.
— Мыйсӧ, дедӧ?
— Кутшӧм тэ мудер. Ме нин шуи, мися, ог висьтав.
КАРАНДАШ КОРСИГӦН
Асывнас мӧдӧдчим мӧдлапӧв вожӧ. Ме босьті ассьым ружьеӧс, а дедӧ мыйлакӧ пуктіс пельпом вылас ыджыд калибра пистоннӧй ружье да Собольӧс домаліс посводз дорӧ. Менам эз терпитсьы да юалі:
— Мыйла нӧ, дедӧ, ассьыд ружьетӧ эн босьт, тайӧс ӧд сьӧкыд кыскавныд?
— Ме сідзи и чайті, мый тэ вӧрад ветлігӧн он прамӧя видзӧдлыв кок улад. А кыйсьысьлы кок улӧ видзӧдтӧг оз позь, — воча кыв пыдди шуис дед.
— Ог гӧгӧрво, мый йылысь тэ сёрнитан? — юалі ме бара.
— Кыка шор сайӧд вӧлі ош ветлӧма, а тэ абу и казялӧмыд. Ружьесӧ октам ветлан туй вылас.
— И шедны вермас?
— Вермас. Шедлывлӧ.
Кыка шор сайӧ вуджӧм бӧрын ӧні и ме аддзи ошлысь туй. Дедӧ сэн дыр сулаліс, видзӧдіс, арталіс, мыйкӧ думайтіс, сэсся мерайтіс воськовъяснас. Ружьесӧ пуктӧмӧн сійӧ кераліс вожа майӧгъяс кыкӧс да кымынкӧ вӧсньыдик майӧг. Вожа майӧгъясӧ сійӧ крепитіс ружьесӧ дыр метитӧм бӧрын, а метитіссӧ улӧ, висьталӧм сертиыс — ош юрӧ. Спускӧвӧй крючокӧ кӧрталіс шӧрт пом, нюжӧдіс сійӧс ружье вом водзладорӧ воськов куим-нёль сайӧ, кытшовтӧдіс муӧ тувйыштӧм вӧсни майӧг сайті, вуджӧдіс трӧпа пӧперег да помсӧ кӧрталіс мӧд вӧсньыдик майӧгӧ. Сэсся октіс ружьелысь курок да ружьесӧ вевттьышталіс ньыв лыскӧн. Сӧмын та бӧрын дедӧ видзӧдліс менам юасяна синъясӧ да висьталіс:
— Ошкыс кӧ кутас локны трӧпа кузя ружье вомладорсяньыс, кокнас зэлӧдас тайӧ шнурсӧ, шнурыс личкыштас спускӧвӧй крючок вылӧ, и ружье лыяс ош юрӧ — ме юрас метиті сылы. Мунігас сылӧн юрыс колӧ лоны та вылнаын.
Недыр мунӧм бӧрын ми аддзим татшӧм серпас: кодкӧ кӧмтӧм кока сувтлӧма чӧс юр водзӧ, путкыльтӧма чӧссӧ, босьтӧма сэсь тарӧс и сёйӧма. Весиг гӧныс зэв этша кольӧма.
— Коді нӧ, дед, таті кӧмтӧм кокъяснас ветлӧ? — юалі ме дедлысь.
Дед видзӧдліс кок туйӧ, коді тӧдчис чӧс гӧгӧрын, да шуис:
— Тайӧ Микайлӧ дядьыд и эм, кыйӧ миянлысь чӧс туйнымӧс. Но мед нӧ ещӧ мунас миян ружьелань...
Чӧс лӧсьӧдім да выльысь октім. Водзысь ошкыд сёйӧма ещӧ дозмӧр да тар, да тадзи жӧ чӧссӧ боквыв шыбитӧма. Ме видзӧдлі патронташӧ, приметиті, кӧніджык пуляӧн зарадитӧм патронъяс, ӧд друг кӧ паныдасям ошкӧд, сэк некор нин лоӧ корсьысьны, пуляӧн пыдди дрӧбйӧн лыйсяс. Веськыда кӧ шуны, ошкӧд паныдасьны меным ньӧти эз вӧв окота. Полӧм сыысь эз вӧв, но и паныдасьӧмысь буртор вӧлі виччысьны нинӧм. Дерт, лыйси ме бура, и, гашкӧ, первой лыйӧмӧн водтӧда сійӧс, но тэрмасигад верман и не веськавны, а сэк...
Дедӧ быттьӧ кыліс менсьым мӧвпъясӧс да шуис:
— Ошкысь повны оз ков. Унджыкысьсӧ сійӧ ачыс пышйӧ. Со и ӧні пышйӧма миянысь. Сійӧ ӧд зверь, а быд зверь полӧ мортысь. А тӧдлытӧг кӧ нин паныдасян, сы вылӧ колӧ кӧч вылӧ моз жӧ видзӧдны да спокойнӧя лыйны юрас, мед вемас инмыны.
Воим Югыд ёль дорӧ да недыр мунім сы пӧлӧн увлань. Таті ёльыс исковтӧ ворйӧд моз, вель джуджыд берегъяс костӧд. Дед шуис:
— Со карандашыд, босьт мыйта колӧ. Дон мынтыны оз ков.
Крут берегысь ме аддзи сьӧд из, коді вывсяньыс тырӧма нитшкӧн. Заводитлі чуктӧдны ичӧтик кусӧк, но сӧмын чуньясӧй сьӧдасисны. Сэки матыстчис дед да керыштіс чернас. Слӧй сертиыс торъяліс вель ыджыд кусӧк. Ме ӧдйӧ кватиті сійӧс, лаз нопйысь перйи бумага, кодӧс нарошнӧ босьті карандаш видлыны, куті гижавны. Графит кусӧк вӧлі кыз и гижис кыза, но мичаа, сьӧда, ёна личкытӧг.
— Но, мый, Кимушко, кажитчис эз? — юаліс дед.
Менам нюмӧй петіс, вомӧй пельӧдз воліс. Воча кыв пыдди ме юалі дедлысь:
— Татшӧмыс нӧ, дедӧ, уна тані?
— Шор кузяыс километр джын сайӧ лоӧ, а пыдӧ-ӧ пырӧ, ме ог тӧд.
— Километр джын?! — шензи ме. — Сідзкӧ ӧд татчӧ дзонь завод позяс стрӧитны!
Ме котӧрті ёль кывтыд, позьӧ кӧ вӧлі шуны котӧртӧмӧн понӧль пытшті собӧмсӧ. Синъясӧй менам эз орӧдчывны метр судта дорысь джуджыдджык сьӧд стенаысь — графит залежысь. Верми кӧ, позис кӧ эськӧ, ме тайӧ графитсӧ ӧні жӧ ставнас нуи гортӧ, ысті карандаш вӧчан фабрикаӧ. Но тайӧ — мечта! Ме муні бӧр дедӧ дінӧ. Сы отсӧгӧн перъялім гырысь кусӧкъяс да ме тэчалі лузанӧ водз и бӧр нопъяс тыр. Ӧд уна колӧ меным тайӧ сьӧд изйыс. Ӧти-кӧ, аслым гижны тані и гортын, мӧд-кӧ, школаӧ, коймӧд-кӧ, пионеръяслы быдӧнлы ковмас сетыштны да и отрядлы уголокӧ пуктыны. А Дворец пионеровӧ ыстыны? А Москваӧ, мед видзӧдлӧны, кутшӧм тайӧ графит? А Академия филиалӧ? Дедлы лои сӧгласитчыны менам доводъясӧн, да сылӧн лаз нопъясыс тырины жӧ тайӧ изъяснас.
Графит ми петкӧдім пас вылӧдз да колим сэтчӧ, медым бӧр мунігӧн босьтны да нуны гортӧдз, а асьным мунім водзӧ кыйны тайӧ чӧс туй вожсӧ. Ми ветлім чӧс туй помӧдз некутшӧм приключениеястӧг. Чӧсъясӧ миянлы шедіс кык чукчи, ӧти виер, сизим дозмӧр да нёль тар. Кыскыны лои вель сьӧкыд ношаяс. А ёль дорын ковмас ещӧ графит тэчны нопъясӧ!
Кор воим Югыд ёль дорӧ, дед шуис кольлыны графитсӧ мӧдысьӧдз, сійӧ пӧ нинӧм оз ло. И ме сюйи нопйӧ сӧмын ӧти ыджыдкодь кусӧк. Бура дыр мунім сёрниттӧг. Друг дедӧ сувтіс, ме весиг зураси сыӧ. Сійӧ ӧдйӧ чӧвтіс дозмӧр ношасӧ муӧ, кватитіс менсьым ружьеӧс, ӧдйӧ перйис патронташысь пуляа патронъяс. Ме сэк вӧлисти казялі: миянсянь неылын водзын, трӧпа вылын, куйлӧ ош.
Кор дедӧ ружьесӧ зарадитіс пуляӧн, сэк вӧлисти гораа кызӧктіс, но ош эз вӧрзьы. Дед босьтіс палич кодь ув да шыбитіс ошкӧ. Но ош бара куйлан коли. Дед сетіс меным чер, а ачыс ки йылас босьтіс ружье да ми воськовтім ошлань. Ош вӧлі кулӧма. Дедӧн октӧм ружьеысь пуля инмӧма сылы юрас. Эз весьшӧрӧ дед сы дыра метит тыртӧминас!
— Мун, пиукӧ, ваяв татчӧ графиттӧ, а ме заводита кульны тайӧс.
Ме некымынысь котӧртлі Югыд ёль дорӧ графитла.
Мыйӧн ош кульсис, дед керавліс ош яйсӧ гырысь кусӧкъяс вылӧ да шуис:
— А ӧні, Кимушко, ставсӧ лэччӧдлам ва дорӧ. Рытнас ме тайӧс сӧвта пыжӧ и кылӧда колхозӧ. Тані видзигӧн тшыксяс. Мед свежӧй вывсьыс сёйӧны.
Кӧть юыс и матын вӧлӧма тасянь, но миянлы бура дыр ковмис лэччӧдлыны оштӧ ва дорӧдзыд. Сэтчӧ жӧ лэччӧдім и пӧтка, и графит. Ружьесӧ дед выльысь октіс, дерт, неуна водзӧджык да тшӧктіс помнитны тайӧ местасӧ, медым не инмӧдчыны зэлӧдӧм кӧвйӧ.
Керкаӧ воим рӧмдігас нин. Дед тэрмасьӧмӧн сёйыштіс. Сэсся пыжӧ лэччӧдім чери да пӧтка. Дедӧ висьталіс:
— Ме сӧмын бӧра-водза ветла. Нуа чери-яйсӧ, и бӧр. Тэ удитан кыйны кык-куим вож. Пӧткаыдлысь кишкасӧ эн вунӧд шыблавны, мед сійӧ оз дуксьы. Кывтыд вожӧ ӧтнадӧн эн мун. Собольтӧ сьӧрсьыд новлӧдлы.
Дедӧ йӧткыштчис пыжӧн, медым ош яй босьтӧм бӧрын ӧдйӧджык воны гортӧ, а ме кайи кыр йылӧ, видзӧді, кытчӧдз дед эз саяв нӧрыс сайӧ. Сэсся Соболькӧд пырим керкаӧ.
ПИСКЫСЬ СЬӦЛА
Асывнас Соболь водз кокъяснас йӧткыштіс ӧдзӧс да чепӧсйис ывлаӧ, а сэсся заводитіс увтчыны. Мый нӧ, думайта, керка дорас увтчӧ? Петі. Видзӧда. Керкасянь ветымын метр сайын кузь ниа йылын чукчи пукалӧ. Ме пыралі мелкокалиберкала, зарадиті сійӧс, выльысь петі да, ружьеӧс керка пельӧсӧ пуктӧмӧн, бура дыр метиті. Сэсся пезьдӧді. Бордъяссӧ топӧдӧмӧн чукчи жмуткысис ниа йывсянь. Соболь сійӧс ӧдва кыскис ме дінӧдз.
Сёйыштӧм бӧрын муні войвож пас кыйны. Войвож устьеас эм ты, кӧні поздысьлӧмаӧсь тырыс уткаяс, но ме найӧс ог на лыйлы, посньыдӧсь на кажитчӧны. И дзодзӧг семья олӧ. Вот эськӧ пиянсӧ кутны да гортӧ нуны! Но кыдзи нуан! И кыдзи кутан? Менӧ казялісны да ставныс лэбзисны.
Войвож паслӧн трӧпа мунӧ еджыд ялаа яг кыр йыв дорӧд. Кыр горулас эжӧра колтыс, а мӧдар бокас, яг саяс, сё-мӧд метр сайын заводитчӧ ляк пожӧма мутшкост, кӧні багульникъяс костас радейтӧны овны байдӧгъяс. Вӧрыс тані посни: ёсь йыла пожӧмъяс. Тані лӧсьыд ур кыйны. Пуяс дженьыдӧсь, абу тшӧкыдӧсь. Уртӧ оз ков кыкысь лыйны.
Соболькӧд воим чӧс туй помӧдз. Сійӧ талун нёль дозмӧрӧс увтіс. Кыксӧ лыйи, а мӧд кык дінас эг ветлы, бокынӧсь да. Мунігмоз пу бок щелльӧ ӧшӧді чӧскӧ шедӧм куим тар, кык дозмӧрӧс, ӧти виерӧс да ӧти байдӧгӧс.
Чӧс туй помын медбӧръя чӧс дорӧ пукси шойччыны пӧрӧм пу вылӧ, а Соболь водіс кок дінӧ. Син улӧ уси морӧс вылын ӧшалан пискан. Босьті вомӧ да писки энь сьӧла моз. Не зэв ылын кыліс воча пискӧм шы. Недыр мысти мӧдысь писки. Сьӧла шыасис матынджык нин.
Лэпті ружьеӧс, мися, матӧ кӧ локтас — лыя. Соболь чошкӧдіс пельяссӧ, ньӧжйӧник эравны кутіс. Менам пельӧдз воис ратшкӧдчӧм шы. Зіля перйи дрӧбйӧн зарадитӧм патрон да зарадиті пуляӧн. А Соболь век эралӧ водӧмӧн. Бара сыланьысь кыла сьӧла пискӧм шы. Видзӧда... пуяс костӧд менам пискӧм шыӧ локтӧ Сергей, Юдин Сергей, менам сусед, коді чӧстуясьӧ миянкӧд орччӧн, Войвожын.
Ме лажгӧдчи да бара писки увъяс костӧд Сергей вылӧ видзӧдӧмӧн. Сійӧ кутіс гоннявны, корсьны, кутшӧм пуын сьӧлаыс. Сэсся кымыныськӧ воськовтіс да грыпкысис-уси колодаӧ крукасьӧм вӧсна. Соболь чепӧсйис сы дінӧ. Ме вак-вак серӧкті. Сергей чеччис да, паськыда нюмъяліг, локтіс ме дінӧ.
Ми кыкнанным ёна радлім паныдасьӧмысь. Вӧлӧмкӧ, миян чӧс туй йывъясным дзик ӧтлаасьӧны. Да и керкаясным веськыдасӧ абу ылынӧсь. Сёрнитчим тадзи: кучкавны чер тышкӧн конда кражйӧ. Срочнӧ кӧ колӧ корны — кучкавны куимысьӧн, коставлӧмӧн. Ачыд кӧ кӧсъян локны — кучкавны витысь, найӧ чӧс туй вожӧ кӧ мунан — кыкысь, да сідз водзӧ. Гӧгӧрвоӧм йылысь вочавидзны сы мындаысь жӧ кучкӧмӧн. Тадзи ми урчитім лӧсьӧдны «радио» связь.
Вель дыр ми пукалім Сергейкӧд пӧрӧм пу вылын. Ме сылы висьталі ош йылысь и графит йылысь, весиг ӧти кусӧк сеті сылы, висьталі кыбӧм йылысь, ыджыд сир йылысь, мича вӧр йылысь и уна пув йылысь. Висьталі ставсӧ, мый меным висьтавліс дедӧ.
Сергейӧс ме кори ветлыны миянӧ, но сійӧ эз сӧгласитчы, мамӧ пӧ корсьны кутас висьтасьтӧгыд. Сійӧ менӧ нуӧдіс. Но ме эг вермы кольны пӧткаӧс щельясӧ. Кӧсйысим сёрнитчыны аддзысьлӧм йылысь «радио» пыр. Бӧрвылас ме Сергейлы шуи, мися, волан кӧ, лэччылам кыбны, пескыс дась и быдӧн. Дедӧ кывтіс, да видзныс эг удитӧй.
Сергейлы кажитчис тайӧ вӧзйӧмыс, но сійӧ мӧдарӧ бергӧдіс сёрнисӧ:
— А меным гажтӧм тані. Мамӧ нинӧм оз куж висьтавны ни петкӧдлыны интереснӧйсӧ. Кыбны ог кужӧй, да и заводыс абу.
Ми прӧщайтчим и мунім ӧтарӧ-мӧдарӧ. Мунігмоз ме ӧкті став кольӧм пӧткаӧс. Войвож устьеӧ воигӧн зэв ёна пӧсялі. Видлі юсьыс васӧ — шоныд. Пӧрччыси, ыркӧдчышті да вель дыр купайтчи. И Собольӧс тшӧтш купайті. Сэсся вӧлисти вуджим керка дорӧ.
Сёйӧм бӧрын кыліс клёнгӧм шы. Уськӧдчи ывлаӧ. Бара кыліс витысь клёнӧбтӧм. Тайӧ Сергей кӧсйӧ локны. Босьті чер. Та кості сійӧ ещӧ на удитіс витысь кучкыны кражйӧ. Мыйӧн сійӧ помаліс, ме витысь жӧ кучки, «радируйті», мися, гӧгӧрвои тэнӧ. Та бӧрын Сергей кучкис ещӧ витысь и ме витысь.
Час джын мысти Сергей горӧдіс мӧдлапӧвсянь, и ме вуджавлі сыла.
Мыйӧн Сергей тӧдмаліс менам купайтчӧм йылысь, пыр жӧ пӧрччысис, паськӧмсӧ пуктіс пыжӧ, а ачыс бузгысис ваӧ да вуджис варччӧмӧн.
СЕРГЕЙКӦД
Медводз Сергей кутіс видлавны графит кусӧкъяс, да сёрнитчим аски бара ветлыны сэтчӧ, вайны унджык графит, а пӧпуттьӧ видзӧдлыны — кыдзи Закар Вань дед ружьесӧ октӧма.
— Ме вот вӧр йывсьыд и графит йывсьыд быд боксянь мӧвпалі, Ким, и вои выводӧ...
Сергей джӧмдыштіскодь. Ме юалі сылысь:
— Кутшӧм выводӧ нин тэ воин?
Сергей недыр чӧв оліс. Сэсся шуис:
— Сэтшӧм выводӧ, мый тэ да ме неладнӧ вӧчим.
— Мый неладнӧ? Мый кузя?
— Кыйсьыны локтӧмӧн.
— Кыйсьыны локтӧмӧн?
— Да.
— Ог гӧгӧрво, Сергей.
— Мый нӧ сэн он гӧгӧрвоыс? Кыйсьыныд вермисны локны мукӧдъяс, шуам, пӧрысьяс либӧ нывбабаяс. А тэныд да меным колі на велӧдчыны. Десятилетка колӧ помавны. Кыйсьыныд и сэки на удитам. А велӧдчыныд вермам сёрмыны.
— Нинӧм, Сергей, курсъяс вылын велӧдчам да специалистъяс жӧ лоам, эн шогсьы, — бурӧді ме сійӧс, а ачым эськӧ важӧн нин сы моз мӧвпала, жалита велӧдчӧм эновтӧмсӧ.
— Курсъясвывса специальностьыд сійӧ этша на. Ачыд тэ думышт, Ким. Велӧдчам ми кымынкӧ тӧлысь курсъяс вылын. Лоам трактористӧн либӧ шофёрӧн. Сійӧ ӧмӧй специальность? Ме ог кӧсйы увтыртны шофёрӧс либӧ трактористӧс. Но ылӧ-ӧ мунан трактористалігад. Вот дедыд тэнад индӧма графит петанін. А тэ он тӧд, кыдзи артыштны, уна-ӧ сэні графитыс, туяна-ӧ сійӧ качество сертиыс, позьӧ оз фабрика стрӧитны?
— Тайӧ збыль, — вочавидзи ме.
— Либӧ со висьталан мича вӧр аддзылӧм йылысь. А леспромхозын кӧ юаласны, мый вылӧ туйӧ сійӧ вӧрыс, висьтавны он куж: то ли авиационнӧй, то ли стрӧительнӧй, то ли палубник, то ли пес.
— И тайӧ збыль, — сӧгласитчи ме Сергейкӧд.
— Ми эг на ёна кольӧй, суӧдны вермам на, сьӧлӧмсянь кӧ босьтчам. Ылӧ эз на мунны.
— А ме ньӧти на эг коль. Ме быд лун велӧдча программа серти.
— И ме велӧдча. Сідзкӧ, дедыд воас да сёрнитчам гортӧ мунӧм йылысь. Велӧдчӧм йылысь. Ладнӧ?
— Ладнӧ.
Сёрнитігкості пемдіс. Ми петім керкаысь. Ывлаыс вӧлі кымӧра, лӧнь, поводдясӧ быттьӧ нарошнӧ лӧсьӧдісны кыбӧм вылӧ.
Ми лэччим пыжӧ, лӧсьӧдім кӧза, грузитім пес, биасим и мӧдім катны Войвож кузя. Гырысь черияс тась оз сюрны. Но шӧркодь сиръяс да вель гырысь комъяс вӧліны уна. Азьлас менам тшӧкыда кӧтасьліс.
Войвож ю ичӧтик. Векниинъясті позьӧ пыжтӧ пӧперегалӧмӧн берегысь берегӧ вуджны. Но эмӧсь и паськыд да джуджыд ямаяс, кытчӧ чукӧрмӧ уна чери.
Сергей оз на куж дедӧ моз бӧжавныс. То сійӧ ёна йӧткыштас пыжсӧ, то пыж дорас пелысыс камгысяс: и чери пышйӧ, оз сибӧд. Ме эськӧ пӧв-мӧдысь шулі Сергейлы та йылысь, но сійӧ сӧмын дӧзмыштіс, дедӧ моз жӧ оз радейт критикатӧ.
— Война ӧзтысьястӧ кутасны оз? — бура дыр чӧв олӧм бӧрын юаліс Сергей.
Ме эг вевъяв вочавидзны, бытшки комӧс. Мездӧм бӧрас вӧлисти шыаси:
— Ме ногӧн, эз кӧ кутны, найӧ эськӧ выль войнатӧ панісны нин.
— Пӧжалуй, тэ прав... А Францияын кор лоас революцияыс?
— Тайӧс, другӧ, ме ог вермы висьтавны. Ме ногӧн кӧ, колӧ регыдджык, а найӧ мыйлакӧ оз вӧчны.
— И ме ог тӧд, мыйла, — збыльысь шуис Сергей. — И коммунистическӧй партияыс сэні ыджыд, и Жак Дюкло да Марсель Кашен эмӧсь, а революция век на абу.
— Татшӧм вопростӧ, буди, миянлы водзджык на решайтны, велӧдчыштны на колӧ.
А Сергей бара нин выльтор йылысь сёрнитӧ:
— Тӧдан, Ким, кыдзи эськӧ Артекӧ веськавлыны нэмӧн кӧть ӧтчыд? Сэн пӧ ӧд зэв лӧсьыд!
— Ме ачым та йылысь витӧд классянь мӧвпала, но нинӧм на думыштны эг куж. Вот средньӧй школа кӧ отличнӧя помалам, сэк вермасны и Артекӧ ыстывны либӧ Москваӧ экскурсияӧн. Таво на со десятиклассникъяс Москваӧ ветлісны.
— Да-а, — нюжӧдіс Сергей. — И Москваӧ ветлӧмыд абу омӧль. Ме эськӧ зэв радпырысь ветла. И первой эськӧ мавзолейӧ пыравла. А сэсся планетарийӧ ветла. А сы бӧрын став музеяс вола.
— А ме эськӧ мавзолей бӧрын Тушинскӧй аэродромӧ мыськыштлі, — торки ме Сергейӧс. — Видзӧдлі эськӧ реактивнӧй самолётъяслысь лэбалӧм. Зэв пӧ ӧд ыджыд налӧн скоростьыс! А сэсся эськӧ Большой театрӧ ветлі, Художественнӧйӧ и...
— А гожӧмнад театръясыд оз уджавны, — пыкыштіс Сергей. — Да театрад и Сыктывкарын позьӧ ветлыны. А вот комын судта керкатӧ комисьыд он аддзы, сэсь ковмас корсьлыны да видзӧдлыны.
— Сійӧ да. Но сы судта керкатӧ и корсьтӧг аддзан, сійӧ быдласянь тыдалӧ...
Ми сёрнитім, весиг споруйтім Сергейкӧд, кытчӧясӧ волыны Москваын, мыйяс видзӧдлыны, быттьӧ ми сулалім нин Москва вокзалын, а эгӧ Войвож ю вылын.
Варовитӧмӧн да кыбӧмӧн ми эгӧ и тӧдлӧй, кыдзи воим Сергейяс пыж дорӧ. Сергейлӧн мамыс лэччис миян дінӧ да отсаліс катӧдны чери да керны сійӧс. Чери муссьыс да пытшкӧссьыс мамыс Сергейлӧн пуис зэв чӧскыд юква.
Асывнас ме кывті гортӧ, Войвож устьеӧ. Войвожӧд кывтігӧн ме думсьым водзӧ нуӧді Сергейкӧд кыбигӧн сёрнитӧмсӧ. Воддза рытнас на ме вӧлисти помалі
Позьӧ, дерт, и инженерӧ велӧдчыны, вӧчны кутшӧмкӧ ыджыд изобретение. Позьӧ и геологӧн лоны да аддзыны му пытшкысь кутшӧмкӧ озырлун, мед сійӧ кутіс служитны страналы. А врачӧн кӧ лоны? Врач вермас сэтшӧм лекарствояс лӧсьӧдны, сэтшӧм лечитанногъяс аддзыны, мый мортыс кутас овны кутшысь дырджык, сё ветымын арӧсӧдз! Ок, эськӧ, аддзи кӧ ме сэтшӧм средствосӧ! Тайӧ эськӧ вӧлі медся ыджыд подвиг, медся ыджыд пӧльза став человечестволы. А татшӧм средство кодлыкӧ колӧ вӧчны. Оз вермы лоны, мый миян сӧветскӧй морт оз аддзы тайӧс.
Менсьым мӧвпъясӧс орӧдіс Соболь. Сійӧ вӧлі пукалӧ пыж нырын да друг водз кокъяснас кыпӧдчис пыж дор вылӧ. Ме видзӧдлі берегӧ да казялі кӧчӧс. Босьті ружьеӧс. Но пелыс камгысьӧмысь кӧч пышйис, лыйны эг удит. Соболь водіс бӧр.
Керкаӧ вои водз на да муні кывтыд вож кыйны. Рытӧдз ветлім Соболькӧд, но локтім пӧшти тыртӧг, ӧти тар сӧмын шедӧма чӧскӧ да сьӧлаӧс лыйи тыкӧла бокысь.
ТАР МЫЛЬК
Дедӧ регыд воис, но эз ӧтнасӧн, а витӧн, и кык пыжӧн. Правление ыстӧма нёль колхозницаӧс пув вотны, кор дедӧ висьталӧма уна пув йылысь. Гӧстьяслы ме ыджыд пӧртйын пуи дозмӧр яй да чугунын свежӧй чери.
Водавтӧдз дед висьталіс аски кежлӧ план:
— Ми тэкӧд, Ким, тайӧясӧс катӧдам пув дорӧдз, а асьным неуна водзӧджык катам да кайлам Тар мыльк йылӧ. Правление заказ вӧчис.
— Мый нӧ сэні Тар мыльк йылас эм? — юалі ме дедлысь.
— Воам да аддзан.
Дед век на помнитӧ менсьым кывъясӧс. Дерт, сійӧ оз скӧрав, сідз шутитӧ, но водзвыв нинӧм оз висьтав.
Асывнас кык пыжӧн катім пувъяин весьтӧдз. Сэсся нывбабаясӧс катӧдім вӧрӧ, индім вотчанін, а асьным водзӧ катыштім пыжӧн да сувтім Мегӧ ді юрӧ. Вӧрӧ пырим компас серти, мунім веськыда.
Час-мӧд мунӧм мысти бара воим мича вӧра ягӧ, кыті восьлалім ещӧ час дорысь дыр. Сэсся бура дыр кайим чой паныд. Мыйӧн воим крут чой йылӧ, дедӧ шуис:
— Вот тайӧ и эм Тар мылькйыд.
— Мыйла нӧ Тар мыльк?
— А код тӧдас мыйла. Сідз тай шуӧны-а.
Ме нарошнӧ эг юав, мыйла ми татчӧ локтім, мый тані эм. Вель дыр ми пуксьӧмӧн шойччим, ӧти-мӧдтор йылысь сёрнитім. Сэсся дедӧ заводитіс висьтавны:
— Важӧн татчӧ, Тар мыльк йылас, Печора кузяыс уна кыйсьысь волывлісны, свинеч руда гортаныс нулісны.
— Свинеч руда? — шензи ме.
— Да, тайӧ мылькъяс сійӧ уна.
Дед видзӧдліс ме вылӧ да, менсьым шыасьны кӧсйӧмӧс аддзӧмӧн, водзӧ нуӧдіс:
— Тэ бара кӧсъян шуны, мыйла ме та йылысь ӧнӧдз некодлы эг висьтав? Сёрмин. Ӧні висьталі. Правлениесянь гижисны Сыктывкарӧ, а тэныд да меным тшӧктісны вайны образецъяс.
Меным висьтавны лои нинӧм, сӧмын мелі синъясӧн здӧвӧля видзӧдлі дедӧ вылӧ. А дедӧ содтіс:
— Эн кӧ эськӧ эсійӧ вӧр кузяыд топӧдлы менӧ, гашкӧ, и бара на вунӧді висьтавныс, но тэнад... критикаыд, пиукӧ, отсаліс. И вӧр йылысь, и графит йылысь тшӧтш гарышті.
— Молодеч жӧ тэ, дедӧ, — артмис менам.
— А ӧні со тэныд письмӧ, — водзӧ нуӧдіс дедӧ, быттьӧ эз кывлы менсьым шуӧмӧс. — Пионеръяс да учительыд ыстісны. Ӧтлаын гижӧмаӧсь. Корӧны тэнӧ да Сергейӧс велӧдчыны кӧкъямысӧд классӧ... — быттьӧ веськодя помаліс дедӧ питшӧгсьыс письмӧ корсиг. А ме чеччышті места вылысь:
— Збыльысь корӧны? И тэ, дедӧ, абу паныд?
— Ме нӧ мый паныд. Велӧдчӧмлы ме ньӧти абу паныд.
— А ми Сергейкӧд шуим нин тэнсьыд юавны бӧр мунӧм йылысь.
— Сергейкӧд? Кытысь нӧ тэ сійӧс аддзылін?
— Ми сыкӧд Войвож пас йылын ӧтлаасьлім. Сійӧ воліс миянӧ, да ми кыбны лэччылім.
— Но-о... — нюжӧдіс дедӧ.
— Вӧр керкаӧ воигӧн берег дорсьыс ме казялі ыджыд пыж.
— Дедӧ, миянӧ со гӧстьяс воӧмаӧсь кодъяскӧ! — висьталі ме дедлы.
— Воӧмаӧсь и эм. Гашкӧ, ещӧ вотчысьяс воисны да, — вочавидзис дед. Пыж дорӧ матыстчӧм бӧрын нин сійӧ содтіс: — Абу, тайӧ абу вотчысьяс. Тайӧяслӧн пыжаныс кӧлуйыс зэв уна, да и ыджыд брезентӧн вевттьӧмаӧсь кӧлуйнысӧ.
Керкаын вӧліны тырыс йӧз. Миян воигӧн найӧ буретш вӧлі сёйӧны. Палатка материалысь вурӧм комбинезона, сьӧд кӧсаяса, мича чужӧма ар комына нывбаба видзӧдліс миян вылӧ да шуис:
— Извинитӧй миянӧс керкааныд юавтӧг пырӧмысь. Ми пыр жӧ мунам. Пусьыштны сувтлім. Окота лои пызан сайын сёйны кӧть ӧтчыд гожӧмбыдӧн.
— Пӧжалуйста, олӧй, сёйӧ-юӧй, — вочавидзис дед йӧзкӧд здоровайтчӧм бӧрын. — А позьӧ юавны, кодъяс ті лоанныд, кытчӧ мунанныд?
— Ми шусям экспедицияӧн, — висьталіс комбинезона нывбаба, — ветлам татчӧс вӧръясӧд, корсям мупытшса озырлун. Ме — инженер-геолог, менӧ шуӧны Полина Николаевнаӧн. — И мыччис дедлы кисӧ, а сэсся здоровайтчис мекӧд. — Тӧдмасям.
— Бур делӧ, бур делӧ, — шуис дедӧ.
Меным зэв окота вӧлі пыр жӧ висьтавны тайӧяслы, мый ми талун аддзылім, но дедысь водзӧ эг пет. А дед пӧрччис лазсӧ, ӧшӧдіс тувйӧ, пуксис нар вылӧ да заводитіс варовитны ӧти-мӧдтор йылысь, сэсся шуис Полина Николаевналы:
— Озырлун миян вӧр-ваын уна, сӧмын колӧ кужӧмӧн корсьны сійӧс... А мыйкӧ аддзинныд энӧй гожӧмбыднас? — друг юаліс сійӧ ставныс вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Мыйсюрӧ аддзалім, — ылӧсас вочавидзис Полина Николаевна.
— Бур, сідзкӧ, — сы моз жӧ шуис дедӧ. — Ми талун Кимкӧд корсьысьны жӧ ветлім. Петкӧдлы, ноко, мый миянлы сюрис, — дедӧ бергӧдіс меланьӧ ыджыд гӧрдов тошсӧ.
Лузан нопйысь ме зіля перйи ыджыдкодь свинеч руда кусӧк да мыччи Полина Николаевналы. Полина Николаевна босьтіс свинеч руда кусӧксӧ, видзӧдліс ме вылӧ, сэсся юаліс:
— Кытысь нӧ тайӧс аддзинныд?
— Тар мыльк йылысь.
— А ылын Тар мылькйӧдзыс? И уна сэні татшӧмыс?
Полина Николаевна, гашкӧ, дас вопрос ӧтпырйӧ сетіс дедлы. А дедӧ, вочавидзӧм пыдди, ачыс юаліс:
— А ті ӧмӧй эн кывлӧй Тар мыльк йывсьыс? Сідзкӧ, водзӧ вылӧ тіян колӧ юасьны татчӧс кыйсьысьяслысь.
— Ті меным висьталад, кыдзи сэтчӧ веськавны?
Дедӧ меліа видзӧдліс сы вылӧ да тэрмасьтӧг шуис:
— Мыйла нӧ сӧмын висьтала?.. Ме ачым ветла да инда тіянлы Тар мыльксӧ. Кӧть ӧні жӧ, — содтіс сійӧ.
— Ӧні ті мудзӧмныд. Позяс кӧ, аски ветлам, — шуис Полина Николаевна да бергӧдчис том зон дінӧ, коді пыр на пукаліс чӧв. — Яша, катӧд пыжысь приборъяс, вӧчам проба. А тэ, Кирилл Васильевич, палаткаяс зэвт, тані узьны кутам.
Войтыр петісны вӧчны тшӧктӧмторсӧ. Та кості ме джадж дорысь босьті графит кусӧк да мыччи Полина Николаевналы.
— Со кутшӧм карандаш эм миян чӧс туй вылын.
Инженер недыр видлаліс графит кусӧк, сэсся юаліс менсьым:
— Уна-ӧ татшӧмыс?
— Зэв уна. Километр джын кузя кырта нюжалӧма и метр судта дорысь джуджыд. Сӧмын ог тӧд, пыдӧ-ӧ пырӧ му пиас, — висьталі ме окотапырысь.
— И местасӧ тӧдан?
— Тӧдам, дерт. Югыд ёль бокын да, — шуи ме, а дедӧ ӧнтаясӧ нӧштаысь содтіс:
— Тіянлы, Полина Николаевна, вӧрӧ петтӧдзныд колӧ первой юасьны татчӧс кыйсьысьяслысь. Найӧ эськӧ унатор висьталісны да веськыда и нуӧдісны тіянӧс местаясӧдзыс, эз эськӧ ков гожӧмбыд корсьысьны.
— Ті правӧсь, Иван Захарович, — первойысь гӧгӧрвоис ыдждӧдны вичнас Полина Николаевна, кӧть эськӧ дедӧ тӧдмасигас висьталіс менсьым и ассьыс ним-овсӧ. Полина Николаевна вӧлі сэтшӧм рад миян аддзӧмторъяслы, мый, буракӧ, ставсӧ вунӧдліс.
Аски асыв ми ыджыд пыжӧн катім Мегӧ ді юрӧдз. Вӧрӧд мунны медводзӧ петі ме, не кӧ лыддьыны Собольлысь котралӧм. Меным тӧдса нин вӧлі тӧрытъя ветлан туйыс. Ме бӧрся восьлаліс дедӧ, сы бӧрся Полина Николаевна, а сэсся экспедицияысь мукӧд йӧз.
Вӧрӧд кайигӧн Соболь увтіс дозмӧрӧс. Полина Николаевна корис менсьым ружьеӧс. Ме сеті, но думышті, мый весьшӧрӧ дозмӧрӧс лэдзим.
Тар мыльк вылӧ воӧм мысти Полина Николаевна видзӧдліс свинеч руда перъян кералӧм места да аслас йӧзлы пыр жӧ тшӧктіс кодйыны гуяс Тар мыльк пӧлӧныс, медым тӧдмавны, быдлаын-ӧ эм свинеч рудаыс. А кор гуяссьыс аддзис, мый рудаыс паськыд площадь вылын, нимкодя локтіс миян дінӧ да первой дедӧлысь, а сэсся менсьым топыда кутліс кияснымӧс да сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Ыджыд аттьӧ тіянлы, Иван Захарович да Ким Петрович. Ті ыджыд пӧльза вӧчид миян Рӧдиналы. Стӧч шуны, дерт, ог на ӧні вермы, но чайта, мый тані гырысь запасъяс. Вермас лоны, мый матысса кадӧ тайӧ гажа ягас быдмас дзонь кар, а гортаныд ті кутанныд ветлыны поездӧн.
Шонді увтасмигӧн ми вӧлисти лэччим Тар мыльк йылысь. Лэччигмоз вӧчалім пасъяс пуысь пуӧ, медым татчӧ вермис воны быд морт.
Керкаӧ воим пемыдӧн нин, но настроение ставлӧн вӧлі кыпыд.
ГОРТӦ
Асывнас ме куті куимысьӧн кучкавны кражйӧ. Регыд кыліс Сергейлӧн воча шы — «радио» примитӧма. Та йылысь ме висьталі дедӧлы и нывбаба-колхозницаяслы, и Полина Николаевналы. А регыд и ачыс Сергей воис. Шуим гортӧ кывтны аски рытнас. Луннас нывбабаяс вотчыны на кӧсйӧны, а ми дедкӧд ветлам чӧс туй кыйны, медым гортӧ нуны унджык пӧтка.
Ни луннас, ни рытнас некутшӧм приключение эз вӧв. Шонді лэччӧм водзвылас ми йӧткыштчим кывтны квайтӧн ӧти пыжӧн. Сэтчӧ жӧ вӧлі грузитӧма ведра сизимдас пув да душ кызь вит пӧтка. Пыжсӧ ковмис керъявны: пыж ӧтмӧдар бокас нарвиалӧмӧн пуктім кыз кос керъяс. Тадзи, дерт, пыжыд надзӧн мунӧ, но лыбӧ уна, абу ӧпаснӧ весиг гыа дырйи.
Рытыс вӧлі тӧлыся, югыд, и ми решитім не сувтлыны, а кывтны войнас, мед аски воны гортӧ. Пыж бӧжын пыр пукаліс Васька Марья, олӧма колхозница, а пыж нырын сынім ӧчередьӧн.
Ӧти кадӧ, кор сына вӧлі ме, пыж шӧрын пукалысь колхозница друг горӧдіс лёкгоршӧн: «А-а-а-а!» — да кинас индіс водзӧ. Ме дугді сынӧмысь да бергӧдчышті, сыланьӧ жӧ видзӧдлі. Метр сайысь ме аддзи ваысь кыпӧдчысь еджыд чужӧма лёзь юрсиа нывбабаӧс. Ва олыся! Эг и тӧдлы, кыдзи менам киӧ веськалі чер. Сэк кості лёзь юрсиаыд заводитіс вӧйтчыны, но лои дзик нин ме дінын. Ме сатшки мый вынсьым сылы юрас. Черӧй сибдіс. Нетшышті, а лёзь юрсиаыд тшӧтш кайӧ. Ме вылӧджык... И гӧгӧрвои. Вӧлӧма кыдз пу чурка. Ӧтар помыс сылӧн сьӧкыдджык да вӧйӧма, а мӧдарас ва турун ӧшйӧма, дзик лёзь юрси кодь. Ме вӧйті ваӧ олысятӧ да, черӧн кутігтырйи, куті гораа серавны.
Нывбабаяс чайтӧмаӧсь: йӧймӧма пӧ, да ещӧ ёнджыка повзьӧмаӧсь. Некод шыасьны оз вермы. Збыль кӧ шуны, ме первойсӧ ёна жӧ повзьылі, и эг кӧ керышт, сідзи и коли юрын, мый аддзылі ва олысяӧс.
Недыр мысти Сергей юаліс:
— Но, мый нин тэнад сэн лои, висьтав?
Сэк ме ставсӧ висьталі и петкӧдлі кыдз пу чуркасӧ.
Нывбабаяслӧн вӧлисти воссисны вомъясныс, разьсисны кывъясныс. Ӧта-мӧд вежмӧн найӧ кутісны висьтавлыны, коді мыйысь повзьылӧма аслас нэмын. Васька Дарья татшӧм случай висьталіс:
— Коркӧ ӧтчыд, тӧвся рытын, а ме сэки томиник на вӧлі, кайи сарайӧ мӧслы турун сетны. Ывлаыс вӧлі тӧлыся югыд, а миян сарайным костӧсь, да югӧръясыс усьӧны сарай пытшкӧ. Кымыныськӧ воськовтӧм бӧрын ме лэптышті синъясӧс да... сідзи, любаясӧй, места вылын и кынми. Меным быттьӧкӧ юр вывсянь кисьтісны кӧдзыд ва. Горӧдны кӧсйи, но гӧлӧсӧй сибдіс, горш дінӧй гӧрддзасис. Ме водзын сулалӧ сажень судта, еджыд савана морт! Олыся! Вот сійӧ ӧні кватитас менӧ и сёяс! Пышйыны некытчӧ, сійӧ дзик ме дінын. Ог тӧд, кыдзи артмис, но ме кыкнан кинам мый вынысь зурги сійӧс. Сэк ещӧ ёнджыка повзи. Киясӧй менам веськалісны кузь гӧнӧ, гӧна вӧлӧма олысяыс...
— О господьӧй! — повзьӧм гӧлӧсӧн артмис Пекла тьӧткалӧн, коді вӧлі пукалӧ пыж шӧрын да вомсӧ паськӧдӧмӧн кывзӧ Дарьялысь висьталӧмсӧ. — Кыдзи нӧ сэсся мынін олысясьыд?
— Ог помнит, дыр-ӧ ме сэні сулалі. Но сэсся друг гӧгӧрвои: тайӧ ӧд батьлӧн еджыд сӧвикыс ӧшалӧ!
Пыжын кывтысьяслӧн вомсьыныс ӧтпырйӧ киссис серам.
— А эг кӧ зургы, — помаліс висьталӧмсӧ Дарья, — гашкӧ, и асылӧдзыс эськӧ сулалі сэні весьӧпӧрӧмӧн.
— А ми том дырйи пӧдругакӧд выль волы паныд гадайтчыны кутім, — заводитіс висьтавны Мирон Ӧгрӧ. — Да уна ногӧн. Рытнас лым вылӧ пӧим кисьталім. А пӧимыд пӧ висьталӧ, код сайӧ мунан верӧс сайӧ выль воын. Пӧим вылас пӧ лоӧ жӧниклӧн кок туй: гын кӧм туй кӧ — вӧр лэдзысь, лызь туй кӧ — кыйсьысь, кыс кок туй кӧ — пуръясьысь, сапӧг туй кӧ — купеч пи лоӧ жӧникыд. Сэсся лэччылім Печора вылӧ да юкмӧс томналім. А сы бӧрын войнас куим туй вожӧ кывзысьны пуксим, шалльӧн вевттьысим. Ывлаыс вӧлі зэв кӧдзыд, клопкакылӧ. Кынмытӧдз пукалім. Сэсся друг кылам каньлысь нявзӧм. Та бӧрын каньыд кутіс пон моз увтчыны, мӧс моз баксыны, сюзь моз буксыны, рака моз кравзыны. Ми весиг лолыштны ог лысьтӧй полӧмла, ни мунны ог путьмӧй. А кравзан гӧлӧс морт моз сёрнитӧ: «Ме тіянӧс сёя!» Та бӧрын ми садьтӧг котӧртім гортӧ, но некодлы эг лысьтӧй висьтавны кывлӧмтор йывсьыс. Асывнас, югдӧм мысти, видзӧдлім пӧимнымӧс. Менам пӧим вылын тӧдчӧ вӧв кок туй, а пӧдруга пӧим вылын — ыж кок туй. Дыр ми пӧдругакӧд бӧрдім, мый миянлы лоас мунны верӧс сайӧ вӧв да меж сайӧ. А дыр мысти нин ӧти старик код юрӧн ошйысис: ме пӧ, шуӧ, выль волань паныд ёна и повзьӧді кутшӧмкӧ кывзысьысьясӧс, садьтӧгныс пӧ пышйисны, кравзан гӧлӧсӧн кӧсйи найӧс сёйны да сэсся пӧ аддзи — лым вылӧ пӧим киськалӧмаӧсь, да пукті сэтчӧ вӧв кок туй да ыж кок туй... Вӧлисти ми кокниа лолыштім.
Кывзысьяс бара кутісны серавны.
Кузя муніс сёрни ва олысяяс йылысь, вӧрсаяс йылысь, кодъясысь ёна повлӧмаӧсь важӧн. Бӧрыннас ми Сергейкӧд, кыдз кужим, висьталім нывбабаяслы, мый ставыс тайӧ суеверие и некутшӧм олысяяс абуӧсь.
Шонді петандорыс заводитім сьывны. Ылӧдз юргис миян гажа сьылӧм шы.
Гортӧ ми воим рытъявывнас, шондіыс улын нин вӧлі.
