ФРОНТӦВӦЙ ЛУН-ВОЙЯС

I

Вӧсньыдик лымъя степь вомӧн зэлӧдӧм шӧрт моз нюжӧдчӧма шоссе. Туй вывті лайкъялӧмӧн тюрӧ ыджыд болкъя «студэбеккер» ^Автомашина/^. Сійӧ, кажитчӧ, пыр ӧтарӧ ӧддзӧ, кӧлесаясыс быттьӧ оз гӧгыльтчыны, а вольк йи вывті исковтӧны.

Туй бокъясӧ садитлӧм пуясысь кольӧмаӧсь сӧмын мыръяс. Оръясьӧм телеграфнӧй сутуга, дзугсьӧм сунис моз, гарчикыльӧссьӧма. Шоссе ӧтмӧдар бокъясысь паныд сюрлӧны пӧрӧм повозкаяс, тулгӧдчӧм кокъяса вӧв шойяс, разнӧй калибра гильза чукӧръяс, немецкӧй каскаяс, посньыдик кӧрт зыръяс, жугалӧм пулемётъяс, винтовкаяс.

Посньыдик дубъяса шоч вӧр вундӧм бӧрын машина кежис шоссе вылысь. Неуна надзмыштӧмӧн сійӧ пырис дрӧбалӧм еджыд хатаяс пӧвстӧ да, кымынкӧ минут чӧж зуркйигтырйи мунӧмӧн, крута бергӧдчис керкаяс костӧ.

Чилӧстӧмӧн дзуртыштісны тормозъяс. «Студэбеккер» джӧм сувтіс гольдӧм хата дінӧ. Кабинаысь ур моз пелька петіс лӧз фуфайкаа, стежитӧм ватнӧй гача томиник шофёр, тёрксьӧдіс машина бӧжӧ да, болклысь брезент пӧласӧ лэптыштлӧмӧн, гажаа горӧдіс:

— Воим.

Кузовысь тэрыба чеччалӧны воысьяс, пуж кодь лымъя кын му вылӧ ноп мешӧкнысӧ водзвыланыс чӧвталӧмӧн. Медбӧрын болк пытшкысь петіс гӧрд пыдӧса джуджыд кубанкаа капитан. Лымйӧссьӧм нопсӧ пыркӧдігтырйи, сьӧд синъяссӧ читкыртӧмӧн, сійӧ гӧгӧрбок видзӧдліс. Сы водзӧ сувтіс украинаса сиктлӧн повзьӧдана серпас. Ляпкыдик еджыд хатаяс пасьмунӧмаӧсь, идзас вевтъяс сотчӧмаӧсь, дӧввидзӧны сӧмын пач трубаяс. Посньыдик позтыра ӧшиньяс пыдди кольӧмаӧсь сьӧд розьяс. Мукӧд хата местасьыс, вайман бипурйысь моз, петӧ на ру кодь еджыд тшын. Туй бок канаваясын пӧлыньтчӧмӧн кынмӧмаӧсь пазалӧм машинаяс. Ичӧтик пос дорын нэм кежлӧ ӧвсьӧма чашмунӧм ствола немецкӧй пушка. Водзынджык шляпвидзӧ башнятӧм «Тигр». Уналаын червидзӧны немецкӧй салдатъяслӧн лӧзов шынеля, лӧз чужӧмъяса да быльгӧдчӧм синъяса шойяс.

Капитанлӧн синъяс усины ӧти хатаӧ. Сэтчӧ увлань юрӧн зургысьӧма «Мессершмитт». Идзас вевт вевдорас сылӧн муртса тыдыштӧ свастикаа бӧжыс да чегъясьӧм борд йывъясыс.

Орчча сулалысь мӧд капитанӧс сойӧдыс вӧрзьӧдыштӧмӧн, кубанкаа капитан индіс еджыд кепыся кинас:

— Аддзылін, Соколов ёрт, кыдзи стервоыс люкасьӧма, быттьӧ Гитлер зулясьӧма Роч муӧ да чегӧма сьылідзирсӧ.

— Татшӧмтӧ, зон, Рочев ёрт, ме война чӧжӧн на эг аддзыв, — шензьӧмӧн вочавидзӧ Соколов. — И абу взорвитчӧма!

— Кодлы колӧ полкса штаб — мунны тайӧ туйӧдыс, со эсійӧ сиктас, — юрнас индӧмӧн, сёрни костӧ сюйсис шофёр. — А коймӧд батальонӧ — этат, веськыда.

Соколов пыр на шензьӧ самолёт вылӧ:

— Мыйла абу взорвитчӧма? Дерт, кӧнкӧ, бензиныс эз тырмы. Гожӧмнас тадзи жӧ увлань юрӧн уси «Юнкерс», да местасьыс ӧти пилотка сӧмын аддзим, ставнас пасьмуні.

— Оз ӧд ставыс немецыдлӧн взрывайтчы, — пыкыштіс Рочев. — Кольӧм во тӧвнас ми вӧлі мунам Старый Оскол кар сайті. Воддза машинаыс жугаліс да сувтӧдіс ставсӧ, а ордйыны некыдз: лымйыс зэв джуджыд. Ме чеччи машинаысь да муні тӧдмавны, мый сэн лои. Друг сынӧдсьыс кыліс мургӧм шы. Юръяс ставлӧн чатӧртчисны. Зэв выліті, муртса тӧдчӧны, лэбзьӧны бомбардировщикъяс, ветымын гӧгӧр. Миян весьтӧ вотӧдз на ӧти бомбардировщик суныштіс. Ми чепӧсйим лым толаӧ. Сэк самолётсьыс торъялісны бомбаяс да, ёна шутьлялӧмӧн, кутісны тювны миян вылӧ. Но, мися, буракӧ, татчӧ и пом воис. Увлань юрӧн моз уськӧдчи лым пиӧ, синъясӧс куньӧмӧн. Кылі: зутш, зутш, зутш — зулясисны дзик матынӧсь. Ог лолышт, виччыся, со взорвитчасны и... ставлы пом. Пӧдны куті. Лолышті. Думайта: замедленнӧй действиеа. Бура дыр кысси лым питі бокӧ. Кажитчӧ, дзонь час коли. Видзӧдлі сыланьӧ, кӧні кывлісны зутшйӧдлӧм шыясыс. Витнаныслӧн тыдалӧны стабилизаторъясыс, тайӧ «Мессершмиттыслӧн» моз жӧ...

— Быдторйыс, Рочев ёрт, овлывлӧ татшӧм война дырйиыд, — сӧгласитчис Соколов. — Но техникаыд немецлӧн вылын. Ӧд сійӧ став Европалысь техникасӧ шыбитіс миян вылӧ.

— Вылын кӧть абу, а миян бомбаяс да снарядъяс чистӧйджыка уджалӧны.

Сёрнисӧ торкис самолёта хатаысь ньӧжйӧник, сьӧкыда восьлалӧмӧн петысь чукырӧськодь чужӧма, дзор юрси пратьяса нывбаба. Киас сылӧн кутшӧмкӧ ёкмыль. Дӧмасӧсь пальто соскас кӧрталӧма кык чунь пасьта еджыд дӧра, кытчӧ немецкӧй букваясӧн гижӧма «Номер 275». Военнӧйясӧс казялӧмӧн номера нывбаба матыстчис на дінӧ.

— Со мый вӧсна воюйтӧны змейясыд, — скӧр гӧлӧсӧн заводитіс нывбаба. — Со мыйӧн тырӧма налӧн лэбаланыс! — синъяснас индіс самолёт бӧж вылӧ да капитанъяс водзӧ чӧвтіс челядь платьеяс да дӧрӧмъяс.

Шыасьтӧг видзӧдісны капитанъяс.

— Тэ нӧ, тьӧтка, тані олін? — Соколов юалӧ недыр мысти.

— Ме эськӧ орчча хатаас нэмӧс овлі. Ӧні сійӧс немец сотіс. А немецъяс дырйи гуын олі, — сьӧкыда висьталӧ нывбаба.

— Тайӧ нӧ мый, кутшӧм дӧра, мыйла номера? — пальто сос вылӧ дыр видзӧдӧмӧн, юалӧ Рочев.

— Тайӧ менам нимӧй, — вочавидзис нывбаба. — Тані быдӧнлы ӧшӧдісны татшӧм дӧратор, сетісны выль ним. Менам со «Кыксё сизимдас вит». Сӧмын тадзи и тӧдлісны менӧ немецъяс. Тадзи жӧ найӧ тӧдлісны и мукӧдӧс. Он кӧ кӧртав сояд тайӧ нимсӧ, сэк тэнӧ немец лыяс партизанӧс пыдди. Тӧвбыд ми винтовкаяс костын туй вӧчам, а тулыссянь арӧдз му вылын уджалам тшыгйӧн. Урожайнымӧс кушӧдз нулісны Германияӧ. Меным арнас сетлісны сісь картупель мешӧк. Шуӧны, тіянлы пӧ нинӧм няньсьыс. Туй вӧчны пӧ кутанныд да кыксё грамм сетасны. Со кыдзи олім! — сэсся кыпӧдліс синъяссӧ Соколов вылӧ, бӧр лэдзис увлань да содтіс: — Со, ті менӧ тьӧткаӧн шуанныд. А ме тіянысь томджык на, кӧнкӧ. Мен кызь сизим арӧс!

Соколов да Рочев видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, сэсся ӧтпырйӧ нывбаба вылӧ. Налы ставыс вӧлі гӧгӧрвоана висьтавтӧг.

— Тайӧ нимсӧ эськӧ колӧ нин шыбитны. Менам ӧні эм нин аслам нимӧй. Но мед ставӧн аддзылӧны, — помсьӧдіс «Кыксё сизимдас вит», дзор юрси пратьсӧ чышъян улас сюйыштігмоз.

Полк штабӧ мунны Рочев да Соколов колины кыкӧн. Сёрнитігкості мукӧдъяс удитӧмаӧсь нин саявны.

Рочев синъяснас колльӧдіс ылыстчысь нывбабаӧс да пиньяснас гӧтшкӧбтігмоз чӧвтіс:

— Кымын ныв дзормис тайӧ вояснас. Кымын кага коли батьтӧг-мамтӧг.

— Ставсьыс вештам! — кыз гӧлӧсӧн горӧдіс Соколов, самолёт бӧж вылӧ видзӧдӧмӧн.

Рочев тӧдмасис Соколовкӧд Житомирсянь ӧти машинаын локтігӧн. Соколов вӧлі бӧр локтӧ полкӧ госпитальсянь. Ранитчытӧдзыс сійӧ вӧлӧма первой батальонса командирӧн. И ӧні дивизияса штабын индісны сэтчӧ да сійӧ жӧ полкӧ тшӧтш и Рочевӧс. Соколов ачыс корис генераллысь, мед найӧс ыстасны ӧтилаӧ.

Соколов да Рочев кыдзкӧ первой аддзысьӧмсяньыс сибӧдчисны ӧта-мӧд дінас. Машинаын локтігчӧж найӧ варовитісны, висьталісны ас йывсьыныс, асланыс воддза олӧм да уджалӧм йылысь, фронтӧвӧй олӧм йылысь, весиг гортса письмӧяс петкӧдлісны ӧта-мӧдлы.

Война заводитчӧмсянь Владимир Алексеевич Соколов пыр на воюйтӧма. Сійӧ тӧдлӧма отступайтӧм дырся курыдлун, ӧтчыд весиг сюрлӧма немецъяс кытшӧ ӧти ыджыд сикт вӧсна куим лун чӧж тышкасьӧм бӧрын. Немец сэк став вынсӧ шыбитіс, медым босьтны сиктсӧ. Соколовъясысь шуйгавылӧджык сійӧ чукӧртіс чорыд кулак — танкъяс, орудиеяс, миномётъяс, вайӧдіс свежӧй частьяс. Куим лун чӧж эралігтырйи ӧшалісны немецкӧй бомбардировщикъяс, бомбитісны и утюжитісны миянлысь окопъяс. Коймӧд луннас шонді лэччӧм водзвылын свастикаа танкъяслы удайтчис орӧдны миянлысь оборонанымӧс. Танкъяс бӧрся, прудйысь мынӧм ва моз, ылькнитіс немецкӧй пехота. Но регыд найӧ зурасисны миян оборона выль рубежӧ, вермисны сӧмын паськӧдчыны ӧтарӧ-мӧдарӧ, орӧдны миянлысь кымынкӧ подразделениеӧс частьяс бердсьыс. Сэки и веськалісны кытшӧ Ковалёв полкысь ротаяс, тшӧтш и Соколовлӧн кык рота. Сэтчӧ жӧ сюри и Ковалёв ачыс.

Кор Ковалёв казяліс, мый сылысь петан туйсӧ орӧдӧмаӧсь, подразделениеяссӧ сійӧ нуӧдіс лощинаӧ да, немецъясӧн казявтӧг кольӧмӧн, сэні рытӧдз виччысис. А пемдӧм бӧрас йӧзсӧ выстроитіс колоннаӧ, петкӧдіс шоссе вылӧ да строевӧй шагӧн нуӧдіс шоссе кузя асланыс дивизияӧдз. Тайӧ эскыны позьтӧмкодь мунӧмыс кокниа артмис сы вӧсна, мый рытнас сюри кутны ӧти немецӧс да тӧдмавны пропуск; сэсся мӧд батальонса квайтӧд ротаса командир лейтенант Полозов бура вӧлі кужӧ сёрнитны немец кывйӧн да сяммис ылӧдны немецкӧй часӧвӧйясӧс, а медсяыс, дерт, сійӧ, мый полкса командир Ковалёв вӧлі нинӧмысь повтӧм да вежӧра морт. Шоссе кузя мунігӧн колоннаыс гоз-мӧдысь паныдасьліс парнӧй патрульяскӧд, кодъяс, налы пропуск висьталӧм бӧрын, сетісны туй асланыс йӧзлы пыдди. Ӧтилаын эськӧ часӧвӧй горӧдліс: «Хальт», но ефрейтор Парамонов, кыдз бӧрвылас тӧдмалісны, пырысь-пыр тупкис сылысь паськыд вомсӧ, морӧсас ыджыд пурт сюйӧмӧн. Тадзи Ковалёв и вайӧдіс ассьыс йӧзсӧ местаӧдз, ӧти мортӧс воштытӧг. Бӧрас сійӧ серавлӧ вӧлі: «Немецыдлӧн «пӧртйыс» киссьӧм пож кодь. Час ми сылы петкӧдлам, кутшӧм кӧрыс русскӧй «пӧртлӧн».

Первойя ранитчылӧм бӧрын Соколов вӧлі тышъясӧн тшӧтш мунӧма Белгородсянь Киев сайӧдз да бара кокньыдика ранитчӧма.

Локтігӧн жӧ Соколов висьталіс Рочевлы асланыс полклысь ыджыд историясӧ, кузь боевӧй туйсӧ, каръяс босьтӧмын участвуйтӧмсӧ, дзор пӧрысь Днепр вомӧн вуджӧмсӧ. Частӧ казьтыліс асланыс полкса отважнӧй командир подполковник Ковалёв йылысь, кодӧс син саяс не сӧмын боецъяс, а весиг и офицеръяс шуӧны батьӧн. Уна интереснӧйтор висьталіс аслас батальонса боецъяс йылысь. Соколов висьталӧм серти, Рочев син водзын найӧ вӧліны багатыр кодьӧсь.

Войначӧжся став олӧмыс Соколовлӧн вӧлі орлытӧг йитчӧма аслас салдатъяс олӧмкӧд. На вӧсна да налы и олӧ Соколов, а боецъясыс сылӧн быд минутын дасьӧсь пуктыны юрнысӧ асланыс комбат вӧсна.

Кык воысь дыр воюйтігӧн Соколов унатор нин аддзывліс аслас синъясӧн, унатор кывліс, ыджыд опыт сылӧн чӧжсис война вылын.

Иван Трофимович Рочев завидьпырысь видзӧдӧ Соколов вылӧ, юасьӧ сылысь, кыдзи сійӧ веськӧдлӧ батальоннас, мый медся коланаыс бой нуӧдігӧн. Рочев чувствуйтіс, мый сылӧн аслас кужанлуныс зэв на ичӧт, сійӧ муртса на помаліс офицеръясӧс усовершенствуйтан фронтӧвӧй курсъяс да, кӧть и индісны сійӧс батальонса командирӧ, сылы сьӧкыд лоӧ веськӧдлыны ӧнія бойӧн.

1942-ӧд воын, кор сійӧ первой на воис фронт вылӧ, Воронеж вӧсна бойясын эськӧ сюрлі жӧ сылы недыр командуйтны батальонӧн, но сійӧ важӧн нин, дай сэк сылӧн эз на вӧвны командирскӧй знаниеясыс. Сэк сійӧ вӧлі дивизияса политотделын да командуйтныс лои батальонса командование стройысь петӧм вӧсна. А ӧні Рочев локтӧ мӧдӧд батальонса командирӧ да, гашкӧ, талун жӧ ковмас мунны бойӧ.

Дерт, курс вылын Рочев зіля велӧдчис, «отлично» вылӧ сдайтіс экзаменъяс став предметъяс кузя, бура гӧгӧрвоис тактика, тӧдіс став сикас пехотнӧй оружие, кужис донъявны обстановка, сувтӧдны могъяс. И курсъяс вылас велӧдчӧмыс налӧн муніс боевӧй обстановкаын, фронт дорын. Велӧдчигтырйи найӧ мунісны, фронт наступайтӧмыскӧд тшӧтш, Новый Оскол карсянь Киевӧдз. Велӧдчигас петавлісны передньӧй крайӧ, занимайтлісны оборона, преследуйтісны прӧтивникӧс, дженьыда кӧ шуны, воюйтны найӧ велӧдчисны бойяс вылын, бойясын участвуйтӧмӧн. Но унджык кадсӧ, дерт, велӧдчисны, и петавлісны кӧ бойӧ эз командиръяс пыдди, а радӧвӧй боецъяс пыдди. Командуйтныс велӧдчисны фронтӧвӧй тылын, боевӧй устав киын кутӧмӧн да велӧдысьяс индалӧмӧн. А тані, кор индісны батальоннӧй командирӧ, устав вылӧ видзӧдӧмӧн, устав лыддигтырйи бойтӧ он нуӧд. Колӧ сідз тӧдны ставсӧ, кужны быдтор, мый требуйтӧ ӧнія кадся бой. Став тайӧторъясыс волнуйтісны Рочевӧс и ассьыс волнуйтчӧмсӧ ичӧтика восьтіс Соколовлы. Соколов нюмдыштіс:

— Комбатӧн, Рочев ёрт, некод эз чужлы. Первойсӧ, дерт, кажитчас сьӧкыдджык, а сэсся олӧмыс велӧдас. Эн пов, артмас. Мый он тӧд — юась. Оз кӧ артмы — выль пӧв вӧч. Немецӧс нӧйтны кӧ велалан — и ставыс.

— Сійӧ тӧ, дерт, сідз, — сӧгласитчис Рочев.

— А медыджыдыс, — водзӧ нуӧдӧ Соколов, — ӧта-мӧдлы отсасьӧм, ӧта-мӧдкӧд йитӧд кутӧм. Тэнад да менам батальонъясным пыр лоӧны орччӧн. И кутам кӧ ми мӧда-мӧдлы отсавны, ӧтвылысь действуйтны — сэк немецӧс венам.

Сёрнитігтырйи мунӧмӧн найӧ пырисны сикт помӧ.

Джынвыйӧ пазалӧм керкаяс дінӧ воигӧн шуйгавылын тыдалысь вӧрсянь мутшкӧптігмоз кыліс лыйӧм шы, а сэсся туй вомӧныс уліникті эралісны снарядъяс да керка саяс ретшмуніны, мусӧ и лымсӧ вылӧ качӧдӧмӧн.

Мунысьяс уськӧдчисны канаваӧ. Ещӧ сьӧрся-бӧрся локтісны снарядъяс, потласисны коді туй бокас, коді туй вылас.

Кыпӧдчыштӧмӧн, Рочев видзӧдліс километр сайын сьӧдвидзысь вӧр вылӧ да аслыс моз чӧвтіс:

— Мый нӧ, неладнӧ мунсьӧма али мый? Керкаяс сайтіыс колі мунны.

— Ладнӧ, и тат лыбам.

Соколов пӧлыньтыштліс юрсӧ да, ёна гӧрбыльтчӧмӧн, ӧдйӧ котӧртіс канава кузя водзӧ.

Рочев видзӧдліс Соколовлӧн латшкӧсіник туша вылӧ, зумыд да пельк кокъяс вылас да ӧдйӧ вӧтчис сы бӧрся.

Но шуйгавывсянь бара гымыштіс залп, наӧн канаваӧ уськӧдчылӧминын бара потласисны снарядъяс. Соколов да Рочев муртса водлӧны канава пыдӧсӧ, бара гӧрбыльӧн, мый эбӧсысь, чепӧсйӧны водзӧ. А лыйсьӧмыс ӧтарӧ ӧддзӧ.

Взрывъяс коластын Соколов шензигмоз юалӧ сьӧдас:

— Мый нӧ тадз кутіс лыйлыны, тӧдіс али мый миянӧс? Дерт, тайӧ Фриче Фриц ворсӧ. Энлыв, миянӧс кокньыдика он на босьт! Ачыд на водзджык виньдан!

Канава дорын матын взрыв шыяс вевттисны Соколовлысь гӧлӧссӧ.

ІІ

Ляпкыдик хата стенъяс и пӧтӧлӧк белитӧма лым кодь еджыда. Му джоджас сьӧдов сёйӧн вӧчалӧма узоръяс, быттьӧ ковёръяс вольсалӧма. Стен пасьталаыс рамаа фотографияяс гӧгӧр ӧшлӧма вышивайтӧм ки чышкӧдъяс. Посньыдик ӧшинь стеклӧяс жугавлӧмаӧсь. Керка пытшкын ывлаын моз жӧ ыркыд.

Пелькиник пызан сайын километровка карта вылӧ гырддзанас лэдзчысьӧмӧн, Семён Семёнович Ковалёв изучайтӧ полкӧн займитӧм оборона участок да прӧтивниклысь расположение.

Син куньӧмӧн нин эськӧ Ковалёв вермис индыны карта вывсьыс быд куст, быд высотка, быд лощина. Аддзымӧнъя сійӧ тӧдмаліс нин ставсӧ и места сертиыс, наблюдательнӧй пунктъяссянь видзӧдӧмӧн. Но полкса командирлы колӧ изучайтны не сӧмын карта, не сӧмын му веркӧс. Сылы колӧ тӧдны прӧтивниклысь оборонасӧ дзоньнас, сылысь огневӧй точкаяс да позицияяс, тӧдны кыті да кутшӧм вынъясӧн позьӧ жугӧдны сылысь опорнӧй пунктъяс.

Збыль, бойӧ мунӧм вылӧ Ковалёвлӧн приказ абу на. Ӧні, прӧтивникӧс кузя преследуйтӧм бӧрын, сылӧн полкыс займитіс оборона, медым матыстны тылъяс, шойччыштны да выль вынъясӧн уськӧдчыны немецъяс вылӧ. Но карта изучайтны колӧ водзвыв, быд лун колӧ тӧдны, мый вӧчӧ прӧтивник да мый кӧсйӧ вӧчны. Тайӧ правилӧсӧ вунӧдӧмӧн воюйтны оз позь.

Ковалёвлӧн карта тырӧма гӧрд да лӧз условнӧй знакъясӧн, гӧрд стрелкаясӧн, кружокъясӧн. Локтан наступление нуӧдӧмлы, немецкӧй оборона орӧдӧмлы сійӧ вӧчліс нин уна вариант, но шогманыс, тыдалӧ, эз на сюр. И бур вариантсӧ Ковалёв вӧлі оз аддзы медсясӧ сы вӧсна, мый кык батальонын эз вӧв командирыс, кыкнаннас командуйтӧны налӧн заместительяс, кодъяслӧн, кӧть найӧ и сюсьӧсь, унатор на оз тырмы ӧнія бой нуӧдӧм вылӧ. А куш ӧти сюсьлунӧн врагӧс венны он вермы.

Талун, кор дивизия штабсянь радио пыр висьталісны кык мортӧс сы ордӧ ыстӧм йылысь, сійӧ зэв рад лои (Ковалёв тӧдіс, мый локтӧны комбатъяс) торъя нин Соколов локтӧм вылӧ, кодкӧд Ковалёв воюйтіс нин уна тӧлысь чӧж, кодкӧд юкис узьтӧг колльӧдӧм уна войясын да мудзтан походъясын фронтвывса сьӧкыдлунсӧ, кодкӧд ӧтлаын нимкодясис да гажӧдчис быд успех шедӧдігӧн. Соколовӧс Ковалёв вӧлі тӧдӧ кыдзи тӧлка да кужысь командирӧс, нинӧмысь повтӧм сюсь мортӧс, ыджыд сьӧлӧма патриотӧс.

Радио трубка пуктігмоз Ковалёв аслыс шуис:

— Но, ӧні позьӧ и водзӧ мунны!

Ковалёв спокойнӧя пуксис улӧс вылӧ, чуньяснас бӧрвыв сыныштіс дзорман юрсисӧ да, карта вылӧ видзӧдіг, вӧйи немецкӧй оборона орӧдӧм кузя джуджыд мӧвпъясӧ.

Уна боксянь донъялӧмӧн, Ковалёв решитіс немецкӧй оборона жугӧдан задача, бара сыныштіс юрсисӧ да ӧзтіс папироска. Сэк прӧтивниклӧн мурӧстіс орудийнӧй залп да сикт помын ратшйӧдлісны взрывъяс. Гымыштіс мӧд залп. Сэсся лыйлыны кутісны дугдывтӧг и пыр ӧти местаӧ, сикт помӧ.

Батальонкӧд телефон пыр сёрнитӧм бӧрын полк штабса начальник доложитіс Ковалёвлы, мый немец лыйлӧ сикт помысь кык мортӧс, кодъяс вӧлі туй кузя локтӧны татчӧ. Ковалёв гӧгӧрвоис, тӧдіс, коді сійӧ кык мортыс. Тэрмасьӧмӧн сійӧ сетіс приказ: «Став огневӧй средствоясӧн пӧдтыны немецӧс». Сэсся уськӧдчис радио аппарат дінӧ, позывнӧйӧн чуксаліс дивизияса штабӧс да сэсянь воча шыасьӧмсӧ виччысьтӧг, тіралана, не аслас кодь гӧлӧсӧн доложитіс:

— Тіянсянь локтысьяс кыкнанныс благополучнӧя воисны ме дінӧ. Ӧні найӧ менам блиндажынӧсь...

Ковалёв швач шыбитіс радио трубка. Юрсиас кыкнан кинас кутчысьӧмӧн сійӧ тэрыба восьлалӧ му джодж кузя. Ачыс мӧвпалӧ: «Куш местаын, сайӧдчытӧг, муӧ пыртӧг этатшӧм би улысь ловйӧн мунны сылӧн комбатъяс оз вермыны. Збыль ӧмӧй немецъяс радио пыр кывлісны найӧ локтӧм йылысь сёрнисӧ да сійӧн кыпӧдісны татшӧм лыйсьӧмсӧ?»

Здук мысти немецкӧй батареяяс кузя би восьтіс минбатарея, а ещӧ здук мысти — полкӧвӧй пушкаяс. Сынӧдыс тырис оръявлытӧм гымӧн.

ІІІ

Обер-лейтенант Фриче Фриц нюжмасигтырйи чеччис пухӧвӧй перинаа крӧвать вылысь, байкӧвӧй одеялосӧ кыскыштіс Ани Фриче — неважӧнъя Анна Занд — юр вылӧ, син пӧвсӧ тільыштігмоз видзӧдліс часі стрелкаяс вылӧ. Выль тӧлысь кодь плешсӧ шоч юрсинас вевттьыштӧм бӧрын Фриче локтіс пызан дорӧ, кывъяс мытшӧдлытӧг ньылыштіс румка тыр ром да тэрмасьтӧг заводитіс пасьтасьны, паськӧм вывсьыс ёгторъяс печлалӧмӧн да бус пӧльышталӧмӧн.

Эрзац сигара ӧзтігӧн порог вомӧн воськовтіс денщик Ганс. Пу каблукъяснас воча колскигмоз сійӧ мыччис телефонограмма.

Фриче щӧканас индіс Ганслы, мед телефонограммасӧ пуктас пызан вылӧ. Но Ганс мӧдысь колскис каблукнас да Фричеӧс синъяснас сёйӧмӧн, пычыктіс ас пытшсьыс:

— Срочнӧй!

Скӧрпырысь Фриче нетшыштіс Ганс киысь бумага, синъяснас котӧртіс гижӧд кузя. Сэсся кок вожсӧ паськӧдӧмӧн зумыдджыка сувтіс вӧсньыдик кокъяс вылас, выльысь ньӧжйӧник лыддис, кыкнан кинас бумагасӧ кутӧмӧн да паръяссӧ ичӧтика вӧрӧшитӧмӧн. Ганс вылӧ мылькъя гырысь синъяссӧ лэптігмоз чӧвтіс:

— Пасьтасьны! Шнелль!

Ганс уськӧдчис шынель дінӧ.

Нюжмасиг да вомсӧ тяпкӧдӧмӧн ымзігтырйи Ани Фриче мыччис одеяла улысь мавтӧм синкыма векньыдик чужӧмсӧ да, дульсмӧм синъяснас Фричеӧс ру пыр моз аддзӧмӧн, очсалӧм костас нюжӧдіс:

— Фриц, тэ нӧ мунан? Пӧрччысь бӧр... вод...

— Менам срочнӧй делӧ! Кык Иванлы капут махен... Кык Иванӧс колӧ кыйны...

— Иванъястӧ тэтӧг кыясны...

— О! Тайӧ эм не прӧстӧй Иванъяс. Найӧс ме ачым кыя, — петігмозыс нин вом тырнас висьталіс Фриче...

Ганс заводитіс пелькӧдны керка пытшкӧс, пухӧвӧй перинаӧ вӧйӧм Ани вылӧ син бӧжнас частӧ видзӧдлӧмӧн.

Бара нюжмасигтырйи синкым пырыс Ани мерайтіс Ганслысь ыджыд тушасӧ, сувтӧдыштліс синъяссӧ сылӧн польтчӧм вира чужӧм вылӧ да нюмъялігтырйи ныр пырыс нурбыльтіс:

— Ганс, ром!

Ганс тэрмасьӧмӧн кисьтіс стӧкан тыр ром, кок чунь йылас тувччалӧмӧн вайис Анилы. Ани пӧв-мӧдысь гулькнитіс, вом тырнас курччис Гансӧн мыччӧм шоколад плитка да стӧкансӧ чургӧдіс Ганслы.

— Ю!

Фриче моз жӧ Ганс, кывъяс мытшӧдлытӧг, кисьтіс ромсӧ веськыда горшас да ньылышттӧг визувтӧдіс сійӧс ас пытшкас.

Краситӧм гыжъя вӧсньыдик чуньнас Ани индіс ӧдзӧс вылӧ:

— Крукав!

А мыйӧн Ганс локтіс ӧдзӧс дорысь, Ани кыпӧдыштіс одеялӧсӧ:

— Вод!

...Квартираысь петӧм мысти Фриче Фриц котӧрӧн-сорӧн легйис наблюдательнӧй пунктӧ, сетіс приказ сюся видзӧдны кык морт мунӧм бӧрся. Пушкаяслы да минроталы тшӧктіс лоны дасьӧн восьтыны би.

Сэні жӧ Фричелы висьталісны тайӧ тревога йылысь подробностьяс: кык сикт кост туйланьӧ маскируйтчӧм наблюдатель доложитӧма полковник Штольцлы, мый туй кузя мунӧны кыкӧн, шапка сертиыс ӧтиыс полковник, а, гашкӧ, и генерал. Та вӧсна Штольц сетӧма Фричелы телефонограмма: бырӧдны кыкнаннысӧ. Задание выполнитӧмысь — награда.

Син бердсьыс бинокль лэдзлытӧг Фриче Фриц наблюдайтӧ мунысьяс бӧрся. Видзӧдігмоз сійӧ сеталӧ распоряжениеяс, висьталӧ сигналъяс, индалӧ ориентиръяс.

Фриче чайтіс, мый талун сійӧ вермас отличитчыны кык русскӧйӧс бырӧдӧмӧн да наградаысь кындзи ликмӧдны отпуск — ветлыны тылӧ. Мукӧд ногӧн заслуга шедӧдан туй Фриче оз аддзы. И кутшӧм нӧ вермас лоны сёрни заслугаяс йылысь, кор найӧ пыр ӧти ног петкӧдлӧны кокбӧрлянысӧ, пышйӧны Краснӧй Армияысь, весасьӧны нин Украинаысь, кӧні овлісны сэтшӧм пӧтӧса да гажаа.

Фричелӧн мӧвпъясыс вуджисны Ани дінӧ, небыд да шоныд вольпасьӧ.

— Мелі нывка, кукань кодь дзик. Он и тӧдлы, кыдзи лэбзьӧ кадыс сыкӧд. Дерт, ме сійӧс ог збыль вылӧ радейт, ог гӧтырӧн лыддьы. Гӧтырӧй менам гортын. Сылы эг нин этша пӧсылкаяс ысты, кысь мый сюрис. И Ани кодь гӧтырыд война чӧжӧн менам уна нин вӧлі. Но Ани ставсьыс медся шань. Ани том, мича чужӧма, пон кодь лесьт, а медсясӧ — Аниысь оз ков повны, кӧть сійӧ и Россияын овлӧма. Овыс сылӧн немецкӧй, а сідзкӧ, сы пытшкын арийскӧй вир визувтӧ. Сійӧ олӧ миян дор да кыдз вермӧ служитӧ. Унаысь нин отсавліс. Збыль, Аниӧс видзӧмысь рӧскод вель ыджыд, но ӧд рӧскодыс оз аслам зептысь пет: Украиналӧн озырлуныс уна Аниӧс видзӧм вылӧ на тырмас.

Друг Фричелы тӧд вылас воис:

— Ани коли вольпасьӧ, а сэні, керкаас — Ганс.

Фриче нетшыштіс син дорсьыс бинокльсӧ, кӧсйис котӧртны гортас, квартираас, весиг чеччис пукаланінсьыс. Но кыдз мунан, кор колӧ кыйӧдчыны? Кӧсйис ыстыны кодӧскӧ, мед корны Гансӧс, сӧмын кодӧс ыстан, кодлы позьӧ веритны, гашкӧ, Ани век на вольпасьын да. Решитіс звӧнитны, но ӧд телефон пырыс нинӧм он аддзы.

Сэк Фриче кыліс наблюдательлысь гӧлӧс:

— Кык морт пырӧны сиктӧ. Ориентир кык, шуйгавылӧджык — кыксё.

Тіралан киясӧн Фриче син дорас вайӧдіс бинокль. Сы юрысь лэбзисны став мӧвпъяс. Кор мунысьяс воисны виччысян местаӧ, сійӧ сетіс сигнал пушкаяслы. Первой залп бӧрын сы син вылӧ усьлі ӧти мортыс. Фриче восьтіс би миномётъясысь. Некымын минут чӧж снарядъяс да минаяс пузлалісны туй дорысь ичӧтик места, ловъя нинӧм эз кольны.

Сэсся ураганнӧй би восьтіс прӧтивник. Тайӧ — подполковник Ковалёв. Сійӧс Фриче Фриц важӧн нин тӧдӧ, важӧн нин лӧг кутӧ сы вылӧ, но керны нинӧм оз вермы: Ковалёв пыр преследуйтӧ Фричеӧс, Украинаысь нин вӧтлӧ.

— Кӧть мед эськӧ кытчӧкӧ мӧд участокӧ вештісны, мед мынны тайӧ Кофалефсьыс! — гашкӧ, сёӧдысь нин мӧвпыштіс Фриче Фриц.

Недыр мысти Фричелы висьталісны: петӧма стройысь кык орудие да миномёт, эмӧсь раненӧйяс и усьӧмъяс. Но Фричелысь сьӧлӧм тайӧ донесениеыс эз вӧрзьӧд.

Сылӧн мӧвпъясыс вӧлі гӧгралӧны кӧсйысьӧм награда гӧгӧр. Сійӧ весиг аслас морӧс вылӧ видзӧдліс, кӧні кутас лента йылын ӧшавны железнӧй крест. Бинокль пыр видзӧдігӧн да лыйсьӧм гым кывзігӧн Фриче збыль чайтіс, мый кык мортыслӧн ӧні весиг и лы-сьӧмыс нин эз коль. Кимышъяс здӧвӧля зыралӧмӧн, сійӧ кӧсйис юӧртны полковник Штольцлы задание выполнитӧм йылысь, но сэк корисны телефон дорӧ да висьталісны, мый кык мортыс воӧмаӧсь нин местаӧдз: кывлӧмаӧсь радио пыр да лыйсьӧмсӧ тшӧктісны дугӧдны.

Ёрччӧм сорӧн Фриче Фриц сетіс отбой сигнал.

ІV

Канонада гым улын наблюдательнӧй пунктӧ котӧрӧн воигмозыс Ковалёв гораа юалӧ томиник лейтенантлысь, коді вӧлі бинокльнас буретш кыйӧма немецлысь пасьмунӧм пушка:

— Аддзан?

— Аддза, подполковник ёрт, немецъяслӧн мӧд пушка виньдіс, — гажаа вочавидзис лейтенант-наблюдатель.

— Локтысьяссӧ, мися, аддзан?

Гӧлӧссӧ лэдзӧмӧн нуртӧма шуис лейтенант:

— «Локтысьяс вошины взрывъяс пытшкӧ», — тадзи юӧртісны мӧд батальонсянь. А тасянь мем нинӧм оз тыдав.

— Корны содтӧд би дивизияысь! Пӧдтыны прӧтивниклысь миномётъяс! — прикажитіс Ковалёв ыджыд скӧр гӧлӧсӧн, быттьӧ гӧлӧснас кӧсйис венны врагӧс.

— Эм! — воча горӧдіс лейтенант, телефон дінӧ уськӧдчигмоз.

Би корректируйтӧ Ковалёв ачыс.

Но немецъяслӧн лыйӧм друг тшӧкмуні, лӧнис. Здук бӧрын и Ковалёв дугӧдіс лыйсьӧм. Гӧгрӧсмӧм синъяс ӧти местаӧ веськӧдӧмӧн, пиньяс мурч курччӧмӧн, кулакъяс топыда шымыртӧмӧн да частӧ лолалӧмӧн, сійӧ сулалӧ НП-ын ^Наблюдательнӧй пункт/^, быттьӧ, кынмӧма места вылас. Юрас сылӧн пуӧны мӧвпъяс, кыдз эськӧ комбатъяс вӧсна чорыдджыка вештыны полковник Штольцлы, кодӧс сійӧ дыр нин кыйӧ, сӧмын пыр на эз вермы кутны. Сюрліскодь нин ӧтчыд да бара кӧин моз пышйис. Но дыр оз усйы. Сюрас. Украинаысь петны Штольцӧс Ковалёв оз лэдз, кӧть кыдз, а конйыштас. Ловйӧн кӧ оз сюр, шойыс кольӧ. Не Штольц кодьӧс на Ковалёв чергӧдавліс...

Ковалёвлысь сьӧкыд мӧвпъяс орӧдіс лейтенантлӧн кыпыд гӧлӧс:

— Подполковник ёрт, воисны!

Ковалёв став тушанас бергӧдчис гӧлӧс шыӧ. Сійӧс нюмъялӧмӧн приветствуйтӧны капитан Соколов да капитан Рочев. Ковалёв воча нюмдіс, вомыс калькалыштіс. Сійӧ уськӧдчис на дінӧ, топыда кутліс да окыштіс первой Соколовӧс, сэсся Рочевӧс сідзи, кыдзи кужӧны фронт вылын сӧмын мужчинаяс. Нимкодьысла аслас синваыс доршасьӧ, горш діныс гӧрддзасис, кывйыс эз пет. Воськов мӧд бӧрыньтчис, вель дыр видзӧдіс кыкнаныс вылӧ, пыр на быттьӧ оз эскы, да шытӧг горӧдіс:

— Сӧкӧлъяс! Ловъяӧсь!

— Миянӧс пӧрӧдтӧдз немецлы уна на эрзац-нянь ковмас сёйны, — сералӧ Соколов.

— А ме збыльысь повзьылі. Уф, ыджыд из уси сьӧлӧм вылысь. Ставыс кыдзкӧ сідз артмис... Но, ладнӧ. Мунамӧй штабӧ!

Мунігмоз Соколов дженьыдика висьталіс Ковалёвлы:

— Первойя залпъяс дзик матын потласисны. Лои канава кузя кыссьыны. А сэсся керкаяс сайӧд локтім.

— А тэ, капитан Рочев, бояс вӧвлін нин? Обстрел улас сюрлін нин? — юалӧ Ковалёв Рочевлысь.

— Бойясад эськӧ вӧвлі, сӧмын эг батальонӧн командуйтлы.

— Кӧні нӧ вӧлін, мыйын? Кутшӧм частьясын? Кодъясӧс тӧдан? Кутшӧм каръяс пыр мунін? — тыртіс юасьӧмъясӧн Ковалёв. Рочев муртса удитӧ вочавидзны.

Сэсся юр вывсяньыс да кок улӧдзыс Рочевӧс синъяснас мерайтӧмӧн друг юаліс:

— Тэ нӧ кытысь ачыд?

— Ме, подполковник ёрт, Комиысь, Коми республикаысь.

— Но-о! Тӧда комиясӧс. Сюся воюйтӧны. Сэні ӧд кыйсьысьяс, а кыйсьысьыд — сюсь, дошлӧй, — Рочев вылӧ видзӧдӧмӧн шуӧ Ковалёв. Сэсся косталыштӧмӧн содтіс: — Ті меным суседъяс. Ме ачым Кировскӧй областьысь. Волін Кировас?

— Киров пырыд, подполковник ёрт, унаысь ветлі. Киров гажа кар, театрыс да гостиницаыс сэні мичаӧсь, ёна кажитчисны...

— Но вот и местаӧдз воим, — штабӧ пыригӧн шуис Ковалёв. Керкаын сійӧ жӧ кывъяссӧ чӧвтіс:

— Но вот, воим. А пӧрччысьны — ыркыд.

Сэсся матыстчис пызан дорӧ:

— Обстановка татшӧм, — карта вылын индалӧмӧн, дыр тӧдмӧдіс комбатъясӧс. Помас содтіс:

— Тэнад, Соколов ёрт, — йӧзыд кызвыныс на важыс. Ротнӧй командиръясыд, Василенкоысь кындзи, важъясыс жӧ. Сійӧ войдӧрлун кокньыдика ранитчис, медсанбатӧ ысті, регыд бӧр воас. Сеті пополнение. А тэныд, Рочев ёрт, — бергӧдчис Рочев дінӧ, — регыдджык ковмас тӧдмасьны йӧзыдкӧд. Дыр тані сулавны ог кутӧй, водзӧ мӧдам, а водзӧ мунны йӧзӧс тӧдтӧг сьӧкыд. Тэ ачыд гӧгӧрвоан, оз ков висьталӧм. Ротнӧй командиръяс тэнад тӧлка йӧз, на вылӧ смела позьӧ надейтчыны, торъя нин квайтӧд ротаса командир Полозов вылӧ. Сійӧ том на, но дельнӧй, сюсь морт, кужысь командир, бур ёрт. И боецъясыд ротаясад сӧкӧл кодьӧсь, багатыръяс. Прӧтивниктӧ изучит. Тэнад батальонлы паныд сулалӧ обер-лейтенант Фриче Фриц. Сійӧ талун и встречайтіс тіянӧс, дерт кӧнкӧ, полковник Штольц приказ серти. Верман сылы водзӧс пывсян вӧчны жарджыкӧс. Ӧдтӧм пывсян налы оз мӧрччы, зэв винёв, кӧин кодь.

— Кӧинтӧ ме коркӧ, подполковник ёрт, паличӧн и нӧшавлі, — артмис Рочевлӧн. — А оружиенад начкам нин!

Ошкана синъясӧн Ковалёв видзӧдліс Рочев вылӧ:

— Начкыны, дерт, начкам, но колӧ тӧдны: пиньяс сылӧн ёсьӧсь на. Куш киӧн он босьт... Ті ӧд, кӧнкӧ, лунтыр сёйтӧмӧсь? Коннов! Вай миянлы мыйкӧ сёйыштны! — горӧдіс ӧдзӧс сайӧ.

Сёян пызан сайын Ковалёв водзӧ юасьӧ Рочевлысь:

— Важӧн нин фронт вылын?

— Фронт вылӧ ме вои 1942-ӧд вося июльӧ, Воронеж дорӧ.

— Сідзкӧ, Воронеж вӧсна тшӧтш воюйтлін?

— Ичӧтика сюрлі.

— Кодарын нӧ ті вӧлід?

— Ми Чижовка вӧсна дыр тышкасим. Дыр эг вермӧй босьтныс.

— Но? А мыйла нӧ, тэ ногӧн, дыр эн вермӧй босьтныс?

— Воюйтныс омӧля вӧлі кужам, подполковник ёрт.

— Омӧля кужад? — сёрни вылӧ ыштӧдігмоз юасьӧ Ковалёв.

— Унатор вӧлі неладнӧ вӧчам, кыдзи ме бӧрынджык гӧгӧрвои. Ми пыр вӧлі ӧтмоза нуӧдам фронтальнӧй наступление, кор позьӧ вӧлі некымынлаті тӧдлытӧг пырны прӧтивник тылӧ да кытшавны сійӧс либӧ флангсянь кучкыны. Дженьыда кӧ шуны — колӧ вӧлі маневрируйтны. Кужтӧма вӧлі котыртӧма войскаяс род костын взаимодействие да связь. Омӧля вӧлі разведайтам прӧтивникӧс. Воюйтам ичӧтик местаын вывті унаӧн, прӧста вӧлі воштам лишнӧй йӧзӧс, торъя нин командиръясӧс. И немецъяслысь шаблоннӧй тактикасӧ ог на вӧлі гӧгӧрвоӧй.

— О-о! — нюмдыштіс Ковалёв. — Тактическӧй вопросъясын тэ разбирайтчан, ачыд кӧ вӧчин тайӧ выводъяссӧ. Тайӧ ставыс правильнӧ, тадзи и вӧлі. Но ӧні кужам нин немецтӧ нӧйтны, и вӧтлыны, и бырӧдны. Велалім воюйтны.

— Дырӧннад быдлаӧ велалан. А вот первойсӧ кыдзи артмас?

— Мыйыс? — эз гӧгӧрво Ковалёв.

— Рочев скромничайтӧ, подполковник ёрт. — Сёрниӧ сюйсис Соколов. — Сійӧ меным унаысь нин шуліс, ме пӧ первойсӧ ог сяммы батальоннад командуйтны, колӧ пӧ ичӧтджык должность босьтны.

— А тэ, Соколов, босьт Рочевӧс шефство улӧ, отсав сылы, юксьы аслад опытӧн. А тэ, Рочев, велӧдчы сылысь, сійӧ важӧн нин воюйтӧ и, колӧ шуны, кужӧ немецӧс нӧшавны.

— Отсӧгысь ог ӧткажитчы. А нӧшавны кутам мый вермӧмысь!

— Нӧшалам! Та йылысь вопрос Сталинград бӧрын решитӧма нин. Сёрниыс ӧні мунӧ сы йылысь, медым ӧдйӧджык весавны ассьыным сӧветскӧй мунымӧс фашистскӧй зверъясысь да дзикӧдз бырӧдны найӧс. И тайӧ могсӧ лоӧ пӧртӧма олӧмӧ. Сталин шуис: «Победа лоӧ миян». А мый шуліс Сталин — мӧд ногӧн нинӧм на эз лолыв, быд кыв на сылӧн збыльмыліс.

Вель дыр кыссис сёрни пызан сайын, кытчӧдз Ковалёв эз шу:

— Но, а ӧні, ёртъяс, верманныд мунны «гортъясаныд»!

Синъяснас Ковалёв колльӧдіс асланыс батальонъясӧ связнӧйяскӧд мунысь комбатъясӧс да стрӧга думыштіс:

— Чайта, мый Рочев справитчас.

Сэсся пызан дорӧ пуксьӧмӧн синъяссӧ чӧвтліс карта вылӧ, здӧвӧля тапкис килапанас картаӧ да аслыс гораа шуис:

— Но, Ковалёв ёрт, ӧні тэнад ставыс эм и быдтор тырмӧ! Ӧні бара верман мунны водзӧ!

Ковалёвлӧн мӧвпъясыс бӧр Рочев дінӧ воисны. Видзӧдӧм серти, дерт, Рочев нинӧмӧн оз торъяв мукӧдысь. Шӧр нэма морт, абу зэв ён, но пельккодь. Тӧдчӧ, мый строевӧй командир абу на важ: приветствуйтӧ кыдзкӧ гырддзасӧ лэптытӧг. Но сёрнитӧ увереннӧя, кутӧ асьсӧ зумыда, самостоятельнӧя. А медсяыс: гӧгӧрвоӧма миянлысь тактика, гӧгӧрвоӧма манёвръяслысь, взаимодействиелысь тӧдчанлун! Висьталӧ прӧтивник тактика йылысь, аддзӧ сылысь слаб места. Таын и главнӧйыс. Тӧдны прӧтивниклысь слабинъяс тактикаын, кужны нуӧдны ассьыд, вылынджык тактическӧй приёмъяс — таын и вынным миян, тайӧн ми и дрӧбитам немецъяслысь посниторъясӧдз разработайтӧм планъяссӧ. Чайта, справитчас!

Чигарка ӧзтӧм бӧрын Ковалёв включитіс радиоприёмник да быттьӧ приёмникыслы шуис:

— Но, Левитан ёрт, тэнад кад! Мыйӧн нин талун гажӧдан?

А приёмник вочавидзис Левитан гӧлӧсӧн:

«Приказ Верховнӧй Главнокомандующӧйлӧн...»

V

Капитан Рочев унаысь ветліс оборона кузя ротаысь-ротаӧ, взводысь-взводӧ. Ӧтилаын сійӧ тшӧктӧ джудждӧдны окоп, мӧдлаын — лӧсьӧдны траншея, велӧдӧ бруствер улӧ блиндаж кодьӧс вӧчны, юасьӧ, коді кытчӧ лӧсьӧдчӧма лыйны, прӧверяйтӧ, чистӧй абу ӧружие, тырмидз-ӧ боеприпасъяс. Подразделениеясын Рочев тӧдмасьӧ боецъяскӧд, кодъяскӧд ӧні кутӧ оборона, а недыр мысти петас наступайтны.

Оборонаӧд ветлігӧн Рочев изучайтӧ прӧтивниклысь расположение. Наступайтны заводитігӧн батальонлы ковмис вуджны кык ва вомӧн: первойяыс метра сё кымын, мӧдыс паськыдджык. Ваыс эськӧ абу джуджыд, но кевны он вермы. Матысса васӧ Рочев ӧти войын посйис, медым позис вуджны пехоталы, а мӧд васӧ вуджны лӧсьӧдіс пос вӧчан материал, мый сюри кипод улӧ.

Ю сайын вель джуджыд высотка, кытчӧ маскируйтчӧмаӧсь враглӧн огневӧй точкаяс. Высотка мӧдар чой горулас, разведка даннӧйяс серти, дзебсясьӧмаӧсь прӧтивниклӧн миномётъяс, а бокынджык — пушкаяс.

Ротаса командиръяскӧд Рочев унаысь петавліс передньӧй край сайӧ, медым индавны, кыті да кыдзи тувйыштчыны немецкӧй оборонаӧ, жугӧдны сійӧс да мунны водзӧ, кор лоас приказ наступайтны. Сэк кежлӧ колӧ лоны дасьӧн дзик быд боксянь, медся посниторъясӧдзыс.

Пемыдӧн нин талун Рочев прӧверяйтіс постъяс. Локтігас сійӧ кежис ӧти блиндажӧ да, некодӧн казявтӧг, пыранінас пуксис. Блиндаж пыдіас противотанкӧвӧй патрон гильзаысь вӧчӧм дзузӧ би дорын, му стенӧ мышнас валитчӧмӧн чигарка куритігтырйи, пукалӧ ыджыдкодь ныра, сьӧд юрсиа боец да грузинскӧй акцентӧн мыйкӧ висьталӧ, а боецъяс зэв чожа кывзӧны сійӧс. Рочев сӧмын нин сёрни помсӧ суис, сы пельӧдз воисны бӧръя кывъясыс:

— ...Миян чай быдмӧ, лимон, апельсин. Миян вина медся чӧскыд став му пасьтаас. Миян шондіа Грузияын кодь овны лӧсьыд некӧн абу. Вот немецӧс бырӧдам, война помасяс да ставным мунамӧй миян колхозӧ овны! Карпенко, тэ мунан миянӧ, Грузияӧ? — юалӧ паныд пукалысь том боецлысь.

— Мыйла нӧ тіянӧ? Мый нӧ тэ, Шавишвили ёрт, Грузиятӧ вывті ошкан? Хиба тіянысь лӧсьыд оланіныс Сӧвет Союз пасьтаын сэсся некӧн абу? — пыкыштіс Карпенко да, став вылӧ видзӧдлӧмӧн, водзӧ нуӧдіс: — Лӧсьыд оланін йылысь кӧ сёрнитны — Украинаын кодь некӧн абу. Кӧні медуна няньыс? Украинаын. Сійӧ ӧтнас вермас став Сӧвет Союзӧс вердны. Кӧні медуна яблокыс, вишняыс, грушаыс? Украинаын. Кӧні медуна сахарнӧй свеклаыс? Бара жӧ Украинаын. Оз ӧд прӧста немецыд нэм чӧж зырсьы Украинаад, кыдз тай тшыг кӧин зырсьӧ уна ыжа гидӧ! И сёрнитны кӧ война бӧрын овмӧдчӧм йылысь, ме ногӧн, миян роталы дзоньнас ковмас овмӧдчыны Украинаӧ. Лӧсьӧдам Ковалёв нима колхоз, ротнӧйнымӧс, Полозов ёртӧс, бӧръям председательӧ, Парамонов ёртӧс — сылы заместительӧ да стрӧитны кутам ӧтлаын. — Карпенко друг лэдзыштіс гӧлӧссӧ. — Менам ӧд гортӧй абу жӧ, немец сотӧма миянлысь сиктнымӧс. А ми выльысь стрӧитам важсьыс бурӧс.

Шавишвиликӧд орччӧн куйлысь олӧмакодь ефрейтор пуксис да, пилоткасӧ бӧрвыв йӧткыштӧмӧн, кузь уссӧ чунь помъяснас гартігтырйи, шуӧ:

— А вот ме, Карпенко ёрт, война бӧрын ог мун ни Грузияӧ, ни Украинаӧ, а локта гортӧ, аслам заводӧ. Заводын медся лӧсьыд уджавны и овны. Менам бать рабочӧй вӧвлі, ме заводын чужлі, рабочӧйӧн и нэмӧс колля. Парамоновъяслысь рабочӧй рӧдсӧ ме ог веж.

— А ме ногӧн тэ, ефрейтор ёрт, абу прав, — шуткаӧн нисьӧ збыль вылӧ, пемыдінсяньыс пыкыштіс Рочев Парамоновлы.

Блиндажын пукалысьяс вӧлись тӧдісны Рочевӧс. Ефрейтор Парамонов командуйтіс сувтны, но Рочев ӧлӧдіс, биланьӧ гӧрбыльӧн матыстчӧмӧн.

— Мыйла нӧ, капитан ёрт, ме абу прав, — недыр думайтӧмӧн юалӧ Парамонов, — рабочӧйнас кольччӧмыс ӧмӧй лёктор?

— Ме ог шу лёктор йылысь. Но тэ верман и не лоны рабочӧйӧн.

— Мыйла нӧ сійӧ нерабочӧйнас ме лоа, кор ме потомственнӧй рабочӧй, заводын уджалі стахановскӧя, заданиеяс частӧ тыртавлі уна пӧв содтӧдӧн, уджавны кужа, ещӧ том рабочӧйясӧс на ачым пыр велӧді. Ола вӧлі лӧсьыда, бур патераын, пӧттӧдз сёя, лӧсьыда пасьтася, — сьӧлӧмсяньыс, лабутнӧя дорйысьӧ Парамонов.

— А друг, шуам, тэнӧ бӧръясны Сӧветӧ председательӧн либӧ ещӧ мыйӧнкӧ. Ӧткажитчан ӧмӧй, йӧз кӧ дӧверитас да бӧръяс?

Парамонов джӧмдыштіс, сэсся сӧгласитчис:

— Тадзтӧ кӧ, дерт, верма и служащӧйӧ пӧрлыны. Но сьӧлӧмнам ме век асланым заводын лоа. Асланым ӧд сійӧ, ме ачым на тшӧтш тышкасьлі сы вӧсна гражданскӧй война дырйи. Та вӧсна сійӧ и дона мем.

— Таын тэ дзик прав. Быдӧнлы миянлы дона асланым чужанінным, и асьнымӧн шедӧдӧм заводъясным, и вӧр-ваным, и муясным, и сійӧ, кажитчӧ, ставсьыс медмича. Со ёртыс, — Рочев индіс юрнас Шавишвили вылӧ, — ошкӧ шондіа Грузияӧс. Карпенколы кажитчӧ няня Украина, тэныд — ыджыд завод, а меным, шуам, медъёна сьӧлӧм вылӧ воӧ сьӧд вӧр, гажа яг. Ме кӧ эськӧ вӧлі уджала важ моз шведскӧй фирмалы, либӧ тэ кӧ вӧлі мырсян, шуам, господин Путиловлы либӧ Нобельлы, а Карпенко кӧ вӧлі няньсӧ вӧдитӧ Скоропадскийлы, сэк эськӧ некод эг шуӧй, мый медлӧсьыд оланіныс пӧ миянын. Сэк эськӧ ставным корсим лӧсьыд олӧмсӧ кӧть сизим му сайысь, мойдын моз. Миян батьяс кынӧмпӧт корсьӧм ради вӧлі ветлӧны уна сё километр сайӧ Богослов заводӧ, Урал гӧра сайӧ.

— Комбат ёрт, позьӧ юавны? — торкис Рочевӧс Карпенко. — Ті нӧ кытысь лоанныд, кутшӧм сьӧд вӧрысь али гажа ягысь, кӧні чужлінныд?

Став выланыс рӧмыд пыр видзӧдӧмӧн, Рочев вочавидзис:

— Ме, ёртъяс, вӧра да кӧдзыд войвылысь, Коми республикаысь, кывлінныд кӧ сэтшӧмсӧ.

— Кывлыны кывлім, сійӧ кытӧнкӧ ылын, Урал дорланьын, сӧмын волыны сыланьӧ эз на удайтчыв, ог тӧдӧй, кутшӧм сэні олӧмыс, — став пыдди вочавидзис варов Карпенко.

— Волыны, дерт, ылын миянӧдз, — шуӧ Рочев. — Не зэв важӧн на миянӧ локны позьӧ вӧлі тӧвнас сӧмын вӧлӧн нёльсё кымын километр мунӧмӧн.

— Вӧлӧн! — чуймис Карпенко. — А мыйла нӧ не кӧрттуйӧн?

— Кӧрттуйыс Коми муын эз вӧвлыв. Сійӧс сӧмын ӧні, Сӧвет власть дырйи, вӧчӧны.

Тані Рочевлы син водзас лои тысячаӧн-джынйӧн километр кузя мича пожӧма ягъясӧд, кузь козъя сьӧртъясӧд, еджыд кыддза расъясӧд, багульника егыръясӧд ылі войвыв тундра помӧдз писькӧдчан кӧрттуйыс, коді ловзьӧдас паськыд Коми мусӧ да дзикӧдз вежас сылысь олӧмсӧ. И Рочев кӧсйыліс та йылысь висьтавны аслас салдатъяслы, но Шавишвили торкис юалӧмӧн:

— Мыйӧн нӧ озыр Коми муыс, мый сэні эм?

— Озырлун сэні мойдын мында. Быдтор сэні эм: перйӧны изшом, нефть, уна миллион кубометр вӧр лэдзӧны. Вӧраиныс сэні сы мында жӧ, мыйта тані кушиныс, степыс.

— А вӧрас, кӧнкӧ, ошъяс ветлӧны? — челядь моз сюйыштіс Карпенко.

— Ош, и йӧра, и кӧр сэні эм. Пӧтка и прӧмыс кыйӧны. Коми муысь сьӧла яйсӧ нэмыс лыддьывлісны медчӧскыд сёянӧн Москваса ресторанъясын, а низь да сьӧд руч ку воротникъяс да ур ку пасьяс новлӧны Москваын и Лондонын, Нью-Йоркын и Парижын. Вот эськӧ волыны ӧні Комиӧ да петавлыны кыйсьыштны. Лунтыр мунны кыйсигтырйи помтӧм вӧрӧд, еджыд ялаа ягті, эшкын вывті моз. Ёна жӧ лӧсьыд! А войнас кыбны лэччан. Пыж ныр йылӧ кӧза вылӧ би пестан да дживган берег дорті. Васьыс ставсӧ аддзан ки пыдӧс вылысь моз. Бытшкан комӧс либӧ налимӧс. Сюрлӧны и сигъяс. Со кӧні оланіныс!

Рочев нюмъялігтырйи висьталӧ аслас медрадейтана уджъяс йылысь, ур-пӧтка да чери кыйӧм йылысь. Сылы кажитчӧ, быттьӧ сійӧ ӧні оз блиндажын передньӧй крайын пукав, а кытӧнкӧ еджыд ягын рытйысьӧ ноддя дорын, сы кодь жӧ кыйсьысьяскӧд варовитігтырйи.

Парамонов пыр чӧв олӧмӧн кывзіс, сэсся юаліс:

— Комбат ёрт, вот тэ висьталан пыр вӧр да вӧр, уна пӧтка да чери кыйӧм йылысь. А кӧн нӧ оланныд, вӧрас али мый? И кысь ставлы уна чери-пӧткаыс тырмӧ кыйныс?

— Олам, дерт, ми сиктъясын, вӧрас сӧмын кыйсям да вӧр лэдзам. Но некодӧн овтӧминыс, тыртӧминыс миянын уна. Ӧти сиктсянь мӧдӧ лунтыр колӧ мунны.

— Кыдз нӧ эськӧ сы ылнаас ветлӧны?

— Важӧн вӧвъяс да кӧръяс вылын либӧ пыжъясӧн сӧмын ветлывлісны, ас вылын нортъясӧн сё километра сайӧ груз кыскавлӧмаӧсь, весиг ниа кер ас вылын кыскавлӧмаӧсь, а ӧні эм кӧрттуй, автомашинаяс, пароходъяс, самолётъяс.

— Сідзкӧ, важӧнсӧ тіян ёна жӧ омӧль вӧлӧма олӧмыс? — бара юасьӧ Парамонов.

— Дерт, кӧнкӧ эз вӧв бур. Ӧд революцияӧдз миян и гижӧдыс эз вӧв, а ӧні нин институтъяс эмӧсь, газетаяс петӧны, радио сёрнитӧ, став йӧзыс грамотнӧй. Ӧні збыль мойдын моз вежсис миян Коми муным. И ме эськӧ тіянӧс кори Коми муӧ овмӧдчыны. Но абу таын делӧыс. И войвыв Комиын, и лунвыв Украинаын, и шондіа Грузияын лӧсьыд овны и ещӧ на лӧсьыд лоӧ война бӧрын. Миян странаын быдлаын и ставлы ӧткодь бур овны, ӧд быдлаын миян Рӧдина, кӧть кутшӧм союзнӧй республикаӧ ми мунам. И быдлаын олӧны сӧветскӧй йӧз. А Рӧдина — сійӧ странаным ставнас: чужан сиктным, Украинаса муяс, войвывса вӧръяс, Москваса Кремль, ротаным, керканым, семьяным гортын, гӧтыръясным, мамъясным, челядьным, шуда олӧмным, код вӧсна ми ӧні тышкасям. Миян Рӧдина вӧсна и кувны абу страшнӧ, олӧм сетны абу жаль. Но олӧмнымӧс донтӧг ог сетӧй. Ми кӧсъям шуда олӧмӧн овны. Та вӧсна ми и тышкасям. Та вӧсна жӧ ми победитам немецӧс да сэк овмӧдчам сідзи, мый и мӧвпавныс ӧні огӧ кужӧй.

— А ме, пӧжалуй, война бӧрын, ловъя кӧ коля, кежавла Коми мутӧ видлыны, — аслыс моз тшупис Парамонов.

Карпенко гажаа серӧктіс:

— Ӧні на вӧлі заводысь бокӧ некытчӧ он кӧсйы воськовтны, а лӧсьӧдчан нин Коми вӧрӧ мунны!

— Ме вӧрсӧ зэв ёна радейта, — признайтчис Парамонов. — А чери кыйны кӧть лун и вой ог дугдыв. Татшӧминад позьӧ ветлыны!

Блиндажӧ пыранінысь кыліс гӧлӧс:

— Комбат ёрт, подполковник Ковалёв корӧ тіянӧс телефон дорӧ.

Рочевлы эськӧ окота на вӧлі сёрнитыштны, окота на вӧлі унатор висьтавны Коми му йылысь, коми йӧз йылысь, но лои мунны телефон дорӧ, а сэсянь верзьӧма вӧлӧн ординарецыскӧд гӧнитны полк штабӧ.

Блиндажӧ кольысь боецъяс дыр на сёрнитісны Коми му йылысь, Рӧдина йылысь, комбат йылысь, Украинаӧс немецъясысь мездӧм йылысь. Противотанкӧвӧй патрон гильзаысь вӧчӧм дзузӧ дыр на гӧрд рӧмӧн югзьӧдіс боецъяслысь чужӧмъяссӧ да блиндажлысь му стенъяссӧ. Гортса олӧм йылысь сёрни костъясын пельӧдз волісны шочиник лыйӧм шыяс, кодъяс ӧти здук кежлӧ эз лэдзлыны вунӧдны, мый найӧ олӧны фронт вылын да гортӧ волӧны сӧмын на сёрнинаныс да мӧвпъяснаныс.

VІ

Подполковник Ковалёв ордын совещание вӧлі дженьыд, Рочев весиг эз удит синъяссӧ чӧвтлыны рӧмыд хата пытшкӧс вылӧ, ни йӧз вылӧ, кодъяс сэні вӧліны. Порог вомӧн воськовтігӧн Ковалёв чукӧстіс паськӧдӧм карта дінӧ, код весьтӧ вӧлі гырддзаясӧн пызанӧ пыксьӧмаӧсь Соколов да Карпов, первой да коймӧд комбатъяс. Ковалёв сувтӧдіс общӧй мог да торйӧн быдӧнлы матыса да последующӧй могъяс. Индіс кодлы да кор мый вӧчны, кодлы кутшӧм огневӧй средствояс сетӧ да кодӧс мыйӧн кутас отсавны. Исходнӧй положениеӧ петны прикажитіс войнас, а наступайтны — сигнал серти. Прӧверитісны часіяс. Хата тыртӧммис.

Высоткаяс да лощинаяс вомӧн компас серти войнас гӧнеч мунігӧн Рочев думсьыс казьтыліс ставсӧ, мый вӧлі сёрнитӧма совещание вылын, да сэк жӧ юрас кыис наступайтны план. Команднӧй пунктӧ воигмоз адъютантлы прикажитіс:

— Подразделениеса командиръясӧс ме дінӧ!

Куритчигтырйи карта вылӧ видзӧдӧмӧн сійӧ аддзис лоан бойлысь поле. Думнас сійӧ муніс быд ротакӧд, быд взводкӧд, карандашӧн пасъялыштіс, кӧні коді лоӧ, коді кыті да кор вуджас ва вомӧн да кытчӧ веськӧдчас вуджӧм бӧрын.

Рочев гӧгӧрвоӧ, мый карта серти бой планируйтӧм, кӧть и курс вылын схема вӧчӧм кодь жӧ, но пытшкӧс сертиыс мӧд нога. Велӧдчигӧн кӧ вӧлі ӧшибитчан, командир исправитас, сӧмын схематӧ лоӧ чышкывны резинкаӧн да выльысь гижны. А тані? Тані кӧ ӧшибитчан — успех шедӧдтӧдз уна пӧв ковмас выльысь нуӧдны операциясӧ, уна морт вермас весьшӧрӧ вошны.

Тайӧ тшӧктӧ стӧча артавны быд воськов. И Рочев пыдӧ вӧйи аслас мӧвпъясӧ. Газетысь гартыштӧм чигаркаыс важӧн нин кусӧма. Ӧти местаӧ дыр видзӧдӧм бӧрын сьӧд синкымъяссӧ лэптыштігмоз сійӧ чорыда шуис аслыс:

— Тадз!

Адъютант доложитіс командиръяс воӧм йылысь.

Кор Рочев кымынкӧ лун сайын первойысь чукӧртліс командиръяссӧ, сылы сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд, — пытшкӧснас сійӧ кыліс мӧвпъяссӧ налысь, кодъяс, дерт, эз тыр надеяӧн видзӧдны сы вылӧ, кыдзи батальонса командир вылӧ, ӧд найӧ тӧдӧны, мый Рочев муртса на локтіс курсъяс вывсянь, бойӧн веськӧдлан опыт сылӧн пӧшти на абу, сійӧ эз на удит петкӧдлыны асьсӧ боевӧй, сюсь да кужысь командирӧн, код сайын сулалӧ успех быд подразделениелӧн. Ӧні татшӧм мӧвпъяс вешйисны Рочев юрысь. Стрӧг синъясӧн сійӧ видзӧдліс гильза лампа би югӧрын тыдалысь тӧдса командиръяс вылӧ, здоровайтчис накӧд да, подполковник Ковалёв моз жӧ, этшаник кывъясӧн, сувтӧдіс на водзӧ могъяс.

— Яснӧ? — юалӧ помас.

— Яснӧ! — вочавидзисны командиръяс.

— Исполняйтӧй! — кубанка дінас лэптыштліс кисӧ Рочев.

Рӧмыдінысь водзӧ воськовтіс минротаса командир Коржев. Рочев моз жӧ ки пӧвсӧ лэптыштлӧмӧн, сійӧ юалӧ:

— Комбат ёрт, ме эг гӧгӧрво, кытчӧ мем вуджӧдны би да кӧні лоӧны огневӧй позицияяс атака бӧрын?

Рочевӧс сотыштісны Коржевлӧн тайӧ кывъясыс. Кыдзи сійӧ вунӧдіс сувтӧдны мог минроталы, кор сы вылӧ пуктӧ ыджыд надея буретш ва вуджӧм да атака бӧрын? Кыдз донъяласны сійӧс командиръяс татшӧмтор вунӧдӧмысь? Но тайӧ мӧвпыс сэк жӧ сылі. Картаӧ индӧмӧн, Рочев висьталіс, кор, мый сылы вӧчны.

— Яснӧ! — помсьӧдіс сёрнисӧ Коржев.

Командиръяс мунӧм бӧрын виччысьтӧг локтіс капитан Соколов. Рочевкӧд здоровайтчигмоз сійӧ шуис:

— Приказ сетін, Иван Трофимович, правильнӧя, мог сувтӧдін чёткӧя. Тадз кӧ кутан веськӧдлыны бойӧн, успех шедас.

Рочевлы мыйлакӧ тӧд вылас уси, кыдзи коркӧ ичӧт дырйи батьыс шуліс: «Велӧдчы, пиӧ, велӧдчы, мортӧ воан!»

Но Соколов гӧлӧсысь Рочев эз кыв серавлана шыяс. Тайӧ вӧлі ёртлӧн ичӧтика ошкыштӧм.

Рочев ещӧ видзӧдліс Соколов вылӧ да сыкӧд орччӧн пуксигӧн аслыс моз чӧвтіс:

— Збыль кӧ шуны, Владимир Алексеевич, — приказ сетны мем сьӧкыд. Тайӧ дженьыдик приказсӧ сетӧм дорысь ме эськӧ лучшӧ куим час чӧж доклад вӧча!

— Приказ сетны колӧ навык, практика, колӧ тӧдны ставсӧ, — тэрмасьтӧг, коставлӧмӧн вочавидзис Соколов.

— Тайӧ дзик збыль! Мем унатор на выль, тӧдтӧм.

— Тӧдмасян, эн тэрмась.

Килутшӧ кӧрталӧм часі вылӧ видзӧдлігмоз ватнӧй фуфайка зепсьыс Соколов перйис уна рӧмӧн вышивайтӧм кельыдлӧз шӧвк кисет.

Рочевлы синмас шыбитчис мича кисетыс. Чукля чигарка гартыштігӧн сійӧ лыддис кисет вылысь вышивкаа гижӧд: «Ви фашистӧс, мед сійӧ оз во миян школаӧдз».

— Мастера вышивайтӧма, старайтчӧма, радейтӧмӧн уджалӧма!

— Саратовса пионерка Валясянь кисетыс, Октябрь праздник кежлӧ пӧдарки вӧлі. Табаксӧ курита сӧмын бой водзвылын да бой дырйи. Ватниксӧ сэки жӧ ыстісны, — индіс ас вылас Соколов. — Шоныд, кокньыд. Тадзи и воюйта!

— Артавны кӧ Союз пасьта — кымын пӧдарки, кымын ватник, кепысь, кисет ыстісны фронт вылӧ гортсаяс!

— Гортсакӧд оз артасьлыны, но ыстісны уна.

Рочев пыр на видлалӧ Соколовлысь мича кисетсӧ. Сылӧн мӧвпъясыс вуджины аслас вышивайтӧм дӧрӧм дінӧ, кодӧс гӧтрасян воас баситіс гӧтырыс — Нина. Рочевлы кажитчӧ, мый горт овмӧсас сылӧн меддонаторйӧн коли дӧрӧмыс, коді аслас дзоридзьясӧн тӧд вылӧ уськӧдӧ томдырся кад, семья олӧмысь медмича лунъяс. И кисетыс Рочевлы друг лои дӧрӧмыс кодь жӧ дона.

— Огӧ вежсьӧй! — юрсӧ пӧлӧстыштӧмӧн видзӧдліс Рочев Соколов вылӧ.

— Вежсьыны? — чуймис Соколов. — Пӧдаркиӧн оз вежласьны. Сійӧ менам талисман!

— Другъяс костын позьӧ и талисманӧн вежсьыны. Ме тэд талисман жӧ сета, со этайӧ портсигарсӧ, кодӧс мем пӧдаритліс Кировса кустарь Никулин.

— Тэ со кытчӧ! Но, либӧ, вежсям. Сӧмын ӧти условие: Саратовӧ Валялы кутам гижны кыкнанным.

— Гижам, — вочавидзис Рочев, капысь вӧчӧм дзирдалан портсигар Соколовлы сетігмоз. — Со, тані папирос, а этійӧ жыръяс гортӧ письмӧ. Мекӧд кӧ мыйкӧ лоӧ... но, шуам... ог кӧ ме... ло, сэк ысты тайӧ кымынкӧ кывъя письмӧсӧ.

Рочев разис письмӧторсӧ, сетіс Соколовлы. Соколов син водзӧ сувтісны зэв посни шыпаса кывъяс: «Нинук! Тайӧ — медбӧръя письмӧ. Менӧ эн нин виччысь. И эн бӧрд. Лолӧс ме сеті Рӧдина вӧсна, тіян шудлун вӧсна. Быдты Галяӧс. Висьтав, мед казьтылас батьсӧ. Тэнад Ваня».

— Кор кутан ыстыны, гижышт, кыдзи вежсим кисетнад, коді дзик менам вышивайтӧм дӧрӧм кодь. Сэк сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас.

— Ковмас кӧ, гижа, — Рочевӧс киӧдыс топыда кутлӧмӧн да сылы зэв збыльысь синмас видзӧдліг кӧсйысис Соколов. — Сӧмын ӧнісянь эн на лӧсьӧдчы гуӧ пырны! Первой немецъясӧс гындыштам...

— Ме ог кӧсйы гуӧ пырны. Но фронт вылын быдтор вермӧ лоны.

— Гӧгӧрвоа. А тэ, Рочев ёрт, кузь шынельтӧ хозвзводӧ сет, фуфайка кежсьыд кокниджык, — друг мӧдарӧ бергӧдіс сёрнисӧ Соколов. — Автомат кӧвтӧ нюжӧд.

Рочев мӧвпыштіс, мыйла сійӧ ачыс эз гӧгӧрво татшӧм прӧстӧйторсӧ, но кыв шутӧг пӧрччис шынельсӧ.

— Наступайтігад, Иван Трофимович, ачыд засекайт прӧтивниклысь огневӧй точкаяссӧ да атакаӧдз зіль бырӧдны найӧс. Минротатӧ используйт сы вылӧ. Оз кӧ тырмы выныд — мем юӧрт телефон пыр либӧ трассируйтан пуляясӧн индав цельяс. Снайперӧс дінад видз. Кор ме лоа дась атакуйтны — гӧрд ракета качӧда. Но, а сэсся ачыд прӧст кадӧ волыв ме ордӧ, — Рочевкӧд прӧщайтчигӧн шуӧ Соколов. — Мунам либӧ тшӧтш, видзӧдлы, мый вӧчӧны ротаясад, дасьӧсь абу.

— Мунам!

VІІ

Батальоннӧй команднӧй пунктсянь лейтенант Полозов звӧнитіс аслас ротаӧ, да локтігкежлас взводнӧй командиръяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин квайтӧд ротаса команднӧй пунктӧ — ичӧтик блиндажӧ. Воигмоз Полозов юалӧ ставныслысь:

— Йӧзӧс вердӧма?

— Вердӧма! — ӧтпырйӧ вочавидзӧны взводнӧй командиръяс.

— Боеприпас тырмӧ?

— Эм, лейтенант ёрт!

— Куим час мысти вуджам ва вомӧн, высота воддза пӧкатас, усьӧм самолётсянь веськыдвылӧ, окопайтчам. Наступайтны заводитам югдігас, артподготовка бӧрын. Мӧд ва вомӧн вуджам насып кузя, совхоз стрӧйбаяс сайсянь. Шор логас закрепитчам мукӧд ротаяс вуджтӧдз. Яснӧ?

— Яснӧ, лейтенант ёрт!

— Пемыдын мунны некутшӧм шытӧг, куритчытӧг.

Дженьыдика сёрнитӧм бӧрын взводнӧй командиръяссӧ Полозов лэдзис мунны.

Рытнас на лейтенант Полозов вуджавліс ва вомӧн идзасысь да потшкысь небуриндзика вӧчӧм плавни кодь пос кузя да пазалӧм самолёт увсянь взводнӧй командиръяскӧд дыр наблюдайтіс прӧтивниклысь расположение, индаліс, кытчӧ колӧ веськӧдны би, кыті вуджны да кыті водзӧ мунны. Полозов роталы вӧлі сувтӧдӧма мог: мӧд ва вуджӧмӧн кайны логӧд мыльк йылӧ, сы сайті мунны мӧд логӧд рытыввылӧ — Бронёвка сиктӧ, кодлӧн джынйыс вӧлі немец киын, уськӧдчыны мышсяньыс ӧтпырйӧ коймӧд батальонкӧд, коді атакуйтӧ сиктсӧ ва вуджӧм мысти.

Ӧтнас кольӧм бӧрын Полозов гартыштіс кыз чигарка да гильза дзузганысь ӧзтігмоз мӧвпыштіс: кымынӧдысь нин сійӧ петӧ наступайтны, кымынӧдысь нин эновтӧ татшӧм ичӧтик блиндаж, коді кык во чӧж сылы служитӧ тшӧкыда вежлалан патераӧн. Кык во чӧж нин сійӧ олӧ му пытшкын — окопъясын да блиндажъясын. Кымын окоп да блиндаж лои кодйыны тайӧ каднас! Ставсӧ кӧ эськӧ тайӧ война чӧжыс вӧлі кодйӧма пӧльза вылӧ, шуам, мупытшса озырлун корсьӧм вылӧ либӧ канал стрӧитны — кымын нин эськӧ артмис Москва — Волга канал кодьыс! Но ӧні тайӧ медколанторйыс. Кымын мортлысь олӧмсӧ видзӧ окопыс да блиндажыс, матушка-муыс! И Полозовӧс на со му видзис немецкӧй пуляысь да осколокысь. Збыль, Полозов ранитчыліс, но сійӧ важ моз на, важсьыс на чорыдджыка, скӧрджыка, кужӧмӧнджык вермӧ тышкасьны врагкӧд.

Воюйтны Полозов заводитіс отделениеӧн командуйтӧмӧн, а ӧні командуйтӧ ротаӧн. Морӧссӧ сылысь мичмӧдӧма Краснӧй Знамя орденӧн.

Мӧвпалігмоз Полозов видзӧдліс орден вылас, лӧсьӧдыштіс сійӧс. Сэсся орден увсьыс морӧс зепсьыс кыскис кӧтасьтӧм бумага пиӧ гартыштӧм комсомольскӧй билет, кӧні вӧлі видзӧ сы ыджда жӧ фотокарточка. Небыдика сійӧ разис бумагасӧ да вайӧдіс гильза дзузӧ дінӧ фотокарточкасӧ, кысянь видзӧдіс гӧгрӧс чужӧма, сьӧд синкыма, кудриа юрсиа нюмъялысь ныв — Полозовлӧн невеста Вера.

Быд наступлениеӧ петігӧн Полозов, ас кежӧ кольччылӧмӧн, видзӧдӧ фотокарточка вылӧ, нюмдыштӧмӧн вайӧдлӧ сійӧс вом дорас, сэсся бергӧдас карточка мышсӧ да код тӧдас нин кымынӧдысь лыддяс сэсь гижӧд: «Дона Степук, уськӧдлы менӧ тӧд вылад бойӧ мунігад да пазӧд врагӧс тшӧтш ме пыдди! Окала тэнӧ. Вера». Лыддьӧм бӧрын ещӧ видзӧдыштас Вера вылӧ да фотосӧ бӧр бумагаас мичаа тубралӧмӧн комсомольскӧй билетыскӧд ӧтлаын пуктас сьӧлӧма-ордена кост зептас.

Талун Полозовлӧн нюмъялан синъясыс дырджык шойччисны Вера чужӧм вылын. Полозов син водзын ӧти бӧрся мӧд серпасъяс кыптісны войнаӧдзся кадысь. Со найӧ Большой театрын видзӧдӧны опера «Иван Сусанин», со, сійӧ колльӧдӧ Вераӧс метроӧдз. А кымын рыт сійӧ воліс татчӧ Вералы паныд! Со, найӧ гуляйтӧны паркын, нинӧм шыасьтӧг!

Полозовлы дум вылас уси ылі войвылӧ Ухта районӧ Веракӧд практика вылӧ ветлӧм, Айкина сикт кывтыдпом берег дорын Веракӧд тувсов вой колльӧм.

Воробей воськолысь на дженьыд кажитчис куслытӧм кыаа вой. Шоныд ывла ымралӧ чӧскыд льӧм цвет дукӧн. Паськыд лӧнь Эжва помтӧм ыджыд рӧмпӧштанын моз увлань юрӧн петкӧдлӧ мӧдлапӧв берегысь нэмӧвӧйся веж вӧр. Летӧм руд вурун кодь посньыдик кымӧр чиръяс, кажитчӧ, вӧйӧмаӧсь джуджыд Эжва пыдӧсӧ. Берег пӧлӧн нюжӧдчӧм сикт шойччӧ, весиг пон увтӧстӧм ни петук сьылӧм шы оз кыв. Сикт кывтыд помас джуджыд берег дорын пушкыра пӧрысь кыдз увъяс костын дзользьӧны колипкайяс.

Кыдз улын важысла рудовмӧм скамья вылын шонді лэччӧмсянь пукалӧны Полозов да Вера, колипкайяс дзользигмоз вом тупкывтӧг гажаа варовитӧны ас костын. Найӧ либӧ топӧдчыштласны ӧта-мӧд бердас, зэв гусьӧн вашкӧдчигтырйи, либӧ торйӧдчыштласны, дӧзмыштӧмпырысь моз гораджыка сёрнитӧмӧн. Налы кыкнанныслы окота ӧдйӧджык вайӧдны сёрнисӧ ӧтилаӧ, кыкнанныслӧн — Степан Полозовлӧн да Вералӧн — вомныс воссьывлӧ шуны сійӧ, мый йылысь мӧвпалӧны найӧ важӧн нин, мый вӧсна и тані рытъяснас пукалӧны. Но кывйыс некодыслӧн оз бергӧдчы. Кыдзувса скамья дінӧ локтігӧн Полозов, гашкӧ, сёӧдысь нин шуис аслыс: «Талун ставсӧ висьтала Вералы, шуа, мися, ме тэнӧ радейта, висьтала, кыдзи да дыр-ӧ нин радейта, помас юала: тэ кӧ абу прӧтив — гижсям, аски жӧ ветлам ЗАГС-ӧ». Но мыйӧн воисны скамья дорӧ, пуксисны, да Полозов, Вера вылӧ видзӧдлӧмӧн, восьтіс вомсӧ — горш діныс гӧрддзасис. Вера казяліс да юалӧ:

— Мый нӧ кӧсйин шуны?

— Нинӧм торъя, — гӧрдӧдыштіс Полозов. — Мися, ёна жӧ нин лӧсьыд войвывса тувсов войыд!

Вера гӧгӧрвоӧ, мый оз тайӧ кӧсйы висьтавны Полозов. Сійӧ и сідз тӧдӧ, мый Полозов радейтӧ сійӧс. Но окота кывзыны, колӧ, мед сійӧ, зон морт, ачыс первой висьталӧ. Оз жӧ кут Вера водзмӧстчыны, оз жӧ сійӧ кут корасьны, оз жӧ шу, тэ пӧ, Стёпа, вай менӧ.

Но и Полозовлӧн некыдз оз усь кыв йывсьыс тайӧ медмича, меддона кывйыс, кӧть думнас сійӧ код тӧдас нин кымынысь шуліс, и не сӧмын шуліс. Быд аддзысьлӧм водзвылын Полозов лӧсьӧдчӧ Вералы дзонь час чӧж висьтавны аслас радейтӧм йылысь медся мича, кыпыд, водзвыв бӧрйӧм кывъясӧн. Но мыйӧн аддзысясны — став дасьтӧм кывъясыс вунӧны. Збыль, буракӧ, том йӧзыд радейтӧм йывсьыд оз кывйӧн сёрнитны, а сьӧлӧмӧн кылӧны, гӧгӧрвоӧны ӧта-мӧднысӧ. Сёрниттӧг жӧ найӧ геологическӧй институтсянь лӧсьӧдчисны ӧтлаын локны практика вылӧ Ухтаӧ.

Кольӧм во Полозов да Вера ӧтлаын жӧ колльӧдісны каникулъяс. Каникул чӧж Полозов кӧсйис висьтавны Вералы радейтӧм йылысь, но сідз эз и артмы. И не сӧмын висьтавны. Весиг письмӧын, а письмӧсӧ каникул бӧрын тӧлысь торйӧн олігӧн вӧлі быд лун гижӧны ӧта-мӧдлы, весиг ни ӧти письмӧын та йылысь некодыс веськыда эз гижлыны. Ӧтчыд Полозов ставсӧ гижліс, уна лист тыр, нарошнӧ ньӧбис мича конверт, нуис почта вылӧ, медым заказнӧйӧн ыстыны, но почта ӧдзӧс дорын сулалыштӧм бӧрын бӧр локтіс общежитиеӧ да письмӧсӧ, бумага пиӧ гартыштӧмӧн, пуктіс чемодан пыдӧсӧ.

Велӧдчан во йылысь казьтылӧм бӧрын Полозов ещӧ ӧтчыд смелмӧдчӧмӧн паніс колана сёрни:

— Тӧдан мый, Вера, — ичӧтик кост бӧрын друг шуӧ сійӧ, Вералы синъясас видзӧдӧмӧн. Сэсся быттьӧ юрас сылы ӧтпырйӧ быдса книгаысь кисьтісны став кывъяссӧ посни шыдӧс моз и Полозов эз куж сы мында кыв пытшсьыс бӧрйыны ни ӧтиӧс, ставыс гудрасис. А Вера, вомсӧ калькӧдыштӧмӧн, виччысьӧ. Полозов бара пель йылӧдз гӧрдӧдіс, синъяссӧ улӧ лэдзис да мырдӧн моз пычиктіс:

— Вера, мунам... ЗАГС-ӧ...

Вера эськӧ важӧн нин тайӧ виччысис, но эз тадз, эз друг, а кысянькӧ ылысяньджык сёрниӧн, мӧда-мӧдӧс радейтӧм йылысь висьталӧм бӧрын, кыдзи тай книгаясын гижӧны. ЗАГС-ӧ мунӧм йылысь друг висьталӧмыс шемӧсмӧдыштіс Вераӧс, а пытшкас сылӧн ныв вильыш вӧрзис, окота лои дэльӧдыштны Полозовӧс, гашкӧ, сыӧн дыр кӧсйӧмсьыс да друг шуӧмсьыс.

И Вера, сералігмоз, коса вундіс:

— Ме ногӧн, Стёпа, водз на, позьӧ на нӧрӧвитыштны.

Полозовӧс, быттьӧ, ӧгырӧн сотыштісны — чеччыштіс места вывсьыс, чужӧмыс ӧзйис. Мыкталігмоз ордйӧдлӧмӧн, муӧ видзӧдӧмӧн, кыдзи мыж вӧчӧм детинка, нурбыльтіс:

— Тэ сідзкӧ, Вера, менӧ он радейт...

Кудриа юрси пратьяс Полозовлӧн усины сьӧд синкым вылӧ, кузь чуньяса косньӧд кулак топыда чабыртіс выль кепка. Паськыд морӧсыс тшӧкыда лэпталӧ гӧрд чутъяса лӧз галстук.

Полозов вылӧ видзӧдлӧмӧн Вера повзьыштіс. Сэсся меліа шуӧ:

— Стёпа, эн дӧзмы. Челядьӧ пӧрин.

Неыджыд кост бӧрын тӧдлытӧгыс артмис:

— Ог кӧ вӧлі радейт, и практика вылӧ эськӧ тэкӧд ӧтилаӧ эг лок и талун эськӧ тані эг пукалӧй войбыд.

Полозов бара шеді.

— Мый нӧ эськӧ кывъяснад лыйсян, пурттӧг кырлалан? — эскытӧма юалӧ сійӧ, скамья вылӧ ньӧжйӧник пуксигмоз да кӧдзыд пӧсьсӧ чужӧм вывсьыс чышкигмоз.

— Ме ог лыйсьы ни ог кырлав, а збыль шуа: ме велӧдчыны на кӧсъя.

— Муртса на помалім институт, а бара велӧдчыны?

— Ме кӧсъя аспирантураӧ пырны.

Сёрнилӧн велӧдчӧмӧ бергӧдчӧм лӧньӧдіс Полозовӧс. Папирос ӧзтігмоз сійӧ эскӧдӧ Вераӧс мӧд гӧлӧсӧн:

— Но, Вера, оз жӧ позь дугдывтӧг велӧдчыны! Колӧ ичӧтика уджыштны да вӧлись велӧдчӧм йылысь гаравны.

Вера чӧв кывзіс Полозовӧс, но бара пыкыштіс:

— Гӧтрасям кӧ, Стёпа, сэк велӧдчысис нин. Сэк челядь быдтыны ковмас.

— Челядьыд миянлы велӧдчыныд оз мешайтны. Али тэд оз ков челядьыс?

— Ме сійӧс эг шу, — дорйысьӧ Вера.

— Али уджалӧмыс оз кажитчы?

— Кытысь тэ кывлін сэтшӧм кывъяссӧ?

— А мый нӧ либӧ ӧтарӧ велӧдчыны мунӧм йылысь сёрнитан, кор тэнӧ и менӧ Наркомат ыстӧ удж вылӧ.

— Мыйла нӧ не сёрнитны, мем кӧ велӧдчыны на окота?

— И мем окота велӧдчыны. Но оз жӧ позь нэм чӧж велӧдчыны. Колӧ жӧ и олӧмсӧ тӧдмавны да олӧм стрӧитӧмас ассьыным пай пуктыны.

Полозов орӧдіс сёрнисӧ, выльысь ӧзтіс кусӧм папироска да небыд гӧлӧсӧн нин водзӧ нуӧдӧ:

— Но аспирантураын велӧдчӧм ме ньӧтчыд ог паныд сувтӧд гӧтрасьӧмлы, семьяӧн олӧмлы. Семьяӧн олӧм и аспирантураын велӧдчӧм и уджалӧм миян лючки сочетайтчӧны. Ме, Вера, виччыси тэнӧ, виччыси институт помалӧм. Ӧні, со, велӧдчӧм помасис. Воим удж вылӧ. А кымынкӧ во уджалӧм мысти кыкнанным мунам аспирантураӧ.

Вӧсньыдик синкымъяссӧ Полозов вылӧ кыпӧдӧмӧн, Вера топӧдчыштіс сы бердӧ да небыдика шӧпкӧдіс:

— Москваӧ воам и ветлам ЗАГС-ӧ!

Полозовлы сэтшӧм дыр кажитчис тайӧ кывъяссӧ виччысьӧмыс, весиг, буракӧ, пӧрысьмыштіс, а сьӧлӧмыс сылӧн йӧктіс ёна котӧртӧм бӧрын моз. Мыйӧн Вера кӧсйис мунны Полозов сайӧ, сылӧн нимкодьысла дзикӧдз воши кывйыс, нинӧм эз куж шуны, сӧмын зэв топыда топӧдіс Вераӧс сьӧлӧм бердас, окыштіс ӧтчыд, мӧдысь, дыр.

Зарни шонді кайӧма нин вӧр визь вевдорӧ да аслас шоныдӧн садьмӧдӧ, ловзьӧдӧ, быдтӧ му веркӧс вылысь быдтасъяс, кыпӧдӧ олӧм.

Кыптан шонді мича, гажа лун. Долыдӧсь, шудаӧсь — мунӧны кыр йылысь Полозов да Вера, нимкодя тувччӧны кузь олан туй вылӧ ӧта-мӧдӧс радейтӧмӧн. Шонді петігмоз жӧ мича да гажа пансьӧ налӧн шуда олӧм.

Полозов ас тӧдлытӧг топӧдліс сьӧлӧм бердас Вералысь фотографиясӧ да куньса синмӧн нюмъялігтырйи окыштіс.

Блиндажӧ шытӧг пыригӧн Рочев казяліс Полозовлысь чӧскыд мӧвпъяссӧ, бӧрыньтчыштліс плащ-палаткаысь вӧчӧм «ӧдзӧс» сайӧ, кызӧктыштіс да выльысь пырис.

Полозов черепсидзис, чеччыштіс места вывсьыс, но зептӧ тубрас сюйны эз удит, комбатӧс аддзис да веськыда джӧм сувтіс.

— Ротаыд дась? — воськовтігмоз юалӧ Рочев.

— Дась, комбат ёрт! — видзӧдліс килутшын новлан часі вылӧ. — Час мысти мунам пос дорӧ.

— Патронъяс тырмидз? Ставныс пӧтӧсь?

— Ставныс, комбат ёрт!

— Бур. Пуксьы! Ме эськӧ торки, буракӧ, тэнӧ да?

— Эн жӧ торк! — гӧрдӧдыштӧмӧн вочавидзис Полозов да пуксигас содтіс: — Веськыда висьтала, комбат ёрт, ме горт йылысь мӧвпышті. Бой водзвылын ме век видзӧдла этійӧ фотография вылас, — лэптыштліс бумага тубрас.

— Мый нӧ сэн, бой снимитӧма али мый?

— Абу. Тані нывка, невестаӧй! Москвасянь ыстыліс.

— А-а, гӧгӧрвоа... Гажыс бырӧма, локны корӧ ӧдйӧджык?

— Оз, ас пыддиыс тшӧтш менӧ воюйтны тшӧктӧ, — дорйысьӧ Полозов, — шуӧ, менӧ пӧ оз лэдзны фронт вылӧ-а.

— Боевӧй, сідзкӧ?

— Ог тӧд. Чужӧм да туша сертиыс тай оз тӧдчы-а, прӧстӧй ныв кодь кажитчӧ. Со, видзӧдлы! — бумага разигмоз вӧзйис Полозов.

Рочев вель дыр видзӧдіс фотография вылӧ да думайтіс не сы мында Вера йылысь, мыйта аслас гӧтыр йылысь. Ышловзьыштӧмӧн, бӧр сетіс.

— Шань нывка! Эн вунӧд!

— А тэ нӧ, комбат ёрт, эськӧ вермин вунӧдны ассьыд?.. — Полозов кӧсйис шуны «невестатӧ», но джӧмдіс. Рочев гӧгӧрвоис да пыр жӧ отсыштіс сылы:

— Ассьым гӧтырӧс да нылӧс ме, дерт, ог вермы вунӧдны. Збыль кӧ шуны, ёна нин наысь гажӧй быри! Тэ моз частӧ жӧ видзӧдлывла фотография вылӧ. А кор видзӧдла, быттьӧ аддзывла найӧс, — тӧдлытӧгыс моз Рочев кыскис зепсьыс бумажник да перйис фото, а Полозов чургӧдіс кисӧ, быттьӧ сылы лӧсьӧдчис сетны Рочев.

Недыр мысти фото вӧлі Полозов киын. Рочев эськӧ сетӧм бӧрас казяліс, мый ошйысьны фотоӧн нинӧмла, но Полозов вылӧ видзӧдлӧмӧн сійӧ аддзис фронтӧвӧй ёртлысь синъяс, кодъяс кужӧны донъявны мортлысь меддонаторсӧ. И Рочев чӧв оліс.

— Миян, кӧнкӧ, Веракӧд мӧдысь татшӧм жӧ лоӧ каганым, — артмис Полозовлӧн да весиг аслыс эз ло лӧсьыд шуӧмсьыс. Сэсся, фото вылӧ видзӧдӧмӧн, ӧдйӧ бергӧдіс сёрнисӧ: — Кутшӧм гырысь туктаясӧн тырӧмаӧсь козъясыс! Абу войвылын снимайтчӧмаӧсь?

— Войвылын, Коми республикаын.

— Коми республикаын? — шемӧсмис Полозов. — Сэні семьяыд?

— Сэні. Ме ӧд Коми республикаысь.

— Но-о! Абу Ухтаысь?

— Абу. Ме Сыктывкарын овлі. А тэ мыйӧн тӧдан сійӧ местаяссӧ?

— Ми Веракӧд война водзвылас на сэні вӧлім. Ми велӧдчим геологъясӧ, а Ухтаас ветлім практика вылӧ.

— Но-о! — воча шемӧсмис Рочев.

— Не кӧ войнаыс, гашкӧ, и ӧні сэні уджалім. Озырлун корсьны сэн миян нэм кежлӧ тырмис.

Ӧта-мӧдлы меддонаторъяс петкӧдлӧм, сьӧлӧмсянь сёрнитӧм кыдзкӧ ӧдйӧ матыстісны Полозовӧс да Рочевӧс. Полозов вӧлі ӧніӧдз Рочевысь аддзӧ сӧмын капитанӧс, комбатӧс, а ӧні аддзис мортӧс, кодлӧн сылӧн моз жӧ кытӧнкӧ пыді тылын эм горт, а гортас гӧтыр, кага, коді Полозов моз жӧ воюйтӧ тшӧтш и на вӧсна, кодлӧн Рӧдина да семья нимыс оз торъявны, ӧтпомсяӧсь. Эз и тӧдлыны, кыдзи лэбзис час джынйыс блиндажын варовитігӧн. Рочев перйыліс часісӧ да, Полозов вылӧ видзӧдӧмӧн, пӧлыньтыштіс юрсӧ петанінлань:

— Кад мӧдны!

Кузь шеренгаӧ сувтӧм рота вӧлі дась мунны.

Рочев да Полозов зіля восьлалісны веськыд флангӧ, сэсся Рочев негораа шуис:

— Ме бӧрся!

Пемыдыс ньылыштіс ставнысӧ.

VІІІ

Ротаясӧн исходнӧй положение займитӧм бӧрын Рочев локтіс наблюдательнӧй пунктӧ да условнӧй сёрниӧн радио пыр доложитіс подполковник Ковалёвлы дасьлун йылысь. Лӧз тӧдчигас стереотруба пыр заводитіс наблюдайтны прӧтивник бӧрся.

Ва сайын веськыда высота йылас моз муртса тӧдчыштӧны немецкӧй окопъяс да маскируйтӧм ДЗОТ-яс. Неуна шуйгавылынджык, скӧт кладбище вылын, тыдалӧ уль му чукӧр, буракӧ, ДЗОТ либӧ наблюдательнӧй пункт. Ещӧ шуйгавылынджык неыджыд сикт. Водзӧ, прӧстӧй синмӧн судзмӧнъя, тыдалӧны помтӧм муяс, зэв гырысь гыяс кодь ньывк мылькъяса да гуранъяса степь. Километр куим сайын тӧдчӧ ыджыд сикт.

Веськыдвывті ва вуджӧ ляпкыдик кузь насып. Сэсянь километр джын сайын — Бронёвка сикт, кодӧс шӧри юкӧма ваыс: ӧти джынъяс укрепитчӧма немеч, а мӧд джынйыс, ва таладорыс, миян. Сикт джынъяс костын мунӧ шочиник перестрелка. Кыкнанладорас сотчӧны зажигательнӧй пуляясысь ӧзйӧм идзас вевта хатаяс.

Рочевлӧн синъясыс вуджисны ва таладорса высотка вылӧ, кӧні куйлӧны ӧтка окопъясын сылӧн боецъяс, виччысьӧны наступлениелысь сигнал.

Аслас йӧз вӧсна Рочев спокойнӧй: найӧ ставныс дасьӧсь мунны биӧ кӧть ваӧ. И талун буретш колӧ мунны биӧ — прӧтивник лыйлӧм улӧ, и ваӧ — вель паськыд ва. Но кыті вуджны? Насып вывті вуджӧм ӧдвакӧ артмас: насыпсӧ немеч пӧперег лыйлӧ. Эм ещӧ асыв-лунвылын векни ин, километра сайын кымын, но сійӧ вуджанінсӧ лыйлӧны мӧд сиктсянь. Позьӧ и веськыда кевны, абу зэв джуджыд, сӧмын вӧсньыдик йиа ваыс кӧдзыд, и боецъяс кӧ вуджигас на кӧтасясны — паськӧмыс налӧн кынмас, боеспособность усьӧ, сьӧкыд лоӧ атакуйтны прӧтивникӧс, орӧдны сылысь оборона, локны мышсяньыс Бронёвка сиктӧ, босьтны сійӧс, а сэсся мунны водзӧ, дрӧбитны немечлысь оборона.

Талунъя мог Рочевлы, кыдзи и дивизияыслы дзоньнас, сьӧкыд решайтны. Тайӧ полосаас налӧн эз вӧвны танкъяс, оз позь вуджӧдны ва сайӧ ӧрудиеяс, кытчӧдз оз ло вӧтлӧма прӧтивникӧс мыйкӧ ылнаӧ. А Рочевлӧн аслас сӧмын кык противотанкӧвӧй пушка, противотанкӧвӧй ружьеяс взвод да миномётнӧй рота. Поддерживайтысь батареяяс бӧрынӧсь, ва сайынӧсь. Рочев мырдысь моз йӧткыштіс тайӧ сьӧкыд мӧвпъяссӧ, весиг скӧрмыштіс ас вылас няргӧмсьыс да дӧзмӧмӧнмоз брощитіс:

— Танкъяс да самолётъяс кӧ вӧліны, сэки эськӧ найӧ метӧг решитісны могсӧ. А тані абу главнӧй направление.

Медым мӧдарӧ веськӧдны мӧвпъяссӧ, Рочев кыскис вышивайтӧм кисет, гартыштіс ён чигарка, думсьыс Соколовӧс и гӧтырсӧ, и пионерка Валяӧс казьтылӧмӧн. А кутшӧма эськӧ ворсыштас кисетнас ичӧтик нылыс Рочевлӧн, кодӧс сійӧ колис гортӧ кык арӧсӧн, да коді сы пидзӧс вылын пукалігӧн радейтӧ вӧлі тёльгигтырйи нимкодясьны вышивайтӧм дӧрӧм вылӧ. Ӧні вит арӧс нин колӧ лоны нылыслы, но Рочев син водзын сійӧ зэв на ичӧтик, пыр на сэтшӧм, кутшӧмӧн сійӧс медбӧръясьыс окыштӧм бӧрын моздорсьыс сетіс гӧтырыслы Сыктывкарса пристань вылын.

Фронтӧвӧй сиктӧд либӧ карӧд мунігмоз Рочевлӧн синъясыс пыр видзӧдӧны сэтчаньса посньыдик нывкаяс вылӧ, а юрас мӧвкнитас: «Менам, кӧнкӧ, таысь ыджыдджык али ичӧтджык нывкаӧй, али татшӧм жӧ?» И Рочевлӧн пыр сюрӧ нывкаяслы гӧснечтор: либӧ сакартор, либӧ печенье, либӧ чача.

Урчитӧм кадӧ бӧрладорын гымыштіс. Юр весьтті, сынӧдсӧ поткӧдӧмӧн, эралісны снарядъяс, шутьлялісны минаяс. Прӧтивник окопъясын, траншеяясын ратшкакылісны взрывъяс. Муыс чашйысис да гырысь комӧкъясӧн качис вылӧ. Эз на лӧнь сталь потласьӧмлӧн пель вундана лэчыд шы, эз на бӧр усь качӧм му — мурӧстіс мӧд залп, сы бӧрын коймӧд, нёльӧд, помтӧг, оръявлытӧг. Рочевлӧн морӧс тыри нимкодьӧн, кор пасьмуніны ДЗОТ-ясыс. Орчча сулалысь минротаса командир Коржевлы да артиллерийскӧй наблюдатель Габриэлянлы сійӧ индалӧ цельяс, немечлысь огневӧй точкаяс, кодъяс кутісны воча резны сталь биӧн.

Недыр мысти Рочев, веськыдвывса соседлысь насып дорӧ мунӧм казялӧмӧн, сетіс сигнал. Ротаяс кыпӧдчисны. Пуляяс жиньйӧдлӧны юр весьтті. Выль пополнениеысь боецъяс, кодъяс талун первой на петӧны бойӧ, тшӧкыда, пуля живкнитӧмкӧд тшӧтш, уськӧдчӧны муӧ. Бывалӧй салдатъяс сералӧны на вылын:

— Чеччӧй, пуляыс важӧн нин муніс, бӧр оз нин бергӧдчы!

Яндысьыштігмоз боецъяс чеччӧны да котӧрӧн вӧтӧны ёртъяснысӧ.

Совхозса скӧтнӧй двор дінӧ воигӧн прӧтивник чорзьӧдіс лыйсьӧм; койӧ пулемётъясысь, шыблалӧ минаяс. Рочев водтӧдіс батальонсӧ, восьтіс воча би.

Ичӧтик гуранын куйлігӧн Рочев видзӧдӧ суседлысь насып вывті вуджӧм. Боецъяс котӧртӧны ӧтиӧн-ӧтиӧн, частӧ уськӧдчылӧмӧн. Мукӧдыс насып бок ваӧдыс кыссьӧ. Уна ранитчӧ, усьӧ. Шерӧн зэригмоз немец лыйӧ пулемётъясысь, винтовкаясысь, автоматъясысь, минаяс шутьлялӧмӧн гывдӧны насып бокъясӧ, качӧдӧны ва столбъяс.

— Таті вуджӧмӧн, менам джын йӧзӧй вошӧ, — думайтӧ Рочев, — и батальон вуджӧдны ковмас час дорысь дыр.

Видзӧдліс шуйгавыв сосед вылӧ, сійӧ буретш атакуйтіс неыджыд сикт. Со, тыдалӧ, петіс сикт саяс.

Рочев вуджӧдіс батальонсӧ шуйгавывті кытшовтӧмӧн. Кызь минут мысти сылӧн ротаяс ӧти морт воштӧг, воисны сы весьт логӧ, разӧдчисны цептӧ, удачнӧя атакуйтісны высота вылысь прӧтивникӧс, сувтлытӧг муніны водзӧ, саявлісны мыйкӧ дыра кежлӧ лощинаӧ, сэсся бара мыччысисны Бронёвка мыш вылын, тшӧкыда лыйсигтырйи, дженьыдик перебежкаясӧн сиктас матыстчӧмӧн.

Рочев бара шыӧдчис радио пыр Ковалёв дінӧ, корис содтыны би, медым пӧдтыны Бронёвкаысь огневӧй точкаяссӧ, а Коржевлы:

— Аддзан, еджыд керка, ӧшинь улас кык пу, ӧшиняс пулемёт. Вит минаӧн пӧдты!

Минут мысти пулемёт виньдӧ. Но чужӧны выль огневӧй точкаяс. Дугдывтӧг лыйӧны. Тышӧ сюйсисны дальнобойнӧй орудиеяс. Наступайтысьяс юрнысӧ кыпӧдны оз вермыны. Атака тшӧкмуні. Соколовлӧн ротаяс джӧмдісны, кутісны бӧрыньтчыны. Сэсся и Рочевлӧн ротаяс тшӧтш. Чужӧмыс Рочевлӧн кымӧртчис, синъясыс гӧгрӧсмисны. Наблюдательнӧй пунктӧ заместительсӧ — старшӧй лейтенант Шапкинӧс кольӧмӧн, сійӧ босьтіс радистӧс рацияӧн, дас автоматчикӧс резервысь да котӧртіс шуйгавыв, медым вуджны ротаяс дінӧ. Мунігмозыс прикажитіс сэтчӧ жӧ вуджӧдны противотанкӧвӧй пушкаяс да Коржевлы тшӧктіс видзӧдны, мед, ковмас кӧ, сійӧ пыр жӧ сетас отсӧг миномётъясӧн. Снарядъяс взрывайтчӧмсьыс сыркъялӧ, тіралӧ муыс. Сынӧдас лёкысь мургӧ гожӧмын дугдывтӧг гымалігӧн моз.

ІX

Фриче Фриц пуксьӧма пызан сайӧ небыд креслӧ вылӧ да зумыштчӧмӧн, неыджыд костъясӧн пӧрӧдлӧ вомас посньыдик румкаяс. Сійӧ пальӧдӧ ассьыс помтӧм, шымыртны позьтӧм шог, кытысь петны весиг некутшӧм дзув оз тыдав.

Фричелы и сідз нин эз вӧв гажа. И кытысь лоны гажыслы, кор сійӧ, а сы моз тшӧтш и став немецкӧй армия, дыр кад чӧж нин бӧрыньтчӧ сӧветскӧй Россияысь, кор Фричелӧн путкыльтчисны став кӧсйӧмъяс, став планъяс, кор сылӧн кок увсьыс вольскӧ подулыс. А кӧсйӧмъяс Фричелӧн вӧліны гырысьӧсь. Тайӧ кӧсйӧмъяс вӧснаыс сійӧ, рытъясын гӧтырыскӧд уна пӧв сёрнитӧмӧн, решитіс мунны фронт вылӧ. Ӧд Фриче сьӧлӧмсяньыс эскис, мый кӧсйӧмъяс сылӧн збыльмасны, эскис сідз жӧ, кыдзи эскыліс Гитлерлы, мый немецъяс — сійӧ высшӧй раса, мый найӧ кутасны ыджыдавны став му вылын, тшӧтш и восточнӧй пространствоын. Став офицерстволы, кодъяс участвуйтасны тайӧ пространство освоитӧмын, Гитлер кӧсйис ликмӧдны гырысь козинъяс. И кыдзи нӧ вӧлі не эскыны фюрерлы! Кымын государство сійӧ чышкыштіс Европаысь муртса кадӧн, блиц-кригӧн! И кужис-ӧ Фриче думайтны, мый Россия дыр вермас водзсасьны немецкӧй армиялы, немецкӧй военнӧй машиналы, коді ыджыд тӧв нырӧн путкыляліс сы мында страналысь армияяс.

Фриче гычӧдыштіс юрнас, ещӧ пӧрӧдіс ӧти румка да гораа кӧрталіс ассьыс шуштӧм мӧвпъяссӧ:

— Рыт, рыт воӧ немецкӧй армиялы! А рыт бӧрын овлӧ пемыд вой. Мый сэсся вӧчны? Збыль, тыдалӧ, фюрер оз аддзы некутшӧм петан туй! Мый вӧчны? Мый вӧчны?

Но вочакывсӧ та вылӧ Фриче оз нин корсь вӧлі гырысь торъясысь, сы йылысь мед фюрер думайтӧ. Фричелы колӧ ас йывсьыс тӧждысьны, кыдзи талун ловйӧн мынны да аски бурджыка овмӧдчыны.

А талунъя олӧмын Фричелӧн артмӧны ӧти бӧрся мӧд неудачаяс, оз везит сылы некутшӧм ногӧн.

Кодкӧ лун полковник Штольц сетіс Фричелы задание: бырӧдны прӧтивниклысь паныда сиктӧ мунысь кык мортӧс. Таысь Фриче вӧлі чайтӧ получитны награда, ӧд на пиысь ӧтиыс вӧлі либӧ генерал, либӧ полковник. А лои дзик мӧдарӧ, и код тӧдас на, мыйӧн тайӧ ставыс помасяс.

Кор Фриче вӧлі лӧсьӧдчӧ доложитны телефон пыр полковник Штольцлы задание выполнитӧм йылысь, сэк тшӧктісны дугдыны лыйӧмысь, висьталісны, кыкнанныс пӧ нин местаӧдз воӧмаӧсь, а задание выполниттӧмысь награда пыдди Штольц сетіс выговор. Збыль, кӧнкӧ, ӧти генерал вӧлі, прӧста эз накажит.

Сэк Фриче ку пытшсьыс петмӧн скӧрмис, котӧртіс патераас, медым ньылыштны румка мӧд ром да Аникӧд ӧтлаын лӧньӧдны зэлалӧм нервъяссӧ. Но патераӧ пырны эз вермы: ӧдзӧсыс вӧлі крука. Кильчӧ помын чукӧртчӧм гажа чужӧма салдатъяс висьталісны Фричелы, мый Ани важӧн нин игнасис Ганскӧд, Фриче денщиккӧд.

Фриче Фриц садьтӧг моз уськӧдчис ӧшиньӧ, чашнитіс занавес. Кыкнаннысӧ суис крӧватьысь. И ӧшинь пыр Фриче тыртӧммӧдіс парабеллумсӧ. Крӧвать вылын весиг эз горӧдны.

Ани да Ганс Фричелы абу жальӧсь, налы тадзи и колі. Но кор сылысь — германскӧй офицерлысь любовницаӧс мырддис денщик, тайӧ вермас дзикӧдз уськӧдны Фрицлысь репутация да, код тӧдас, гашкӧ, и гӧтырӧдз кывсяс тайӧ скандалыс. Сэк Фричелӧн вошӧ не сӧмын гортса овмӧс, а вошӧ ставыс, мый сійӧ удитіс ыставны гортӧ Россияысь уна лыда гырысь пӧсылкаясӧн. Ставыс тайӧ кӧрӧ синкымсӧ, пытькыртӧ чужӧмсӧ Фричелысь, тыртӧ юрсӧ сьӧкыд мӧвпъясӧн.

Юӧм да став вылӧ скӧралӧм вӧсна оз Фриче вунӧд ассьыс служба, оз вунӧд, мый сійӧ русскӧй фронт вылын, а абу Парижса отельын. Гашкӧ, и привычка отсалӧ Фричелы. Кӧть мый, а сылы пыр ӧкуратнӧя докладывайтӧны обстановка и заведитӧм военнӧй машина олӧ аслас олӧмӧн, порядок да дисциплина личавтӧг. Збыль, салдатъяс, офицеръяс сиктын олысьяслысь кыскӧны, мырддьӧны ставсӧ, мый сюрӧ, нӧйтӧны, лыйлӧны найӧс, мырдӧналӧны нывъясӧс. Но тайӧ ньӧти оз чинты немецкӧй армиялысь «порядок», «дисциплина»: быд немецлӧн эм право распоряжайтчыны низшӧй расаса представительясӧн, кыдз сійӧ аддзас коланаӧн. И немецкӧй армия должен ачыс асьсӧ вердны, найӧ ӧні завоюйтӧм территория вылынӧсь на. И Фриче Фрицлӧн салдатъяс вердӧны асьнысӧ пӧттӧдз, востӧдз, олӧны паськыда, гажаа, служба нуӧны исправнӧя, гӧгӧр орднунг ^Орднунг (нем.) — пӧрадок/^.

Водз асылын гымыштан орудийнӧй залпъяс Фриче Фрицӧс суисны пызан сайысь, суля дорысь. Фриче гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу случайнӧй залпъяс либӧ местнӧй сяма бой панӧм. Русскӧйяс пырджык тадзи заводитӧны ыджыд наступление да вӧтлӧны, шыбитӧны немецъясӧс уна сё километр сайӧдз, лолыштны лэдзлытӧг. Подразделениеӧ колана приказъяс телефон да связнӧйяс пыр сетӧмӧн, русскӧйяслы паныд би восьтӧмӧн, наблюдательнӧй пунктӧ мунтӧдз Фриче прикажитіс ездӧвӧйлы пырысь-пыр жӧ сӧвтны повозкаясӧ чемоданъяс, ящикъяс да витнан пара вӧвнас тэрмасьӧмӧн мунны тылӧ, Соломны сиктӧ, да виччысьны водзӧ индӧд вичкодорса лӧз ӧшиня ыджыд керкаын.

Наблюдательнӧй пунктсянь Фриче аддзис, мый русскӧйяс вуджӧмаӧсь нин ва таладорӧ да мышсяньыс матыстчӧны Бронёвкаӧ. Та йылысь полковник Штольцлы тэрмасиг висьталӧмӧн сійӧ корис танкъяс, медым русскӧйясӧс бӧр шыбитны ва сайӧ да не лэдзны налы вуджӧдны артиллерия. Штольц кӧсйис сетны танкӧвӧй подразделение, автоматчикъяс рота да тшӧктіс кӧть мый, а кутчысьны рубежъяс вылын.

Бронёвка дорйысьяслы отсӧг вылӧ Фриче ыстіс аслас резервлысь джынсӧ, но сійӧ джынйыслысь джынсӧ прӧтивник бырӧдіс места вылӧ вотӧдз на, а русскӧйяслӧн салдатъяс скӧр гыӧн воӧны Бронёвка мыш вылӧ.

Фриче бара шыӧдчис Штольц дінӧ, корис би Бронёвка мыш вылӧ сьӧкыд артиллерияысь да гырысь миномётъясысь. Бронёвкаӧ укрепитчӧм подразделениеяслы прикажитіс восьтыны шквальнӧй би став сикас ӧружиеысь.

Ставсӧ лои организуйтӧма, гӧгӧр орднунг.

Фриче зырыштіс кимышъяс да тайӧ лунъяс чӧжӧн первойысь на сылӧн вомкӧтшъясыс паськалыштісны мыйкӧ нюмдӧм кодь либӧ пытькыртчӧмкодь ногӧн. Сэсся кутчысис телефон трубкаӧ, доложитіс Штольцлы:

— Бронёвка вылӧ атака пыким. Прӧтивник, негырысь воштӧмъясӧн, бӧрыньтчис 360-ӧд высота сайӧ, укрепляйтчӧ сёнас. Медым шыбитны ва сайӧ, колӧны танкъяс.

— Танкъяс да автоматчикъяс регыд воасны тіян дінӧ, — кыліс трубкаысь Фриче. Ӧтпырйӧ Фриче пельӧдз воис танкъяслӧн жургӧм. Фричелӧн вомкӧтшъяс мӧдысь паськавлісны. Бара сійӧ зырыштіс кимышъяс, флягаысь солькнитіс ром. Юӧм бӧрын тяп-тяп керис вомнас.

Юрас Фричелӧн мӧвкнитісны юмов мӧвпъяс: «Недыр мысти танкъяс лямӧдасны, ыджыд утюгӧн моз утюжитасны Кофалефлысь — (тадзи вӧлі артмӧ Фриче арийскӧй кывйӧн Ковалёвлӧн фамильеыс) — батальонъяссӧ, асьсӧ Кофалёфӧс босьта пленӧ, мыш кучикас сылы ичӧтик пуртӧн гижа: «Фриче» кыв (тайӧ Фриче важӧн нин думайтіс), сэсся сдайта полковник Штольцлы, а Штольц сетас... сетас тӧлысь кежлӧ отпуск. Ме верма нуны гортӧ став витнан повозкаысь фронтӧвӧй эмбур. А сэсся... сэсся, дерт, русскӧй фронт вылӧ нинӧм вылӧ ог лок, кӧть мый, а кольчча Германияӧ, мед кӧть медбӧръя лакейӧ либӧ дворникӧ кутшӧмкӧ ичӧтик фюрерлы, либӧ весиг мед сумасшедшӧй домӧ веськала, мед сӧмын ловйӧн коля да мед оз вош ыджыд эмбурӧй. А русскӧй фронт вылын ловйӧн он коль».

Лыйсьӧмлӧн выль вынӧн ӧддзӧм орӧдіс Фричелысь чӧскыд мӧвпъяс. Сійӧ бара аддзис асьсӧ русскӧй фронт вылысь, пытшкӧснас кыліс Ковалёв пушкаяслысь шы. Сы мышку вывті, быттьӧ йи ёкмыль исковтіс да дзодзӧг кучикӧс моз серӧсьтіс яйсӧ. Коскын ӧшалан фляга вом дорӧ вайӧдлӧмӧн, Фриче кватитіс телефон трубка.

— Халло! Халло!

X

Бронёвка мышсянь прӧтивник би улын логӧдз бӧрыньтчӧмӧн Микита Карпенко да Кузьма Парамонов чӧв куйлісны ляпкыдик окопъясын, сынӧдысь йиркакылӧм кывзӧмӧн. Кыкнанныслӧн юрас вӧлі тшӧкмунӧм атака йылысь сьӧкыд мӧвп, кыкнанныс вӧліны скӧрӧсь Бронёвкаӧ пырны вермытӧм вӧсна. Ӧд дзик нин матӧдз волісны. И лои бӧр косны.

Мыйӧн сынӧдыс сайкалыштіс, Парамонов видзӧдліс Карпенко вылӧ да, сылысь мӧвпъяссӧ гӧгӧрвоӧмӧн, чӧвтіс:

— Нинӧм он вӧч, война вылын быдсямаыс овлӧ: коркӧ успех шедӧ, а коркӧ и оз артмы.

Карпенко воча видзӧдліс Парамонов вылӧ:

— Тайӧ, дерт, сідз. Но ӧд Бронёвкаас немеч коли?

— Коли дерт, эг вӧтлӧй да.

— Сідзкӧ, ковмас выльысь атакуйтны?

— Дерт, ковмас. — Парамонов гӧгӧрвоӧ, мый Карпенколы окота ӧдйӧджык вӧтлыны немечӧс Украинаысь да тӧлкуйтӧ сылы:

— Ӧні кӧ эг босьтӧй, рытнас либӧ аски босьтам. Всё равно миян лоӧ, всё равно вӧтлам! Бронёвкаыс ӧд Украинаса сикт, а Украинаӧс ставнас весалам немечысь! Водзӧ мый лоӧ — ог тӧд, сэк аддзам, гашкӧ, и Берлинӧдз волам. А ӧні мог — тіянлысь Украина мездыны. Та мында бӧрыньтчӧмыд сӧмын ӧдӧб вылӧ. Ӧд таысь бӧрӧ ог мунӧй, ва вомӧныс бӧр ог вуджӧй: либӧ немечӧс вӧтлам, либӧ юрнымӧс пуктам.

— Збыль висьталан — автомат магазин патронъясӧн тыртігмоз шуӧ Карпенко. — Но, сідзкӧ, либӧ колӧ регыдджык выльысь атакуйтны.

— Колӧ ли оз ли — сы вылӧ эмӧсь командиръяс, налы тыдалӧджык. Комбатным, буракӧ, тӧлка морт, сямӧн командуйтӧ. Со ва вуджигад миян ӧти морт эз вош. И, тыдалӧ, абу полысь рӧдысь. Атакуйтны кӧ колӧ — сетас команда.

Бура дыр чӧла гӧгӧр видзӧдігӧн Карпенко вӧлисти казяліс лыйсьӧм лӧньӧмсӧ:

— Со ӧд быттьӧ бойыд абу и вӧлӧма: шыч ни рач миян дінын. Кӧнкӧ со ӧтилаын сӧмын кылӧ, быттьӧ, сизь кос пу розьӧдӧ. Коркӧ войнаыс друг помасяс да тадзи жӧ лӧнь лоӧ!

Парамонов нинӧм эз шу Карпенко варовитӧм вылӧ. Сійӧ видзӧдіс ӧт-мӧдарбокса окопъясӧ, корсис синъяснас кодӧскӧ да ассьыс моз юаліс:

— Шавишвили тай нӧ некӧн оз тыдав?

Вочавидзӧм пыдди Карпенко, кияссӧ труба моз вом дорас пуктӧмӧн, горӧдіс кыкнанладорас:

— Шавишвили-и, кӧні тэ-э? Чукӧстӧй Шавишвилиӧс!

Флангъяссянь передайтісны: Шавишвили абу.

— Эта дыра эг казяв, — асьсӧ видыштігмоз чеччыштіс окопысь Парамонов. — Бронёвка мыш вылын ӧтлаын вӧлім! Кытчӧ сійӧ воши? Гашкӧ, ранитчис, а ми эновтім... Ветла! — чой паныд котӧртігмоз нин горӧдіс Карпенколы.

Окопъяссянь ставӧн видзӧдісны Парамонов котӧртӧм вылӧ. Сійӧ пыр ылысмис, кайис чой паныд, пыр, кажитчӧ, чиніс. Высота йылӧ воигӧн гӧрбыльтчис, а сэсся, быттьӧ вӧйи сы сайӧ. Сэні кутісны трачкакывны лыйӧм шыяс.

Та бӧрын кольӧм минутаяс кажитчисны часъясӧн.

Карпенко инасьтӧг дзирнясис ӧта-мӧд кок вылас, сэсся звирк чеччыштіс окопысь да котӧртігмозыс горӧдіс матыса ёртыслы:

— Ме тшӧтш ветла!

Недыр мысти Парамонов да Карпенко клячалӧм кияс вылын котӧрӧн вайисны окопӧ ранитчӧм Шавишвилиӧс.

Бронёвка мыш вылысь Шавишвили бӧрыньтчӧма медбӧрын. Высота йылӧ вотӧдз кыкнан кок пырыс мунӧма пуля. Сійӧ усьӧма гуран кодьӧ. Горӧдлӧма жӧ эськӧ, но лыйсьӧм шы пырыд некод абу кывлӧма. Кокъяс зэлыда кӧрталӧмӧн, сійӧ кыссьӧма мышку вылас, кытчӧдз эз паныдась Парамонов. Перевязка вӧчӧм бӧрын Шавишвилиӧс нуисны тылӧ. Нӧсилка вывсянь сійӧ ещӧ на аттьӧаліс Парамоновӧс да Карпенкоӧс, синва пыр на вылӧ видзӧдӧмӧн.

Муӧ син лэдзӧмӧн, Карпенко вомгорулас брощитіс:

— Эз сюр Шавишвилилы немечӧс помӧдз бырӧдны, эз удайтчы пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсйӧмсӧ, эз во Германияӧдз.

Парамонов чӧв олыштіс. Сэтшӧм нин сійӧ лолӧма: мӧвпалӧ тэрмасьтӧг, кывъяс гӧгӧрбок арталӧмӧн, но шуас кӧ, пыкыштны сійӧс он вермы. Сідз жӧ и ӧні. Гӧгӧрбок артыштіс Карпенколысь варовитӧм да вӧлисти кӧрталіс:

— Германияӧ Шавишвили вермас на волыны. Лыяссӧ, буракӧ, абу вӧрзьӧдӧма, регыд бурдас. А Шавишвили сэтшӧм морт: кызвынсӧ кӧ бурдас — госпиталяд оз кольччы. Помнитан, сійӧ гожӧмнас ранитчыліс. Недель мысти вӧлі пышйӧма госпитальсьыс. Оз вермы сійӧ овны тылын, оз вермы овны аслас ротаса ёртъястӧг. Тэ чайтан ме прӧста, ассьым сюсьлунӧс петкӧдлӧм вӧсна, ветлі ӧні сійӧс корсьны пуля улас? Эг. Ме тӧда: ме кӧ ранитча, Шавишвили оз эновт, весиг шойӧс менсьым, уся кӧ, оз коль немечлы. Тэ ӧд ачыд тӧдан, кымын раненӧйӧс кыскис сійӧ ас вылас!

Карпенко вӧлисти гӧгӧрвоис, мыйла сійӧ ӧнтай ачыс котӧртіс Парамонов бӧрся Шавишвилиӧс корсьны.

Шуйгавывсянь кыліс Рочевлӧн гӧлӧс. Сійӧ чуксалӧ атакуйтны Бронёвка сикт, вӧтлыны сэсь немечӧс, чуксалӧ водзӧ Сталин вӧсна, Рӧдина вӧсна. Ачыс сійӧ тэрмасьӧмӧн кайӧ нин высота вылӧ. Сы бӧрся кыпӧдчис батальоныс, ыджыд скӧр гыӧн мӧдіс чой паныд. Немеч шӧтӧ минаясӧн. Но кымын тшӧкыдджыка шутьлялӧны минаяс, кымын ёнджыка резйӧны кӧрт торпыригӧн, сымын ӧдйӧджык муткыртӧ водзӧ Рочевлӧн батальон.

Высотка йылын батальон джӧмдіс, бӧр исковтіс чой горув окопъясӧ. Ротаяс паныдасисны немецкӧй танкъяскӧд, а водзсасьны налы паныд вӧлі нинӧмӧн.

Высотка вылӧ Рочев колис ӧтнас. Аслас йӧз бӧрся вӧтчӧм кындзи сійӧ нинӧм оз вермы вӧчны. Мый сійӧ думайтіс, кыдзи чеччаліс сылӧн сьӧлӧмыс — тӧдіс сӧмын ачыс.

Чой горув котӧртігӧн Рочев казяліс противотанкӧвӧй пушкаяс, кодъяс воӧмаӧсь нин окопъяс дінӧдз, да сьӧлӧмыс бӧр местаӧ пуксис. Котӧртігмоз сетіс команда:

— Орудия, к бою!

Прикажитіс дасьтыны противотанкӧвӧй гранатаяс, лӧсьӧдчыны бойӧ противотанкӧвӧй ружьеяс взводлы.

Высота йылӧ петіс вит танк. Найӧ, буракӧ, казялісны чой горулысь Рочевлысь йӧзсӧ, муртса сувтыштлісны. Пушка стволъясысь югнитісны би кольтаяс. Сэк жӧ кыліс Рочевлӧн гӧлӧс:

— Огонь!

Кык пушка, противотанкӧвӧй ружьеяс гымыштісны ӧтпырйӧ. Нёль танк чепӧсйис водзӧ, а ӧти шырыльӧн бергӧдчис, места вылас колис гусеница пӧвсӧ. Мыччысис ещӧ куим танк. Ставыс исковтіс чой горув тыр ӧдӧн. Пушкаяс да ружьеяс сетісны мӧд залп. Танкъяс сявкйӧдлӧны биӧн кузь стволъясысь, койӧны пулемётъясысь. Рочевлӧн ӧти пушкаыс кыпмунлі, уси бок вылас. Высота йылын тыдовтчисны автоматчикъяс, быттьӧ сю му вылын суслан чукӧр. Найӧ котӧртӧны чой горув, автоматъясысь метиттӧг лыйлӧмӧн.

Батальон восьтіс ураганнӧй би. Рочевлӧн ординарец лэдзис гӧрд ракета. Сынӧдті шутёвтісны Коржевлӧн минаяс, потласисны немецкӧй автоматчикъяс пӧвстын. Минаяслӧн шутьлялӧм лои дугдывтӧм.

А танкъяс матынӧсь, воӧны лажмыник окопъяс вылӧ, муртса оз лямӧдны сэні куйлысь боецъясӧс. Друг став тушанас кыпӧдчис Парамонов, эз воськовт, а чеччыштіс танкъяслы паныд, шеныштчис медводдза танк вылӧ. Чорыда ретшмуні. Танк, быттьӧ зурасис мыйӧкӧ, сибдіс. Кодкӧ шыбитіс ӧти бӧрся мӧдӧс сотчан жидкостя бутылкаяс. Танк ыпмуні. Воссьӧм люкысь мыччысис немецкӧй офицер. Сы юрӧ Рочев веськӧдіс автоматсӧ.

Бӧръя танкъяс шай-паймунлісны, сувтыштлісны, койӧны свинеч да сталь биӧн. Сэсся ӧтпырйӧ бергӧдчисны, тыр газӧн мӧдісны чой паныд, асланыс автоматчикъяслысь колясъяссӧ панйӧмӧн. Здук мысти танкъяс саяліны высота сайӧ.

Рочев и мӧвпыштныс эз куж, мый ставыс артмас тадзи, татшӧм регыдӧн. Чой йылын сійӧ ньӧти виччысьтӧг, мукӧдъяскӧд ӧтпырйӧ, казяліс немецкӧй танкъяс, кодъяслы водзсасьны сійӧ вӧлі сэн дзик вынтӧм. Аслас ротаяс бӧрся сылы лои котӧртны мый эбӧсысь, збыль вылӧ повзьӧмӧн сыысь, мый тайӧ танкъясыс нырыштасны батальонсӧ дзоньнас.

Противотанкӧвӧй пушкаяс аддзигӧн сійӧ ыркмуні, ыджыда лолыштӧмӧн мӧвпыштіс: «Олам на». Сэсся сетіс команда лӧсьӧдчыны бойӧ.

А кутшӧм нимкодь вӧлі, кор сылӧн пушка жугӧдіс первойя танксӧ! Матынӧсь кӧ вӧліны артиллеристъяс, эськӧ окаліс ставнысӧ.

Та бӧрын танкъяс воисны выланыс. Автоматчикъяс шерӧн зэригмоз койӧны пуляӧн. Кажитчӧ, ставлы пом.

Сэк стальнӧй гундырлы паныд тышӧ богатырь тушанас кыпӧдчис Парамонов. Сы бӧрын танкӧ резыштіс биӧн варов Карпенко. Шутьлялан ыджыд тӧв нырӧн уськӧдчис немецкӧй автоматчикъяс вылӧ Коржев. Кутшӧм дӧвӧль ӧні Рочев аслас йӧзӧн! Кутшӧм найӧ повтӧмӧсь, кужысьӧсь, ёнӧсь, некодӧн вермытӧмӧсь! Кутшӧма найӧ сулалӧны ӧти-мӧд вӧснаыс! А кыдзи ӧтпырйӧ ставӧн кыпӧдчисны немецкӧй автоматчикъяс бӧрся, кор Рочев горӧдіс: «Водзӧ»! Кутшӧм дружнӧя артмис Бронёвка атакуйтӧм да мый ӧдйӧ лои мунӧма сійӧ куим километрсӧ, коді вӧлі торйӧдӧ Бронёвкаӧс матыса сиктысь!

Но тані Рочевлӧн батальон бара зурасис немецъяслӧн выль оборонительнӧй рубежӧ, бара лои окопайтчыны.

XІ

Команднӧй пунктсянь батальонъяс наступайтӧмӧн веськӧдлігӧн Ковалёв казяліс налысь падмӧм, немецкӧй оборона выль рубежӧ зурасьӧм, прӧтивникӧн би чорзьӧдӧм. Дивизия штабсянь Ковалёвлы юӧртісны немецъяслӧн сійӧ участок вылӧ подкрепление воӧм йылысь. Могыс сьӧктаммис. Веськыда мунӧмӧн немечьяслысь оборона жугӧдӧм эз артмы: найӧ бара займитісны зэв выгоднӧй рубеж, на киын господствуйтан высотаяс, опорнӧй пунктъяс налӧн вӧчӧма водзвыв, огневӧй вын ыджыд.

Бинокльысь орӧдчылӧмӧн, Ковалёв синъяссӧ вуджӧдлас картаӧ. Мӧвпнас сійӧ корсьӧ сложнӧй мог решитӧм вылӧ тактическӧй приём, код серти эськӧ сылӧн полкыс вермас жугӧдны прӧтивниклысь выль оборонасӧ да заводитны преследование — пӧртны олӧмӧ дивизияса командирӧн пуктӧм последующӧй мог.

Дыр зумыша мӧвпалӧм бӧрын Ковалёвлӧн кельыдлӧз синъясыс югзисны, чужӧм вылас гожӧмсянь кольӧм загарыс дзирдыштіскодь, вомыс паськалыштіс вӧсньыдик нюмӧн. Картасӧ пидзӧс вылӧ пуктӧмӧн, сійӧ кузя пунктираліс гӧрд карандашӧн да помас пунктирӧн жӧ вӧчис стрелка. Стрелка бокас вӧчис кытш да пасйис: «2 б-н». Стрелка мӧдар бокас пуктіс мӧд гӧгыль да гӧгыль пытшкас — «1 б-н», а бӧрӧджык — «3 б-н».

Авиаразведкалысь даннӧйяс выль пӧв видлалӧмӧн, Ковалёв увереннӧя шуис аслыс:

— Правильнӧ!

Сэсся чукӧстіс штабса начальник — майор Деревянкинӧс, висьталіс сылы аслас план йылысь, мӧвпъяссӧ карта вылӧ условнӧй знакъясӧн пасъялӧмӧн.

Тайӧ вӧлі смел, дерзкӧй операциялӧн план, мый серти Ковалёв ассьыс полксӧ войын, немецкӧй подразделениеяс стыкӧд, некод тӧдлытӧг нуӧдӧ пыді немецкӧй тылӧ кытшовтны кызь вит километр сайті да, водз асылын вӧр дісянь, прӧтивник виччысьтӧг атакуйтӧ Соломны сикт, кӧні, разведка даннӧйяс серти, разместитчӧма немецкӧй дивизиялӧн штаб да чукӧртӧма боеприпас да продовольствие гырысь запасъяс. Могыс сулалӧ сыын, медым виччысьтӧг уськӧдчӧмӧн бырӧдны штабсӧ став гарнизоннас, бырӧдны связь, вӧчны паника да тадзӧн орӧдны немецъяслысь оборонасӧ пыдӧсӧдзыс.

Мӧд мог — збыль кӧ шуны, тайӧ могыслӧн мӧд бокыс, но тайӧ нин тшӧтш и аслас личнӧй мог — босьтны кытшӧ полковник Штольцӧс войсканас, не лэдзны сійӧс водзӧ пышйыны, бырӧдны тані. Бӧръяыс медся нин вӧрзьӧдӧ сьӧлӧмсӧ, пузьӧдӧ вирсӧ Ковалёвлысь. Ӧд мый дыра нин Ковалёв вӧтчӧ Штольц бӧрся, мый дыра нин зырӧ, роскӧн моз чышкӧ сійӧс роч му вылысь, кымынысь нин босьтчыліс кытшавны, бырӧдны Штольцӧс, и пыр на эз вермы кыйны сійӧс. Полковник Штольц ручысь на мудер, кӧинысь на лёк, ранитчӧм ош моз чорыда пурсьӧ. Куш киӧн да веськыда, явӧ уськӧдчӧмӧн сійӧс он босьт. Мукӧддырйи сійӧ дзик нин сюрлас да налим моз вильскӧбтас ки шамырысь.

Карта изучайтігтырйи дыр сёрнитӧм бӧрын майор Деревянкин, пыді мӧвпалӧмӧн, аслыс моз шуис:

— Порядок! Лӧсьыда артыштӧма гӧгӧрбок, нюжӧдтӧг, настойчивӧя колӧ пӧртны олӧмӧ тайӧ плансӧ.

— Но ас кежын тайӧс олӧмӧ пӧртны оз позь. Та вылӧ колӧ ыджыд вын, ӧтувъя действие. Доложита генераллы.

— Порядок! Но ӧні жӧ колӧ разведайтны местасӧ, кыті эськӧ вермисны некод тӧдлытӧг вуджны немецкӧй оборона вомӧн миян батальонъяс.

— Правильнӧ. Сӧгласен. Пемдӧм бӧрас ысты разведка прӧтивник расположениеӧ. Пукты мог: первой — тӧдмавны, кыті позьӧ пырны немецлы пыді тылӧ, мӧд — вайны «кыв».

— Порядок! Разведка взводлы сетны тайӧ задачасӧ али батальонлы?

— Мед выполняйтӧ Рочев!

— А сійӧ справитчас?

— Рочевыс? Чайта, кужас! Висьтав, мед сійӧ ачыс бӧръяс да ыстас ме дінӧ кык мортӧс ӧні жӧ.

— Эм! Порядок!

XІІ

Комбаткӧд сёрни вӧлі этша. Парамонов оз радейт ошйысьны, а аслас удж йылысь висьтавлӧ нӧшта на коса. И Карпенкокӧд разведкаӧ ветлӧм йылысь сійӧ доложитіс Рочевлы кымынкӧ кывйӧн:

— Комбат ёрт, тіянлысь задание выполнитім: прӧтивник тылӧ пыран туй тӧдмалім километра куим сайӧдз. «Кыв» вайим, связистӧс!

Вайӧдӧм «кывсӧ» Рочев тшӧктіс нуӧдны подполковник Ковалёв дінӧ, а Парамоновлысь юасис, кытіджык найӧ ветлісны да висьталӧм сертиыс карта вылӧ нюжӧдіс гӧрд пунктир.

Карпенколӧн эськӧ кывйыс ёна вӧлі лудӧ висьтавны ставсӧ, кыдзи найӧ кутісны сійӧ «кывсӧ», но сылысь эз юавны, старшӧйыс вӧлі Парамонов. Эз сёрнит сыкӧд и Полозов, ротаса командир.

Регыд Рочевӧс корисны подполковник Ковалёв дінӧ. Вӧвъяс вылӧ пуксьӧмӧн Парамоновкӧд тшӧтш Рочев гӧнитіс полкса штабӧ, а Карпенко восьлаліс ротаӧ. Сы син водзын вӧлі найӧ войся разведкалӧн став серпасыс. Тайӧ мӧвпъясӧн сійӧ и воис ёртъяс дінӧ.

Парамоновлӧн да Карпенколӧн войся успешнӧй разведка йылысь ротаын вӧлі ставӧн нин тӧдӧны. Асывсянь нин боецъяс пӧвстын та гӧгӧр бергалӧ сёрниыс. Быд боец висьтавлӧмысь кылӧ аслас ёртъяс вӧсна гордость, быдӧн ошкӧны найӧс «кыв» кутӧмысь, вежа-вежмысьт, содталыштӧмӧн да мичмӧдыштӧмӧн, зільӧны петкӧдлыны Парамоновӧс да Карпенкоӧс ӧта-мӧд водзас. Ӧти землянкаын уна сёрни пӧвстын торъялӧны гӧлӧсъяс:

— Кор Парамоновӧс да Карпенкоӧс индісны разведкаӧ, ме сэки нин тӧді, мися, тайӧяс ыджыд «кыв» ваясны.

— Тӧдны эськӧ эн тӧд, но чайтны позьӧ вӧлі.

— Везитӧ Парамоновлы, а сыкӧд тшӧтш и Карпенколы; кыкнаннысӧ наградитасны!

— Тэ кӧ ветлін и тэнӧ наградитісны!

— Мый нӧ везитӧыс? «Кывтӧ» кутны абу на зэв кокни.

— Эз тай ыстыны менӧ, эськӧ и ме кыйи.

— Лыйтӧм дозмӧртӧ эн на пу! Ветлы да сэки ошйысь!

— Парамонов да Карпенко война чӧж воюйтӧны, эз нин первойысь петкӧдлыны асьнысӧ, бывалӧйӧсь нин!

— Сійӧ жӧ и ме шуи. Небось, комбатыд тӧдіс, кодӧс ыстыны разведкаас.

— Сылы, ме ногӧн, висьталісны. Ачыс регыд на тані да эз на куж бӧрйыныс.

— Сійӧ, зонъяс, ставнымӧс нин тӧдӧ чужӧм серти, а унаӧс нимӧн тӧдӧ.

— Парамоновӧс да Карпенкоӧс сійӧ Бронёвка дорын тӧдмалӧма, кор танкъясыд талявны заводитлісны да кор Шавишвилиӧс петкӧдісны бой поле вылысь.

Сэсь пӧ кыкнаннысӧ представитӧма наградаӧ.

— Но, сійӧ бойсьыд абу куш найӧс, а унаӧс представитӧма наградаӧ.

— Со, Карпенко ачыс локтӧ!

— Карпенко ёрт, ӧдйӧджык вай висьтав, кыдзи ветлід, кыдзи «кывсӧ» кутід!

— Сӧмын эн тэрмась, дорвыв ставсӧ, кыдзи вӧлі!

— Лок татчӧ пуксьы!

Карпенко шпыньмуні. Автоматсӧ стен бокӧ сувтӧдігмоз сійӧ пуксис идзас вылӧ, мӧвпыштіс: «Вот тані ме збыль ставсӧ висьтала, сӧмын ог тӧд мыйсянь заводитны».

Сэк кості орчча пукалысь красноармеец вӧзйӧ сылы куритны:

— Настоящӧй русскӧй да ещӧ ярославскӧй махорка! Видлы жӧ, кутшӧм чӧскыд! Дзик ма кодь! Абу небось тайӧ немецкӧй сигараыд!

— Вайлы ме, Карпенко ёрт, висьталігкостіыд автоматтӧ чистита кывзігмоз, — нюжӧдӧ кисӧ мӧд боец.

— Но тырмас, эн торкалӧй, лэдзӧй висьтавныс! — гораа вундіс олӧмакодь боец.

Чигарка ӧзтӧм бӧрын Карпенко тэрмасьтӧг заводитіс:

— Парамоновкӧд ми лунтыр наблюдайтім, видзӧдім, кыті эськӧ позяс миянлы пырны немецъяс тылӧ. Пемдӧм бӧрас нин петім туйӧ. Сук кымӧрыс вӧлі сьӧд эшкынӧн шебрӧдӧма му веркӧссӧ, сайӧдӧма кодзувъяссӧ. Шочиника кытӧнсюрӧ таркнитлӧны автоматъяслӧн да пулемётъяслӧн дженьыдик очередьяс, юр весьтті дзизйӧдлӧны шальнӧй пуляяс. Чушкигтырйи сынӧдсӧ розьӧдӧмӧн, ӧткымынысь сьӧд енэжӧ кайӧны ракетаяс, клоп потӧны вылын да недыр кежлӧ син ёрмӧн югзьӧдлӧны ывласӧ, му веркӧс вывсьыс снаряд воронкаяс либӧ выль кодйӧм окопъяс петкӧдлӧмӧн. Кытӧнкӧ ылын, асыввылын, горизонт помас мусянь вывланьӧ нюжалӧны трассируйтан пуляяслӧн уна гӧрд цепочкаяс да кымӧръяс костас востымасьӧны зенитнӧй снаряд взрывъяслӧн бияс. Ни лыйсьӧмлӧн, ни взрывъяслӧн, ни самолётъяслӧн шыяс оз кыв — ылын, буракӧ, зэв. Лунвылын муртса тыдалыштӧ, чусалӧ вайман пӧжар. Ичӧтик тӧвруыс сэсь вайӧдӧ украинскӧй хата идзас вевтъяс сотчӧмлысь котшӧс дук. Тайӧс ті войдӧрлун рыт асьныд ставсӧ аддзылід.

Парамоновкӧд ми кыйӧдчысь каньяс моз небыдика тувччалам эжмӧм му кузя немецкӧй тылӧ, вайны «кыв». Восьлалам гӧрбыльтчыштӧмӧн, кывзысиг да пемыд пырыс син доймытӧдз видзӧдігтырйи. Унаысь уськӧдчылам му вылӧ, кыссям по-пластунски либӧ жуйвидзам-куйлам, кор ёрӧны ракетаяс. Зэв дыр восьлалім логӧд. Сэсся кайим муяс вылӧ, сэті ылӧдз мунім. Бӧрыннас веськалім шочиник пуяса да тшӧкыд кустъяса ичӧтик вӧрӧ.

Шы ни тӧв. Некӧн быттьӧ некутшӧм ловъя лов абу. Шойччыштім ӧти куст бокын. Парамонов пель водзӧ шӧпнитіс мем:

— «Кывйӧс» тась миянлы не аддзыны. Мунам вай бӧр да фронт линияса траншеясьыс кыям кутшӧмкӧ узьысь фрицӧс.

Воча кыв пыдди ме кӧк моз кӧкышті:

— Ку-ку!

Разведкаӧ петігӧн ми урчитім гӧлӧсӧн не сёрнитны, а сӧмын кӧкыштны: ӧтикысь кӧ — сійӧ лоӧ не петкӧдчыны, чӧв овны, а кыкысь кӧ — ӧдйӧ локны отсӧг вылӧ. Ӧд разведкаын быдсямаыс вермӧ лоны.

Но Парамонов оз ӧвсьы:

— Гӧгӧрво: тась миянлы некод оз сюр!

Ме воча шӧпкӧда:

— Прикажитӧма да кыдз оз сюр! Корсям и сюрас. Куш киӧн ме бӧр ог мун. Кыйсьыны кӧ петім, колӧ кыйны кык кока зверсӧ. Кыйсянінысь тыртӧг локны менӧ бать эз велӧдлыв. Мунам водзӧ! — шуа ме. — А миянлы ӧд не сӧмын «кыв» вайны, а тшӧтш и туй тӧдмавны колӧ.

Мӧдім водзӧ.

— Вай висьтав нин, кыдзи «кывсӧ» кыйинныд, мый куш мунӧм йывсьыд сёрнитан! — сюйыштіс ӧти боец, но мӧд боец чорыда орӧдіс сійӧс:

— Эн торкав, воас сэтчӧдз дай висьталас, эн тэрмась!

Карпенко водзӧ нуӧдіс, висьталан сямсӧ вежтӧг:

— Муртса удиті воськовтны кызьысь-комынысь, Парамонов кӧкыштіс кыкысь. Ме сы дінӧ, автоматӧс чургӧдӧмӧн. Сійӧ, вӧлӧмкӧ, немецъяслӧн связь линияӧ крукасьӧма. Юрын друг мӧвкнитіс нимкодь мӧвп: «Кыйсьысь дінӧ и зверь локтӧ».

Пуртӧн инмӧдчылӧм бӧрын линияысь артмис кык провод пом.

Дзебсим куст сайӧ. Автоматъяс мышку сайӧ ӧшӧдім. Дасьтім пуртъяс. Кыйӧдам. Кывзысям, весиг ог лолыштӧй ыджыдджыка.

Друг кылам шӧпкӧдчӧм:

— Шнель, шнель! Тайӧ немец-связистъяс локтӧны провод йитны, дзик ныр увті вуджӧртӧны, муртса эз зурасьны меӧ.

Ӧтпырйӧ уськӧдчим на вылӧ.

Тані Карпенко жуйгӧдчыштіс. Но сійӧ жӧ гӧлӧсыс бара тэрмӧдлӧ:

— Но, висьтав нин, водзӧсӧ кыдзи лои?

— Ме ог тӧд кыдзи-мый Парамоновлӧн артмис. А менам фрицыд, повзьӧм йывсьыс чепӧсйис да, гашкӧ, дас метра нӧбӧдіс менӧ верзьӧмӧн, кытчӧдз эг слӧймы конйыштны сійӧс.

Ме сылысь кияссӧ песовті, кӧртавны зіля. А сійӧ ён вӧлӧма мортыд, лёкысь вангайтчӧ. Ог нин тӧд уна-ӧ кадыс коли. Сійӧ венны кутіс менӧ. Эбӧсӧй бырны кутіс. Пӧв-мӧдысь горӧді, чукӧсті Парамоновӧс. А сійӧ, быттьӧ, вом тырыс ва босьтӧма. Пурт нетшышті пуртӧсысь. Меся, бытшка. Сёровно ловйӧн кутны тайӧс ог вермы. Но немечыд киӧ кутчысис, мырддьӧ пуртӧс. И мырддис эськӧ. Но сэк кӧкӧмыд дум вылӧ уси. Гораа, ог нин тӧд кутшӧм гӧлӧсӧн, кӧк моз али петук моз, куті тэрыба:

— Ку-ку! Ку-ку! Ку-ку!

Парамонов быттьӧ му пытшсьыс петіс, кватитіс фрицӧс коскӧдыс, сойяссӧ тшӧтш топӧдӧмӧн да вылӧ лэптіс сійӧс. Фрицлӧн сӧмын кокъясыс тілкӧдчӧны. Чирзӧ, буракӧ, пычавны кутіс. А Парамонов мем тэрыба:

— Зургы вомас пилоткасӧ, мед оз чирзы!

Ме зіля тупки фрицлысь вом. Кӧрталі кияссӧ. Лолыштӧм бӧрын юала Парамоновлысь:

— Мӧд фрицыс нӧ кӧні?

— Мӧдыс эз сюр, — нуртӧма вочавидзис Парамонов.

— Пышйис?

— Эз. Ёнджыка, буракӧ, тапкысьӧма. Мӧд «кывйыс» кывсӧ нюжӧдіс.

Ме гӧгӧрвои. Парамонов ён морт. Ӧтчыд кӧ кучкас, мӧдысь оз нин ков. Вывті сьӧкыд киа. «Кывйӧс» кыйны оз куж. Фрицӧс кучкыны колӧ деликатнӧйджыка. А Парамонов небыда тапкыны оз вермы. Сэсся, колӧ шуны, Парамонов немецъяс вылӧ вывті скӧр. Та вӧсна сылӧн киыс ещӧ нин сьӧкыд. Уна немец нин кывсӧ нюжӧдіс сы ки помысь. И ещӧ на унджык тӧдлас сылысь сьӧкыд кияссӧ.

Ме ӧдйӧ бӧр йиті связь линия, мед выль связистъяс оз локны.

— Но ӧні вай мунам, прӧмыс шеді, — серӧкті ме.

А ывлаас лӧз тӧдчӧ нин. Асыввылыс кельдӧдӧ. Пу увъяс вылын да кустъяс пӧвстын дзользьӧны лэбачьяс.

Парамонов дом йылын нуӧдӧ фрицӧс, понлысь моз сьылісӧ бечеваӧн шыркӧдӧмӧн. Фриц сӧмын ымзӧ ныр пырыс. А вӧр діысь петмысти ӧканитіс, оз восьлав. Ме эськӧ и тувкыштла бокас, но оз мӧрччы. А Парамоновлы шуи, мися, тэ эн вӧрзьӧд, мед оз вош «кывным», мед кывсӧ тшӧтш оз нюжӧд сійӧ. Ӧд тайӧ «кывсӧ» миянлы быть колӧ ловйӧн вайӧдны. Вель дыр лои ноксьыны, фрицӧс восьлавны велӧдны. Километра мында на эгӧ мунӧй, а ывлаыс югдіс нин.

Ме неуна кольышті Парамоновысь.

Друг мышсянь кыла шӧпканкодь гӧлӧс:

— Дядя, дядя!

Дрӧгмуныштӧмӧн бергӧдчи, автоматӧс лэптыштігмоз. Видзӧда: ичӧтик детинка.

— Дядя, — бара шӧпкӧдӧ сійӧ, — сэтчӧ эн мунӧй, сэні мыльк саяс немецъяс. Эстӧн со лог эм. Дзебсьӧй!

— Он ылӧдлы? — Стрӧга видзӧдлі сы вылӧ.

— Хиба ме тіянӧс кута ылӧдлыны, — украинскӧй кыв вылын вочавидзис детинка, а ачыс нин восьлалӧ сыланьӧ, кысь индіс логсӧ. Ме видзӧдлі Парамоновлань, кыкысь кӧкышті, ӧвтышті киӧн, мед сійӧ ме бӧрся локтас пленнӧйыскӧд.

Детинка кок туйӧд ӧдйӧ мунӧмӧн ми веськалім кыркӧтша кос сёнӧ. Чеччыштім сэтчӧ. Недыр мысти аддзим кутшӧмкӧ ичӧтик пещера кодь.

— Со тані позьӧ рытӧдз овны, — сувтіс да миянланьӧ бергӧдчигмоз шуӧ детинка.

И ми збыль, олім сэн пемыдӧдз.

Детинкалысь ме юалі: тэ нӧ мися коді лоан, мый тані вӧчан таводзасӧ? Кытчӧ мунан?

Сійӧ бура дыр чӧв оліс. Сэсся муӧ видзӧдӧмӧн, нуртӧма висьталіс:

— Мамӧӧс немецъяс виисны. А менӧ нуисны Германияӧ. Во гӧгӧр уджалі ӧти барон ордын. Видзисны понйӧс дорысь лёка. Узьлі гидня-лясни улын. Вердісны помӧйӧн, кодӧс понъяс оз сёйны. Фрауыс быд лун нӧйтӧ.

Висьталӧмсӧ детинка вель дыр кежлӧ орӧдліс да гораджыка водзӧ нуӧдӧ:

— Сэсся ӧти пленнӧйкӧд тшӧтш пышйи. Но Станислав кар дорын сійӧс кутісны немецъяс. Лыйлісны. Ӧні ӧтнам кысся гортланьӧ. Эсійӧ сиктас тӧлысь кымын нин олі. Ӧти тьӧтка менӧ аслас пи пыдди видзис. Сылысь писӧ немецъяс жӧ нуӧмаӧсь. Менӧ тьӧткаыс аддзис му вылысь. Ме ог нин вӧлі вермы мунныс, уна лун эг сёйлы да. А ӧні со справитчышті. Бара заводиті мунны. И тіянӧс аддзи. Котӧрӧн суӧді, мед он сюрӧй немецъяс киӧ.

— Парамоновлӧн и менам доршасис синва детиналысь тайӧ дженьыдик висьтсӧ кывзігӧн. Горш вылын гӧрддзасис курыд гӧрӧд. Парамонов синкым пырыс видзӧдліс пленнӧй фриц вылӧ.

Юр весьтті кутісны шутьлявны минаяс, эравны снарядъяс да миян сайын ратшкакывны-взрывайтчыны. Воздухын мургӧны самолётъяс. Ӧткымын пуляяс дзизйӧдлӧны ми весьтті. Пансис бой. Пещераысь петӧм йылысь и думайтны вӧлі оз позь: луннад пыр аддзасны.

Сёрӧдз ми пукалім тані. Сэсся вуджим бӧр фронт линия вомӧн. Комбатлы сдайтім кутӧм «кывнымӧс».

— А детинкаыс нӧ кытчӧ лои? — бара юалӧ сійӧ жӧ гӧлӧс.

— Детинкаӧс ми ыстім бӧр сиктас, тшӧктім виччысьны миянлысь воӧм. Аскӧд вайны эг лысьтӧй, ӧд быдторйыс вермӧ лоны.

— Парамоновыд нӧ кӧні?

— Сійӧ комбаткӧд муніс полкӧ!

— Но-о! — ӧтпырйӧ шыасисны кымынкӧ боец, шензянкодь гӧлӧсӧн.

XІІІ

Асывнас усьлӧм лым рыт кежлӧ сылі, едждылӧм му веркӧс бӧр сьӧдасис. Са пемыдӧн мавтыштіс ывласӧ Украинаса вой, вӧйтіс ставсӧ пыдӧстӧминӧ, сайӧдіс, вӧчис тыдавтӧмӧн весиг еджыд хатаяссӧ сиктысь. Пемдігас жӧ ори лыйсьӧм шы, лӧнис артиллерийскӧй канонада.

Югыднас на Рочев построитіс ротаяссӧ джуджыд лощинаын, кытчӧ сійӧ петкӧдіс батальонсӧ, да пӧшти быд боецӧс ачыс прӧверитіс, ставныс-ӧ найӧ сёйӧмаӧсь, тырмымӧн-ӧ босьтӧмаӧсь патронъяс, гранатаяс, лючки-ӧ кӧрталӧмаӧсь пӧртъяс, быдӧнлӧн-ӧ босьтӧма сьӧрсьыс кык войков кежлӧ сёян запас, исправнӧй абу ӧружиеыс. Торъя тӧждысьӧмӧн сійӧ прӧверитіс пулемётнӧй роталысь пулемётъяс да минроталысь нопъявны лӧсьӧдӧм миномётъяс да минаяс. Ӧд став огневӧй выныс локтан операцияын лоӧ миномётъясын да пулемётъясын, пушкаяс пыдди лоӧны сӧмын гранатаяс, кыдз шуасны, зептын новлан артиллерия. А боеприпасъяс лоӧ сы мында, мыйта вермас сьӧрсьыс босьтны быд боец. Налӧн весиг вӧлыс оз ло, медым кыскыны патрон да мина ящикъяс.

Приказ пӧлучитӧм бӧрын Рочев сравнитіс тайӧ операциясӧ воздушнӧй десанткӧд, но и воздушнӧй десантлӧн овлӧны пушкаяс, весиг танкъяс.

Дерт, тайӧ операцияыс лоӧ дженьыд када, артиллерия воас регыд, аски жӧ. Но ӧд войнаыд сійӧ война.

Фронт линия вуджисны лог пыдӧсӧд, Карпенкоӧн да Парамоновӧн индӧм туйӧд, кузь лёддзӧн сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунӧмӧн, некутшӧм шы сеттӧг, ёна тэрмасьӧмӧн, кашкигтырйи кок чуньяс йылын котӧртӧмӧн. Сэсся бӧрвылын кылӧ таркнитісны автомат очередьяс, енэжӧ качисны ракетаяс, поткӧдісны пемыдсӧ. Ещӧ здук мысти кутісны шутьлявны да ратшкакывны минаяс, дугдывтӧг таргыны пулемётъяс да автоматъяс.

Рочев вӧлі котӧртӧ парторг Захаровкӧд медводзын.

— Водзӧ! Котӧрӧн! — командуйтіс сійӧ нисьӧ Захаровлы, нисьӧ батальоныслы, а ачыс вешйыштіс бокӧ, тэрмӧдлӧ котӧртысьясӧс, синъяс доймымӧн зільӧ тӧдмавны сы дінті вуджӧртысь йӧзсӧ. Со, буракӧ, помасис нёльӧд рота, со сьӧкыд ношаяс улын чукӧрӧн моз, кашкигтырйи, зіля восьлалӧны пулемётчикъяс, со витӧд рота панйӧ найӧс. А Рочев тэрмӧдлӧ. Ракетаяслӧн югӧрыс татчӧ логас оз усь да ещӧ нин пемыд кажитчӧ. Ичӧтик кост бӧрын воис квайтӧд ротаысь взвод. Бара кост. Вит морткӧд воис Рочев дінӧ ротаса командир Полозов. Тэрыба доложитіс:

— Мукӧдсӧ орӧдісны, комбат ёрт! Найӧ эз вермыны вуджны.

— А тіянӧс аддзыліс прӧтивник?

— А, чайта, эз. Ми шор гуранӧд кыссим лог чукыльӧдзыс, а сэсся пемыдінтіыс котӧртім.

— Водзӧ! — тшӧтш котӧртігмозыс шӧпнитіс Рочев.

Став тайӧ пемыд серпасыс воліс Рочев син водзӧ, кор сійӧ суӧдіс ротаяссӧ да бара вӧлі мунӧ медводзын омӧлик просёлочнӧй туй кузя. Юрыс сылӧн зіля уджалӧ, арталӧ ассьыс вынъяс. А вын этша. Куим батальон пыдди ӧні ӧтикыс эз ло тыр. Эм сӧмын куим станкӧвӧй пулемёт. Миномёт ӧти эз во. Мый вӧчны? Кыдзи выполнитны дзонь полклысь задача кык ротаӧн? Али бергӧдчыны да мышсяньыс атакуйтны? И тайӧ ӧні оз артмы. Приказ эм мунны сійӧ вӧр діӧдзыс да асывводзнас, пемыднас на, атакуйтны Соломны сикт.

А гашкӧ, обстановкаыс вежсис да, тайӧ приказыс воштіс вынсӧ? Кыдзи тайӧ тӧдмӧдны? Связнӧйӧс ыстыны оз позь, сійӧ некытчӧ оз во. Рация коли квайтӧд ротаӧ, адъютант ордӧ.

— Мунны вӧр діӧдз! — вундіс ассьыс мӧвпъяссӧ Рочев.

Сэсся Рочевлы дум вылас воис Соколов да друг сувтыштліс, быттьӧ повзьыштіс:

— Мый нӧ ме вӧчи? Мыйла нӧ эг пыр жӧ бергӧдчы да кӧть мый ло, а уськӧдчы немеч вылӧ, кор сійӧ став бинас кутіс сотны Соколовлысь батальонсӧ? Ӧд буретш Соколовӧс тыртіс прӧтивник ӧні став выннас, и ме сійӧс эновті, эг отсав? А ӧні сёр нин. Ловъя кӧ коли сійӧ — ӧні бӧрыньтчис нин окопъясӧдз, лои кӧ мыйкӧ...

Рочев перйис вышивайтӧм кисетсӧ, тэрыба гартыштіс кыз чигарка да чорыда шуис аслыс:

— Стӧча выполнитны приказ! Мукӧдтор вылӧ менам абу некутшӧм право.

Тӧвся войын тэрмасьӧмӧн мунісны Рочевлӧн ротаяс сетӧм маршрут кузя, паськыд туйясысь бокыті, посньыдик сиктъяс ордйӧмӧн. Пельпомъяс доймӧны сьӧкыд ношаяс улын, кокъяс ёнтымӧн мудзӧмны, дӧрӧмъяс пыдзравмӧн кӧтасьӧмаӧсь. Войся пемыдас видзӧдӧмысь доймӧны синъяс. Но мунысьяслӧн вашкӧдан сёрнияс гажаӧсь, збойӧсь. Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі, найӧ сьылыштісны на. Сӧмын сьывны ни весиг гораа сёрнитны оз позь. Мунны колӧ некодӧн тӧдлытӧг, кань моз гусьӧн. Гусьӧн мунӧм да виччысьтӧг, сюся уськӧдчӧм сайын налӧн успехыс, налӧн олӧмыс.

И ставӧн мунӧны водзӧ, пемыдӧ, некод оз кольччы, оз норась мудзӧм вылӧ, мунӧны Рочев бӧрся, эскӧны сылы. Сійӧ должен корсьны тайӧ сьӧд пемыдсьыс сылы ӧтнаслы тӧдса вӧр ді, вӧр дісяньыс нуӧдны атакаӧ, югдігас бырӧдны Соломны сиктысь гарнизон. Татшӧм мог, тайӧс тӧдӧ быд боец. А водзӧ? Водзӧ бара Рочев индас, мый вӧчны. Мый сійӧ шуас, сійӧс и вӧчӧма. Биӧ кӧть ваӧ сы бӧрся. Регыд на Рочев воюйтіс накӧд, регыд на тӧдӧны сійӧс, но тӧдмалісны нин пыдӧдз. Та вӧсна и эскӧны сылы ставӧн. Збыль, та йылысь найӧ кыв ни джын эз шуны Рочевлы, но сійӧ пытшкӧснас кылӧ, гӧгӧрвоӧ ставсӧ. Бойяс дырйи вообще этша овлӧны сёрнияс. Сэні ёнджыкасӧ сёрнитӧны ӧружиеӧн, ассьыныс мӧвпъяс, кӧсйӧмъяс петкӧдлӧны делӧясӧн, сюсьлунӧн.

Вель дыр Рочев восьлаліс чӧла. Сійӧ быд боксянь арталіс батальоныслысь положение, сы водзын сулалан мог. Воддза лунъясся бойяс дырйи, мыйын сійӧ эз вӧв уверен, юасьліс начальстволысь, тӧлкуйтіс Соколовкӧд, и сылы быдӧн отсавлісны, а ӧні сійӧ ӧтнас, юасьны некодлысь. Петкӧдлыны ассьыд тӧдтӧмлун либӧ нервничайтӧм — некыдз оз позь. Казяласны кӧ чужӧм вылысь либӧ сёрниысь мыйкӧ татшӧмтор, сэки успех вылӧ надейтчыны нинӧм. И медым дзикӧдз бырӧдны волнуйтчӧмсӧ ассьыс, Карпенкокӧд орччӧн восьлалігӧн Рочев юасис сылысь первой разведкаын «кыв» кутӧм йылысь, мый вылӧ Карпенко окотапырысь висьталіс мӧд пӧв пӧшти ставсӧ, мый висьталіс ёртъясыслы блиндажын, а сэсся мӧвпъяссӧ дзик мӧдарӧ бергӧдіс:

— Гортсяньыд тэд, Карпенко, частӧ гижӧны?

Карпенко недыр чӧв оліс. Сійӧ эз виччысь татшӧм юалӧмсӧ. Дай сьӧкыд вӧлі сылы вочавидзны тайӧ юалӧм вылас.

— Менам, комбат ёрт, абу гортӧй. Ме овлі Украинаса ичӧтик сиктын, Харьковскӧй областьын. Но партизанъяслы отсасьӧмысь немеч сотӧма сиктсӧ.

Рочевлы эз ло лӧсьыд аслас юалӧмысь, Карпенколысь сьӧлӧм дой вӧрзьӧдӧмысь. Но водзӧ нуӧдіс:

— А бать-мамыд ловъяӧсь?

— Мамӧ ловъя. Сійӧ оліс Казахстанын, а ӧні локтіс Харьковӧ. Батько фронт вылын жӧ, кытӧнкӧ войвылын.

— Ачыд гӧтыра?

— Гӧтрасьныс эськӧ эг на удитӧй, но ӧта-мӧднымӧс лыддям ассьынымӧн. Война помасяс да, гӧтрасям.

— Гижӧ?

— Гижӧ-ӧ, — нимкодя нюжӧдіс Карпенко и, югыд кӧ вӧлі, дерт, тӧдчис чужӧм гӧрдӧдӧмыс да нюмдӧмыс.

— Гажыд быри?

— Эн нин шуӧй. Кыдзи нӧ гаж оз быр!

— Сійӧ нӧ кӧні, мамыдкӧд?

— Машӧыс? Абу. Сійӧ нин мӧд во фронт вылын, первой Белорусскӧйын, военфельдшер сійӧ. Быд лун письмӧ гижӧ ӧтпырйӧ дас письмӧӧдз пӧлучитла...

Водзын мунысьяс сувтісны, Рочев эз удит помӧдз кывзыны Карпенкоӧс, лои котӧртны тӧдмавны. Вӧлӧмкӧ, высота йывсянь тыдовтчӧмны бияс ичӧтик сиктысь. Фонарикӧн карта югзьӧдӧм бӧрын Рочев веськӧдчис азимут серти туйясысь бокӧ кежӧмӧн.

Рочев кыдзкӧ друг аддзис вӧр дісӧ, быттьӧ сійӧ му пытшсьыс кыпӧдчис киссьӧм килля гырысь да тшӧкыд пуяснас. Сьӧлӧм вылас кокни лои Рочевлы: сійӧ воис индӧм местаӧдз немец тӧдлытӧг. Часі вылӧ видзӧдлӧмӧн, йӧзсӧ пыртіс вӧр пытшкӧ шойччӧдыштны: югдытӧдз кадыс уна на вӧлі. Подразделениеясса командиръяскӧд ачыс муніс вӧр ді пӧлӧн водзӧ, Соломны сиктланьӧ, коді вӧлі муртса тӧдчыштӧ вуджӧр моз. Рекогносцировка дырйи Рочев сувтӧдіс мог быдӧн водзӧ торйӧн, быдӧнлы торйӧн индіс, мый колӧ вӧчны, индіс огневӧй позицияяс пулемётъяслы, назначитіс штурмуйтан да поддерживайтан группаяс, урчитіс наступайтан да атакуйтан порядок, сигналъяс да мукӧд коланторъяс. А Полозовлы аслас ротаӧн тшӧктіс окопайтчыны вӧр ді асыв бокас, вӧр пытшкас не пыдӧ пырӧмӧн.

Лӧз тӧдчыны заводиттӧдз на цептӧ разӧдчӧмӧн Рочевлӧн ротаяс шытӧг да тыдавтӧг, вуджӧръяс моз, тӧвзисны водзӧ. Соломны сиктӧс тывкӧбӧтӧ босьтігмоз. Унджык взводыс ӧдӧб вылысь ньӧти лыйсьытӧг пырис сиктӧ.

Но сиктшӧрса гырысь керкаяс дінын таркнитіс автомат. Сылы воча шыасисны дас кымын. Сынӧдӧ качис ракета. Керкаясысь пробкаяс моз чеччалӧны йӧз, еджъялӧны муртса югдыштан ывлаас улыс паськӧмнаныс, лыйсьӧны автоматъясысь кытчӧ веськалӧ, некодӧс аддзытӧг. На дінӧ орласьӧм гӧрд сунисъясӧн нюжалӧны трассируйтан пуляяс, медым вурыштны пӧсь свинеч емъяснас. Лыйсьӧм ӧтарӧ ӧддзӧ. Кос пӧвъяс чегъясян шыӧн ратшкакылӧны гранатаяслӧн взрывъяс. Гырысь керкаяс сайын ӧтпырйӧ ӧзйисны куим-ӧ-нёль идзас вевта хата. Кылӧ раненӧйяслӧн овгӧм, нывбабаяслӧн лёк горшӧн горзӧм.

XІV

Соколовлӧн батальон кыпӧдчис мунны Рочев бӧрся вит минут мысти. Но эз на удит прӧйдитны сё мӧд метра, сынӧд тыри ракетаясӧн, ывла югдіс, би югӧр водзын пансис чорыд бой. Батальонлы бӧр лои бӧрыньтчыны окопъясӧ. Та бӧрын ротаясӧн да весиг торъя взводъясӧн писькӧдчыны босьтчылӧмсьыс немтор эз артмы.

Недыр мысти Соколов тӧдмаліс, мый Рочевлӧн квайтӧд ротасьыс писькӧдчыны вермӧма ӧти взвод. Кык взводыс дай минрота дзоньнас кольӧма, торъялӧма батальонсьыс. Весиг рациясӧ Рочевлысь абу удитӧмаӧсь нуны.

Ставыс тайӧ сьӧкыд изйӧн водіс Соколовлы сьӧлӧм вылас. Сійӧ вывті тӧждысьӧ Рочев вӧсна, а ӧні некутшӧм сӧвет сетны сылы оз вермы. Мый ӧні сійӧ кутас керны ӧтнасӧн, кор сылы нинӧмӧн оз позь отсавны? Кутшӧм решение примитас ас кежас? Кытчӧ нуӧдас батальонсӧ?

Рочев йылысь Соколовлысь мӧвпъяс торкис радист. Трубкаысь Соколов кыліс Ковалёвлысь пеньгана гӧлӧс:

— Тэ нӧ век на места вылад? Кор нӧ задачатӧ решитан? Кыдз нӧ тэ вермин ёрттӧ ӧтнассӧ эновтны ош гу вылӧ мунігӧн?

Соколов немтор эз вермы воча шуны Ковалёвлы. Весиг эз кыв, эз гӧгӧрво, мый ещӧ висьталіс Ковалёвыс. Сылӧн кывъясыс кырыштісны, пурттӧг вундісны Соколовлысь сьӧлӧмсӧ. Некыдз эз вермы Соколов прӧститны аслыс тайӧ неудачасьыс. Мый дыра нин сійӧ воюйтӧ, а эз вермы выполнитны приказ, ассьыс ёртсӧ, другсӧ эновтіс ӧтнассӧ, коді збыльысь муніс ранитчӧм ош дінӧ.

Скӧрысла да нормӧмысла гораа мурӧстӧмӧн Соколов чеччыштіс окопысь, дзизйӧдлан пуляяс костӧд котӧртіс первойя ротаса командир дінӧ да сы окопӧ чеччыштігмоз, лыйсьӧм шысӧ вевттьыны зільӧмӧн, горӧдіс:

— Век на тані! Кор нӧ тэ кыпӧдан ротатӧ, кор прорвитчан? Али эновтны кӧсъян Рочевлысь ротаяссӧ ас кежас? Эм абу тэнад сьӧлӧмыд?

Лейтенант Зарубин — первой ротаса командир — первойысь на аддзис Соколовлысь ракетаяс югӧр водзын лӧзӧдӧмкодь скӧр чужӧмсӧ, первойысь на кыліс сылысь не аслас кодь гӧлӧссӧ да весиг шай-паймуніс. Сэсся, кор гӧгӧрвоис, мый кӧсйӧ тӧдмавны комбатыс, ки пӧвсӧ козырёк дінас лэптыштлӧмӧн, нуртӧма чӧвтіс:

— Ротаӧс кыпӧдны ме верма, ставныс мунасны ме бӧрся, но ӧд, комбат ёрт, ачыд аддзан: эсійӧ мыльк йылӧдзыс некод ловйӧн оз во.

Соколовлӧн тупкӧса вом вылӧ видзӧдлӧмӧн содтіс аслыс моз:

— Вот эськӧ танкъяс кӧ вӧліны тані!

— Да, танкъяс кӧ вӧліны эськӧ, — пыдісянь ышловзис Соколов. — Но танкъяс вӧчӧны ассьыныс удж решайтанаджык участокъясын.

Дугдывтӧг ыпъялан ракетаяс югӧр улын Соколов перйис Рочевкӧд вежсьӧм портсигарсӧ, зажигалкаӧн ӧзтіс папирос да портсигар вылас видзӧдӧмӧн гычӧдыштіс юрнас, мӧвпыштіс: «Регыд, тыдалӧ, Ваня, лоӧ ыстыны гӧтырыдлы тэнсьыд медбӧръя письмӧтӧ: тӧдіс, буракӧ, сьӧлӧмыд, вежсим тэкӧд меддонаторъясӧн, кӧсйим кувтӧдз овны ӧтлаын, отсавны ӧта-мӧдлы... А ме тэнӧ пыр эновті, ӧтнадтӧ коли».

— Комбат ёрт, гашкӧ, босьтчылам писькӧдчыны? — орӧдіс Соколовлысь мӧвпъяссӧ Зарубин.

Соколов ещӧ ӧтчыд видзӧдліс водзвылас, востымасян енэж вылӧ да вочавидзис:

— Ӧти отделениеӧн... По-пластунски!

Жалиттӧг шӧтӧ немеч снарядӧн да минаӧн, ведраысь моз кисьталӧ пулемётъясысь да автоматъясысь, дугдывтӧг югзьӧдӧ гымалан сынӧдсӧ.

Унаысь Соколов кыпӧдліс йӧзсӧ, ыстывліс водзӧ отделениеясӧн, взводъясӧн, но писькӧдчӧм эз артмы.

XV

Фричелысь батальон вежны рӧмдігас воисны свежӧй вынъяс. Мыйӧн пемдыштіс, Фриче петкӧдіс ассьыс шочмӧм ротаяссӧ вит километрсайса сиктӧ, а войнас получитіс приказ форсированнӧя маршируйтны Соломны сиктӧ, медым сэсь «вербуйтны» йӧзӧс эвакуация ним улын нуны Германияӧ. Фричелы нимкодь лои, морӧс тырнас лолалӧ, вомкӧтшъясыс увлань паськалыштісны, синъясныс вина ютӧг кутісны дзирдавны.

Сылӧн штабса начальник — лейтенант Краузе гӧгӧрвоис: обер-лейтенант Фриче Фриц нюмъялӧ. И эм мыйысь нимкодясьны. Фричелы зэв кажитчӧ «вербовкаӧн» занимайтчыны. Та могысь Фриче мунас пыді тылӧ, а сэсянь, гашкӧ, и водзӧ мӧдӧдасны, гашкӧ, и ловйӧн пышйӧдас сійӧ ассьыс юрсӧ тайӧ кошмарсьыс, русскӧйяс биысь, кытысь петан туйыс эм сӧмын гуын.

Кольӧм во Фричелы Украина кажитчыліс райӧн, а «аслас именниеыс», кодӧс пӧдаритліс полковник Штольц, вӧлі кажитчӧ райса садйӧн, мед кӧть сэні русскӧйяслӧн и совхоз вӧвлӧма. А ӧні Фричеӧс сир би моз сотӧ Украинаыс, ӧти вой оз лэдз пӧттӧдз узьны. «Имениеыс» важӧн нин бӧр русскӧйяс киын, колӧкӧ, бӧр нин сэтчӧ совхоз восьтісны. Но сійӧс он нин бергӧд, сійӧ воши век кежлӧ. Колӧ видзны, мый эз на дзикӧдз вош, колӧ мӧдӧдны гортӧдз сійӧ эмбурсӧ, кодӧс Фриче ыстіс Соломныӧ вит повозкаӧн. Ӧні сійӧ ачыс воас Соломныӧ да аслас киясӧн мӧдӧдас гортас, Германияӧ, гӧтырыслы видзны ставсӧ, кучик чемоданысь кындзи. Кучик чемодансӧ, кытчӧ тэчӧма Анилысь кӧлуй, Фриче пӧдаритас кудель юрсиа машинистка Элизабетлы, кодкӧд сійӧ тӧдмасьліс тӧлысь-мӧд сайын дивизия штабӧ волігӧн.

Тайӧ мӧвпъясыс хороводӧн гӧгралісны Фриче юрын. Кимышъяссӧ зыралігтырйи му джоджа украинскӧй хатаӧд пӧкаживайтӧмӧн сылӧн артмис:

— Майн гот!

Сэсся крута бергӧдчис ӧдзӧс дорын виччысьысь Краузе дінӧ:

— Кык час мысти петны Соломны сиктӧ, воны сэтчӧ кык час кызь минутӧн!

Нимкодьпырысь Фриче тшӧктіс сетны быд салдатлы сё грамм шнапс, но Краузелысь шензяна чужӧмсӧ аддзис да гӧгӧрвоис, тӧд вылас уси, мый шнапс нин абу. Пыркнитчыштӧмӧн Фриче бара крута бергӧдчис:

— Доннэр веттэр! Мӧвпъяс Фричелӧн воисны передньӧй крайӧ, вуджисны прӧтивник окопъясӧ, пырисны пыдӧджык. Дум вылас сылы усисны кык сӧветскӧй офицер, кодъясӧс Фриче эз вермы бырӧдны да кодъяс вӧтлісны сійӧс Бронёвка сиктысь. Ок, кутшӧма лӧгыс петӧ Фричелӧн на вылӧ. А торъя ёна Фриче скӧралӧ комбат Соколов вылӧ, кодӧс сійӧ тӧдӧ дыркодь нин. Кымынысь нин Фриче заводитліс стрӧитны планъяс тайӧ комбатсӧ бырӧдӧм йылысь! Кутшӧмторъяс эз волыны сы юрӧ! Сійӧ мӧвпаліс лунын бырӧдны сійӧс, войын тӧдлытӧг уськӧдчыны, невидимкаӧн пӧртчӧмӧн кыйны ловйӧн, но нинӧм оз артмы. Ӧтчыд сійӧ весиг кутліс нин Соколовӧс, кӧрталіс кияссӧ да нӧйтігтырйи заводитіс нуӧдны полковник Штольцлы, ыджыд награда йылысь мӧвпалӧмӧн. Но нуӧдігкості садьмис и став мырсьӧмыс весь воши. А ӧні, пыді тылӧ мунігӧн, ӧдвакӧ нин Фричелы удайтчас бырӧдны сійӧс, ӧдвакӧ нин сылы паныдасьлас коркӧ.

Сэк кості Фричелӧн выль денщик, бара жӧ Ганс да сэтшӧм жӧ пӧльтчӧм вира чужӧма, ас водзладорас йӧткис хата пытшкӧ томиник, сьӧд синтасъяса, ичӧтик тушаа нылӧс. Сера чышъяныс сылӧн усьӧма косясьӧм платьеа пельпом вылас, ыджыд сьӧд кӧсасьыс петӧм юрси пратьяс ӧшйӧмаӧсь чужӧм бокъясӧ.

Вом калькӧдӧмӧн Фриче бергӧдчис нывлань, син читкыртӧмӧн мерайтіс сійӧс да кызӧктӧмӧн ныр пырыс моз шыасис, кирганкодь гӧлӧссӧ небзьӧдны зільӧмӧн:

— Нун... матка! Ме тэнӧ гӧстьӧ кори! Биттэ, пуксьы!

Ачыс стӧканъясӧ кисьтіс ром. Ганс вылӧ синкым пыр видзӧдлӧмӧн, юрнас индіс ӧдзӧсӧ. Ганс весасис.

Фриче матыстчис зумышӧн сулалысь ныв дінӧ, ньӧжйӧникӧн кутіс коскӧдыс, топӧдіс ас бердас. Но нывка тракнитчис, тойыштіс Фричеӧс мый вынсьыс. Фриче муртса эз усь. Ачыс нывка чепӧсйис ӧдзӧсӧ.

Тойыштӧмысь Фриче эз скӧрмы, эз нин первойысь сійӧс тойыштны, эз нин первойысь Украинаса либӧ роч нывка горӧдӧмӧн уськӧдчы ӧдзӧсӧ сы дінысь, сыӧн коскӧд кутӧмысь. Но тшӧктіс кӧ Фриче вайӧдны «гӧститны» — керкаысь петны ныв оз вермы, ас окота серти ӧдзӧс оз воссьы. Нывлы быть лоӧ либӧ «гӧститны» асылӧдзыс, либӧ... ньӧтчыд не аддзывны югдӧмсӧ.

Горзігтырйи кыкнан кулакнас ӧдзӧсӧ кучкалысь ныв дінӧ ньӧжйӧник матыстчӧмӧн, Фриче чургӧдӧ нывланьӧ парабеллумсӧ да, юрнас пызанланьӧ индӧмӧн, ныр пырыс шыасьӧ:

— Нун, матка, биттэ, пуксьы! — кватитіс сойӧдыс, тойыштіс пызан дорӧ.

Выльысь матыстчис ныв дінӧ, босьтіс пызан вылысь ром стӧкан, вайӧдіс нывлы вом дорас:

— Биттэ, аллес! Гут вайн! Ром стӧкансӧ нывка шеныштіс Фричелы синмас. Ачыс уськӧдчис ӧшиньӧ. Улӧс вывсянь чужйис рамаӧ. Гӧрбыльтчыштӧмӧн чеччыштіс...

Но сэк колӧбтіс лыйӧм. Ӧшинь улын кыліс пласьт усьӧм шы. Фриче пӧльыштіс пистолет стволӧ, тэрмасьтӧг сюйис кабураӧ, небыд креслӧӧ пуксигмоз чӧвтіс:

— Непокорнӧй, упрямӧй, нисшӧй раса!

Фриче мӧвпыштіс Ани йылысь, кодӧс сійӧ лыйис ӧшинь пыр жӧ, сӧмын ывласянь. Сэсся юрӧ воис «вербовка» нуӧдӧм. Думнас чеччыштіс кымынкӧ тӧлысь бӧрӧ, кор сійӧ нуӧдіс татшӧм «вербуйтӧмсӧ» ӧти сиктын Киевскӧй областьын. Сэк сійӧ тадзи жӧ войын муніс сиктӧ став батальоннас. Югдігӧн расквартируйтіс салдатъяссӧ быд хатаӧ. Ачыс овмӧдчис томиник да мичаник парикмахер ордӧ — Анна Занд ордӧ. Збыль кӧ шуны, Занд ачыс корис Фричеӧс гортас овмӧдчыны, вӧзйис сылы ассьыс ӧти комнатасӧ да сэк жӧ шыасис, мед Фриче отсалас сылы вӧтлыны орчча кык комнатаысь учительницаясӧс. Сэки Анна Занд и кажитчис Фричелы да сійӧ жӧ лунсяньыс разрешитіс сылы шусьыны Ани Фричеӧн.

— Биттэ, фрауен, вӧчӧй сідз, медым дас вит минут срокӧн чиститны кфартера менам штаблы!

Учительницаяс повзьӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылӧ, сэсся ӧтпырйӧ Фриче вылӧ:

— Господин офицер, — шыӧдчӧ ӧтиыс сы дінӧ, — кыдзи нӧ ми вермам дас вит минутӧн... Кӧть рытӧдзыс пукты сроксӧ, мед кӧть кӧлуйсӧ удитам петкӧдны керкасьыс.

Тані сюйыштчис Анна Занд:

— Майн, офицер, ме тайӧяслы унаысь нин висьтавлі, мед мунасны комнатаяссьыс, кадыс уна нин вӧлі. Кӧть нюжӧдан рытӧдзыс — оз жӧ петны, вывті упрямӧйӧсь!

Фриче чӧвтліс Анна вылӧ нюмъялан синъяс да мӧвпыштіс:

— Шань нывка!

Сэсся гораа:

— Ганс! Чукӧст зольдатэн! А ті, — бергӧдіс юрсӧ учительницаяс вылӧ, — он кӧсйӧ выполняйтны приказ немецкӧй командованиелысь? Он кӧсйӧ подчиняйтчыны? Арестовайт кыкнансӧ! — гӧлӧс лэптытӧг шуис пырысь салдатъяслы. А мыйӧн учительницаясӧс нуӧдісны да Аннакӧд сійӧ коли кыкӧн, меліа шуис:

— Учительницаяслысь имущество конфискуйта и ставсӧ пӧдарита тэныд, хэ, хэ, хэ!

— Майн либер! — немеч кывйӧн вочавидзис Анна да кыкнан кинас кутчысьӧмӧн ӧшӧдчис Фричелы сьыліӧ. Сэсся, кор найӧ веськалісны диван вылӧ, Анна мӧд пӧв висьталіс тайӧ кывъяссӧ, а недыр мысти Фриче Фриц шуис сійӧс Ани Фричеӧн.

Лун шӧрӧдзыс на Фриче Фриц ӧшӧдіс объявление том йӧзӧс Германияӧ уджавны вербуйтӧм йылысь, гижис, кутшӧм лӧсьыд лоӧ овны Германияын да индіс, медым кык час срокӧн локтасны сы ордӧ гижсьыны, коді кӧсйӧ овны Германияын гажа олӧмӧн.

Коли кык час, куим, рыт воис, но Фричеӧн кӧсйӧм гажа олӧм вылӧ некод эз ышты, гижсьыны некод эз во. Адъютант Краузелӧн гижавны лӧсьӧдӧм список коли тыртӧм.

Аскинас Фриче ӧшӧдіс приказ, медым став том йӧз суткиа срокӧн регистрируйтчӧны штабын. Но приказ эз отсав. Сёр рытӧдз Краузе весьшӧрӧ виччысис том йӧзӧс, торъя нин том нывъясӧс, медым на пиысь бӧрйыны ӧти медмичасӧ кымынкӧ вой кежлӧ. Рытнас Краузе кӧсйис доложитны Фричелы, но Фричелӧн патера ӧдзӧс асывсянь нин вӧлі крука.

Хатаясӧ разместитӧм немецкӧй салдатъяс асывнас казялісны, мый дас квайт арӧсысь ыджыдджык зонъяс сиктӧ абу кольӧмаӧсь, войнас найӧ ставӧн сылӧмаӧсь, быттьӧ абу и вӧвлӧмаӧсь.

Салдатъяс та йылысь висьталісны отделеннӧйяслы, отделеннӧйяс взводнӧйяслы, взводнӧйяс ротнӧйяслы, а ротнӧйяс доложитісны Краузелы. Краузе котӧртіс Фриче Фриц дінӧ.

Краузелӧн кывъясыс Фричелы быттьӧ нӧшкӧн клёнӧбтісны юрас. Сійӧ некутшӧма эз виччысь татшӧмтор «упрямӧй» украинецъяссянь. И оз позь вӧлі лэдзны татшӧмсӧ. Фриче гӧгӧрвоӧ вербуйтӧмлысь коланлун, тӧдӧ немецкӧй главнӧй командованиелысь приказ: нуны Украинаысь Германияӧ уджавны миллион том мортӧс. И друг кутшӧмкӧ пацанъяс лысьтӧны сопротивляйтчыны немецкӧй офицерӧн сетӧм приказлы! Оз вермы лоны! Фриче оз терпит татшӧм наглость! Фричелы сетӧма нинӧмӧн ограничиттӧм право! Сылы тшӧктӧма нуӧдны тайӧ вербовкасӧ любӧй методӧн да средствоӧн. Краузе вылӧ кӧсӧйтчылӧмӧн, сійӧ горӧдіс:

— Облава! Чукӧртны ставсӧ вичкоӧ!

Минут дас мысти сикт пасьта лыбис мамъяслӧн да челядьлӧн бӧрдӧм, том нывъяслӧн горзӧм, немецкӧй салдатъяслӧн ёрччӧм. Час мысти вичко ӧграда вӧлі тырӧма зонъясӧн, нывъясӧн, верстьӧ мамъясӧн. Джуджыд кӧрт ӧграда ортсыын тшем сулалӧны автоматъясӧн немецкӧй салдатъяс. Автоматчикъяслӧн мӧд ыджыд цепь кытшын старикъяс, старукаяс, олӧма нывбабаяс да челядьяс.

Ӧграда пытшкын и ортсыын чӧв сулалысьяслӧн быгалӧм чужӧмъяс бергӧдчӧмаӧсь ӧти местаӧ, гӧгрӧсмӧм синъяс синва пыр видзӧдӧны ӧграда воротаӧ. Сэні став сиктлы тӧдса кудриа юрсиа Грицко Остапчук, Катерина Остапчуклӧн ӧтка пи, вердысь. Грицко кок улысь Фриче муртса на ӧні чужйис табуретка.

Ставлӧн на пеляс кылӧ Грицколӧн тэрыба шуалӧм медбӧръя кывъясыс:

— Хлопцы, эн мунӧй неметчинаӧ! Регыд воас Червонӧй Армия, мездас ставнымӧс! Отсалӧй партизанъяслы, отсалӧй налы, кодъяс сыліны тавой! Смерть немецкӧй...

Свинеч кодь сьӧкыд чӧвлунсӧ орӧдіс ичӧтик нывка, коді автоматчикъяс костӧд ӧграда пытшкысь аддзис мамсӧ да уськӧдчис сы дінӧ горӧдӧмӧн:

— Мамо-о!

Ӧграда пытшкын нывкалӧн мам сьӧлӧмнас кыліс нылыслысь горӧдӧмсӧ, ойӧстӧмӧн горӧдіс воча, чеччыштіс ӧграда вылӧ, кӧсйис петны ас кага дінӧ, бурӧдны сійӧс. Но немецкӧй салдат кузь очередьӧн уськӧдіс сійӧс ӧграда вывсьыс.

Час мысти вичкоын ни вичко гӧгӧрын некод эз вӧв. Вичкоысь и ӧградаысь ставнысӧ нуӧдісны станцияӧ, поездӧ, нуны Германияӧ каторжнӧй уджъяс вылӧ. Ӧграда ортсыысь йӧзсӧ вӧтлісны гортъясӧ. Фриче Фриц сетіс выль приказ: аски асыв кежлӧ ӧтитӧг локны вичко дорӧ ставлы, коді войнас пышйис партизанъяс дінӧ. Дас мортӧс босьтіс заложникъясӧ да висьталіс ставлы: «Асылӧдзыс кӧ оз воны партизанъяс дінӧ мунысь том йӧз, тайӧясӧс лоӧ лыйлӧма».

Дас час асылын бара чукӧртісны вичко дорӧ сиктысь став йӧзсӧ. Заложникъясӧс вайӧдісны ӧграда дінӧ, лыйлісны Остапчук кок улын.

Бӧрдысь йӧз чукӧрын друг кыліс: «Пӧжар». Кимӧдзьясӧн да сос вом доръясӧн синва чышкыштӧмӧн сулалысьяс бергӧдісны юрнысӧ вичко воротаысь. Синъясӧ кучкисны хата идзас вевтъясысь каян би кывъяс. Керка дінысь керка дінӧ котралӧны немецкӧй салдатъяс, факелъясӧн зургӧны идзас вевтӧ да водзӧ котӧртӧны.

Йӧз чукӧр сявмуні. Уськӧдчисны пӧжарнӧй машинаяс дінӧ. Но туйсӧ потшисны автоматчикъяслӧн очередьяс. Уськӧдчисны хатаясӧ, медым спаситны биысь кагаясӧс, эмбур, мый удитасны. Но сійӧ жӧ очередьяс конъявлӧны хата дінӧ матыстчысьясӧс.

Тадзи быри Украинаса сикт, бырины тайӧ сиктса йӧзыс.

«Вербовка» кузя задание выполнитӧмысь командование ошкис Фриче Фрицӧс.

Жугӧдӧм ӧшиня хатаысь Соломныӧ мунны петігӧн Фриче мӧвпыштіс:

— Гашкӧ, тайӧ «вербовкасьыс» и награда пӧлучита!

XVІ

Вӧр ді нюжалӧма асыввывсянь рытыввылӧ километр дорысь кузя да шӧрвыйӧдыс паськалӧма километр джын сайӧ. Сэні быдмӧны сё вося гырысь дубъяс, киссьӧм коръя увъяссӧ жергӧдӧмӧн. Ур ни лэбач, некутшӧм ловъя лов вӧрын оз кыв. Ӧткымынлаысь пуяссӧ пӧрлӧдлӧмаӧсь, кольӧмаӧсь еджыд йыла мыръяс.

Комбат приказ серти лейтенант Полозов — квайтӧд ротаса командир — вӧр ді асыввыв бокын займитіс оборона взводӧн, коді писькӧдчис татчӧ батальонкӧд. Вӧр ді мукӧд бокъяс Полозов вермис патрулируйтны сӧмын кымынкӧ мортӧн. Соломныӧ наступайтны петігӧн Рочев висьталіс Полозовлы:

— Аддзан кӧ миянлысь гӧрд да лӧз ракетаяс, котӧрӧн локтанныд отсӧг вылӧ. Сигналтӧг местаысь эн вӧрзьы. Аддзан кӧ прӧтивникӧс, ысты ме дінӧ связнӧйӧс! Яснӧ?

— Яснӧ!

Лӧз тӧдчигӧн Полозов кыліс Соломныысь бой пансьӧм, аддзис трассируйтан пуляяслысь визьялӧм, еджыд ракетаяслысь дзирдалӧм. Но сигнал эз вӧв, и Полозов коли места вылӧ. Кыкысь шыасьліс сы дінӧ орчча окопсянь боец Карпенко. Сылы оз овсьы тані, кор ёртъяс би пытшкынӧсь, окопын пукалӧмыс сылы кажитчӧ весьшӧрӧ кад воштӧмӧн. Сійӧ чайтіс, мый Полозов нарошнӧ сёрмӧдчӧ бойӧ пырны.

Карпенколысь первой шыасьӧм Полозов шуткаӧ бергӧдіс, а мӧдысь шыасьӧм коса вундіс:

— Кор лоӧ приказ — сэк и мунам!

Карпенко кӧсйыліс на шыасьны Парамонов дінӧ. Но сійӧ вӧлі бокынджык, вӧр дор йылас наблюдательын.

Дӧзмӧмпырысь Карпенко кыскис кисетсӧ, тэрыба гартыштіс ыджыд чигарка. Но куритны вӧлі запретитӧма. Окоп бруствер вылӧ гырддзанас ӧшӧдчӧмӧн, синъяс лапнитлытӧг Карпенко кутіс дзоргыны муртса тӧдчыштан Соломны сиктӧ, лыйсьӧмсӧ чожа кывзӧмӧн. Лыйсьӧм шы серти сійӧ ӧшыбитчытӧг висьталӧ, коді да кутшӧм ӧружиеысь лыйлӧ.

— Лейтенант ёрт, немечьяс омӧля лыйсьӧны, ёнджыка миян пӧпӧшаяс да винтовкаяс кылӧны. Со, лимонка поті... мӧд... коймӧд. О-о, немецкӧй автоматъяс варовмисны. У-у, мый кузя ӧчередь. Тайӧ бара, дерт, парторг Захаров. Сійӧ ӧд патрон жалиттӧг розьӧдлӧ немечьяслысь рушкуяссӧ и юръяссӧ. Тӧданныд, лейтенант ёрт, сійӧ висьталӧ, ме пӧ фрицтӧ ог пӧпӧрӧг лый, а век вывсянь улӧ шӧри поткӧда.

Карпенколысь варовитӧм торкис Парамоновлӧн гӧлӧс:

— Аддза прӧтивникӧс! Асыввывсянь локтӧны колоннаяс!

Полозов да Карпенко ӧтпырйӧ бергӧдчисны асыввылӧ, кӧні сӧдз енэжсӧ вӧлі гӧрд зарниӧн банйӧма садьман тӧвся шонді. Налы тыдовтчис вит кымын негырысь колонна, кодъяс буретш вӧлі лэччӧны высота таладор чойӧд, вӧр дісянь километр куим сайын. Колоннаясӧс муртыштӧмӧн Полозов ещӧ видзӧдліс Соломны сиктын мунан бой вылӧ, кывзысьыштіс лыйсьӧм шыас да мӧвпыштіс:

— Бой мунӧмсӧ не аддзыны да не кывны найӧ оз вермыны. Тайяс, дерт, отсӧг вылӧ локтӧны Соломныӧ; дерт, налы юӧртісны радио либӧ телефон пыр. Но мыйла нӧ эськӧ колоннаясӧн локтӧны, а походнӧй заставаныс зэв матын? Тэрмасьӧны, буракӧ, — гӧгӧрвоис Полозов.

Полозов прикажитіс Карпенколы котӧртны да доложитны комбатлы. А Карпенко котӧртӧм пыдди кисӧ лэптыштлӧмӧн кевмысян синъясӧн видзӧдӧ Полозов вылӧ:

— Лейтенант ёрт, разрешит шыасьны!

— Мый нӧ лои?

— Кор сэн бой вӧлі пансьӧ, эн лэдз мунны, ӧні тані бой кӧсйӧ лоны — ыстан тась. Хиба сэсся некод абу меысь кындзи?

— Вӧч, мый прикажиті!

— Эм! — нурбыльтіс Карпенко, места вывсяньыс котӧртны уськӧдчӧмӧн.

Бой кежлӧ лӧсьӧдчыны приказ сетӧмӧн, Полозов орӧдчывтӧг дзоргӧ прӧтивник вылӧ, ассьыс вом доръяссӧ курччалігтырйи. А юрас жувгӧ ӧти мӧвп:

— Эк, эськӧ вӧлі кӧ тані Коржев аслас миномётъясӧн, петкӧдлім эськӧ сэк пуж тіянлы! Регыд эськӧ колоннаястӧ колодаясӧ пӧртім! А мый ӧні? Миян сӧмын автоматъяс, весиг и пулемётыд абу. Разӧдчытӧг кӧ эськӧ матӧ воасны и ладнӧ, а разӧдчасны кӧ? Вӧр ді войвыв ни лунвылын менам некод абу. Дай уна-ӧ менам йӧз — китыр, быдлаӧ оз тырмы.

Полозов нетшыштіс косьмӧм си турун да ичӧтикаӧн орйӧдлігтыр видзӧдӧ ӧдйӧ матысмысь прӧтивник вылӧ, пельяснас Соломныын мунан бой кывзӧмӧн да гимнастёрка зепсьыс комсомольскӧй билетсӧ кималасӧн видлӧмӧн.

Прӧтивникӧс Полозов аддзӧ ки пыдӧс вылысь моз, лыддис нин весиг, кымын морт сылӧн, кутшӧм ӧружиеыс да. Со воддза колоннаыс кутіс локны ӧтикӧн, сьӧрся-бӧрся, головнӧй походнӧй заставаын соді морт дас кымын. Найӧ ёна тэрмасьӧны, мунӧны котӧрӧн сорӧн туй кузя, а туйыс дзик вӧр бердті швачвидзӧ.

Вӧр дінӧ воигӧн походнӧй застава разӧдчис цептӧ да веськыда зурзьӧдӧ Полозовланьӧ, кӧсйӧ, буракӧ, сынавны вӧрсӧ. Наӧдз сӧмын нин сё метр, этшаджык. Полозов сибдӧма автомат дінас, шуйга синпӧв куньӧмӧн да веськыд водз чунь спускӧвӧй крючок вылӧ пуктӧмӧн. Полозовлы колӧ, мед колоннаыс матӧджык воасны полошуйтчытӧдз. Сійӧ урчитіс бырӧдны тайӧ матысаяссӧ сӧмын вит мортлы, а мукӧдыслы лэдзны кузь ӧчередь колоннаяс кузя.

Локтысь немецъяслӧн синъяс ёнджыкасӧ кодзлӧдлӧны оз вӧр пытшкӧ, а Соломны вылӧ. Но рушкуясӧ пыкӧм автоматъяс налӧн веськӧдчӧмаӧсь вӧр діӧ. Тӧдчӧны нин весиг налӧн восьса вомъясыс, кажитчӧ, кылӧ нин кокъясӧн кын идза подйӧ шарскӧм.

Полозов личкыштіс водз чуньсӧ. Лыйӧм шыыс йӧлӧгаӧн сярмуні вӧр пасьта. Быд боец лэдзис кузь ӧчередь. Матыса цепысь коді сунтшыкмуні, коді гатш черъёвтчис, автоматнас шеныштӧмӧн, коді вель дыр катласьӧмӧн пӧри. Колоннаяс джӧмдылісны, унаӧн места вылас нюкырмунісны, мукӧдыс сявмунісны ыжъяс моз, кытчӧ веськалӧ.

Но регыд оправитчисны. Разалісны цептӧ. Восьтісны чорыд би. Заводитісны наступайтны, вӧр дісӧ тывйыштны зільӧмӧн. Со найӧ вӧчалӧны дженьыдик перебежкаяс миномётнӧй би прикрытие улын. Кыссьӧны по-пластунски. Чукӧрмӧны атака рубеж вылӧ.

Тыдавмӧн выйӧ Полозов синъяснас котӧртіс окопъясӧд аслас йӧз дорті. Ставӧн лӧсьӧдчӧмаӧсь лыйны, кыйӧдчӧны кыйсьысьяс моз.

Немечьяслӧн цепь сувтіс. Автоматъясысь резігтырйи первой восьлӧн, а сэсся котӧрӧн уськӧдчис водзӧ. Лыйсигмозыс Полозов видзӧдліс шуйга вылӧ. Неылын сысянь ӧти боец чеччыштіс, ӧружьетӧг котӧртӧ бӧрӧ. Полозов горӧдіс сылы. А сійӧ ещӧ ӧддзис. Парамонов бергӧдіс автоматсӧ пышйысьлань:

— Тру-ус! — скӧр кыз гӧлӧсӧн мурӧстіс. Таркнитіс ӧчередь.

Та кості асыввывсянь немецъяслӧн атака тшӧкмуні. Ловйӧн кольысьяс бӧрыньтчисны. Но войвыв боксянь найӧ пырисны вӧрӧ, Полозовлысь сэсь кымынкӧ боецӧс нырыштӧмӧн.

Миномётъяс ӧтарӧ чорзьӧдӧны лыйӧм. Пуясӧ инмалысь минаяс унаӧс нин петкӧдісны стройысь. Ранитчис Полозовлӧн сойыс.

Недыр мысти прӧтивник атакуйтіс вӧрсянь. Но Полозовлӧн автоматчикъяс бара отбитісны атакасӧ. Немецлы выльысь лои бӧрыньтчыны, пуяс костӧ уна шой кольӧмӧн.

Коймӧд атака отбитӧм бӧрын Полозовлӧн коли дзоньвидзаӧн морт дас кымын да вит-ӧ-квайт раненӧй вӧлі вермӧ на лыйсьыны.

Полозов ӧні аддзӧ ставсӧ. Сійӧ дыр видзӧдӧ Парамоновлӧн лӧнь да увереннӧй чужӧм вылӧ, а пельясыс быттьӧ лӧсьыд сьылӧм кывзӧны, кор атакаяс костын Парамонов спокойнӧя чӧвтас:

— Ещӧ ӧтчыд виньдіс!

Парамоновлӧн уверенностьыс вуджӧ мукӧдъяс вылӧ. Атака отбитӧм бӧрын боецъяс чужӧм вылын ворсӧ нюм. На костын кылӧ гажаджык сёрни. Сэтшӧм нин салдатлӧн олӧмыс: бой дырйи сійӧ зумыш, скӧр, а опасностьыс прӧйдитас да ставыс вунӧ, медся страшнӧйторъясыс кутӧны кажитчыны вӧтын моз тешкодьӧн. Збыль шуӧны, мый салдат бой дырйи эралӧ, а бой бӧрын — серавлӧ. Но тайӧ серавлӧмыс, нюмъявлӧмыс тӧдлытӧг сылӧ чужӧмъяс вылысь, кор опасностьыс выльысь матыстчӧ, гажа сёрнияс асьныс орӧны, кор заводитчӧны шутьлявны пуляяс, ратшкакывны минаяс, кор бара лоӧ топӧдчыны автоматъяс дінӧ.

XVІІ

Бой лӧнис вочасӧн. Соломны шӧрсянь лунвылын лыйсьӧмыс дугдіс нин, а войвылас то ӧтилаын, то мӧдлаын трачкӧдчӧны на автоматъяс, гыпкӧны винтовкаяс, ротшйӧдлӧны гранатаяс. Сэк Рочев дінӧ кашкигтырйи воис Карпенко, висьталіс сылы ставсӧ, мый аддзыліс да мый тшӧктіс доложитны Полозов. А мый ӧні вӧчсьӧ сэні — Рочев ачыс нин кылӧ.

Сиктӧ разалӧм нёльӧд ротаӧс чукӧртӧм бӧрын Рочев сетіс приказ — кытшовтны вӧр дісӧ рытыв боксянь, атакуйтны прӧтивникӧс да кӧть мый, а кутны вӧрсӧ ас киын. Дас кымын автоматчиккӧд ачыс уськӧдчис сикт войвыв помлань.

Час джын мысти ставыс вӧлі эштӧма. Пленнӧйяс эз вӧвны. Но и шойяс пиысь некод эз казяв ни генералӧс ни обер-офицеръясӧс. Местнӧй йӧз висьталӧм серти дивизия штабыс тась весасьӧма войнас. Кольӧма сӧмын уна машина, повозка.

Витӧд ротаса боецъяс пӧвстысь сюри шофёр. Машина бӧжӧ сійӧ кӧрталіс немецкӧй противотанкӧвӧй пушка, машинаӧ сӧвтіс снаряд ящикъяс, кык миномёт мина ящикъясӧн да тӧвзис вӧр діланьӧ.

Лӧз ӧшиня керка дінын сулалан повозкаясысь шыблалісны чемоданъяс, ящикъяс, мешӧкъяс, зіля доддялісны вӧвъясӧс, да, витӧд ротасӧ пӧшти ставнас пуксьӧдӧмӧн, Рочев гӧнитіс вӧр діланьӧ. Сиктын бой вӧлӧм йылысь висьталіс сӧмын кымынкӧ ваймысь хатаысь ру кодь тшынлӧн паськалӧм да уличьяс вылын фриц шойяслӧн лясвидзӧм.

Полозов дінӧ Рочев воигӧн прӧтивникӧс вӧлі вӧтлӧма нин вӧрысь. Кытш джынйӧн вӧр дісӧ кытшалӧмӧн, немеч окопайтчис.

Окопайтчисны и Рочевлӧн ротаяс.

Недыр мысти Рочевлы донеситісны, мый рытыввывсянь вӧр діланьӧ матыстчӧ прӧтивник. Ӧти рота лои снимитны окопъясысь, ыстыны вӧр ді мӧдар помӧ, медым не лэдзны прӧтивникӧс пырны вӧрӧ мышсянь, медым кутны вӧр дісӧ медбӧръя мортӧдз.

Вӧр ді помын неуна лӧньыштлӧм бойыс выльысь ӧзйис да вӧрса пӧжар вылын моз биыс чеччыштіс ді мӧдар помас. Вӧр дісӧ немеч босьтіс кытшӧ. Сійӧ быд боксянь наступайтӧ, ыджыд цепь пеклясӧ шыркӧдӧмӧн.

Вӧр пасьтала гымалӧны снарядъяслӧн да минаяслӧн взрывъяс. Осколокъяс чашйӧны пуяс, орйӧдлӧны увъяс, койӧны смерть. Пуляяс дугдывтӧг живгӧны, тивзӧны, и Рочевлы кажитчӧ, мый та мындаыс весиг коми сьӧртын номйыс оз овлы.

Связнӧйяс пыр Рочев сетіс ротаяслы приказ:

— Лыйны шоча, сӧмын цельясӧ, матӧдз сибӧдӧмӧн!

Сэсся чорыда содтіс:

— Местаысь не бӧрыньтчыны! Кӧть дзонь дивизия локтас вӧрысь, босьтны миянӧс немеч оз вермы. Вӧрын Рочев чувствуйтіс асьсӧ гортын моз. Челядьдырся и томдырся кадыс Рочевлӧн коли вӧрын: вотчӧмын, кыйсьӧмын, вӧр лэдзӧмын. Чужан сиктыс сылӧн вӧр пиын. И Рочевлы кажитчӧ, мый быд пу нюмъялӧ сылы, быд пу дась дорйыны, видзны сійӧс врагысь.

Связнӧйяс бӧр воисны гажтӧм юӧръясӧн: нёльӧд ротаын стройысь петӧма джын йӧзыс. Миномётъяслӧн кольӧма дас мина. Противотанкӧвӧй пушкалӧн — вит бронебойнӧй снаряд. Витӧд роталы лоӧма бӧрыньтчыны вӧр пытшкӧ, сайӧдчыны танкъясӧн лыйлӧмысь.

Доймымӧн ёкмуні Рочевлӧн сьӧлӧм, кор квайтӧд ротаса связнӧй висьталіс ротнӧй командир Полозов ёна ранитчӧм йылысь.

Эз на удит Рочев помӧдз кывзыны связнӧйясӧс да сетны выль приказ, енэж тыри эргӧмӧн. Пуяс костӧд видзӧдӧмӧн, Рочев лыддис кызь вит «Юнкерс» да дас кымын «Мессершмидт», кодъяс гӧгралісны бомбардировщикъяс гӧгӧр, кыдзи чикышъяс ыджыд варыш гӧгӧр.

Вӧр ді весьтӧ воӧмӧн, медводдза «Юнкерс» суныштіс, быттьӧ ыджыд каля уськӧдчис чери вылӧ. Усигмозыс «Юнкерсысь» торъялісны сьӧд чутъяс. Найӧ ӧдйӧ ыдждісны, дугдывтӧг гораа шутёвтӧмӧн матыстчисны вӧр ді вылӧ. А сэк нин суныштӧ мӧд «Юнкерс». Сы бӧрын коймӧд... нёльӧд. И ставыс гылӧдӧны быдман, шутьлялан сьӧд чутъяс. Муыс сыркмуні, весиг окоп пыдӧсын кутіс треситны ӧднӧколкаӧн лёк туйӧд мунігӧнмоз. Сынӧдыс тыри пель поткӧдан оръявлытӧм гымӧн. Воронкаясысь вӧр вевдорӧдз качлан муыс лӧп сорӧн тыртӧ му веркӧссӧ. Нэмӧвӧйся дубъяс сартас моз юкасьӧны да чаг моз лэбӧны быд бокӧ. Кажитчӧ, муыс и вӧрыс гудрасьӧ, сорсьӧ ӧтилаӧ.

XVІІІ

«Аслас имениеысь» пышйӧдӧм совхознӧй бричкаын колоннаяс бӧрся мунігӧн Фриче Фриц видзӧдіс Соломны сиктысь кыптан сьӧд тшын вылӧ, а чошкӧдӧм пельяснас кыйис сэсь муртса кылыштан лыйсьӧм шы. Фриче некыдз эз гӧгӧрво, мый сэн лоӧма. Сылы сетісны приказ мунны Соломныӧ да «вербуйтны» том йӧзӧс Германияӧ нуӧм вылӧ. И нинӧм эз висьтавны мукӧдтор. Прӧтивниклы татчӧ локны вӧлі некыдз. Рытнас, пемдӧм бӧрас заводитлісны писькӧдчыны, но эз вермыны. А ӧні Соломныын явӧ кылӧ лыйсьӧм шы. Керкаяс инӧ мед сотчӧны, сійӧс вермисны ӧзтыны немечьяслы сопротивляйтчӧмысь либӧ кутшӧмкӧ мукӧд ногӧн выль порядок нарушайтӧмысь. А гашкӧ, карательнӧй отряд уджалӧ? Оз. Лыйсьӧмыс мӧд нога. Дай гранатаяслӧн взрывъяс кылӧны.

Вель дыр тадзи мӧвпаліс Фриче. Сэсся швачкис аслас плешкӧ ки пыдӧснас, горӧдіс, весиг выль денщикыс кӧзла вылас черепсидзис:

— Партизан!

Сэк жӧ прикажитіс содтыны йӧзӧс походнӧй заставаӧ, котӧрӧн мунӧмӧн сынавны вӧр боксӧ, колоннаяслы содтыны шаг. Фриче арталіс, мый сійӧ ӧні вермас кутны сиктсьыс став партизансӧ, мый найӧ оз удитны пышйыны, оз удитны нуны повозкаясысь Фричелысь эмбур. А вӧр сынавны Фриче тшӧктіс сідз, сы понда, мый сійӧ вӧр, мый вӧрсьыс Фриче полӧ нин Россияӧ пырӧмсянь. Вӧрыс Фричелы, торъя нин татшӧм ыджыд да сук вӧрыс — медся шуштӧмин, сэні вермӧны лоны партизанъяс, сэні быд куст кӧсйӧ крукыштны увъяснас, быд пу лӧсьӧдчӧма пӧрны да пычӧдны немечӧс. Вермис кӧ эськӧ Фриче, став вӧрсӧ бырӧдіс Россия пасьтаысь. Но Россияысь вӧр бырӧдны оз позь сідз жӧ, кыдзи оз позь бырӧдны и Россиясӧ. Помтӧм вӧрысь быд пу пӧрӧдны он вермы сідз жӧ, кыдзи он вермы копыртны, сувтӧдны пидзӧс вылӧ и русскӧй йӧзӧс. Кыдзи Гитлерлӧн армия вынтӧм бырӧдны сӧветскӧй йӧзӧс, сідз жӧ и Фриче вынтӧм пӧрӧдны либӧ бырӧдны Сӧвет муысь вӧрсӧ.

Ассьыс вынтӧмлунсӧ гӧгӧрвоӧм вӧсна Фриче и полӧ быд вӧр діысь. Но ӧні сійӧ некыдз эз виччысь, ньӧти эз чайт, мый вӧрӧ пыригӧн ытшкыштасны сылысь дозорсӧ да кузь очередьясӧн ёна шочмӧдасны колоннаяссӧ, кодъясӧс сійӧ эз паськӧд цептӧ, медым ӧдйӧджык да матӧджык воны сикт бердӧдз. Бричкаысь увлань юрӧн моз канаваӧ уськӧдчӧм бӧрын Фриче кымыныськӧ кыпӧдліс салдатъяссӧ атакаӧ, восьтіс ураганнӧй би миномётъясысь да орудиеясысь, но вӧрӧ пырны эз вермы. Сэк сійӧ рация пыр йитчис полковник Штольцкӧд да генерал фон Кюнсберкӧд, корис отсӧг, корис весиг авиация.

Отсӧг вылӧ тылсянь Соломны сикт пыр ӧдйӧ воис резервнӧй батальон. Сэсся вӧр ді бомбитіс авиация, а бӧрынджык полковник Штольц воис ачыс, полксӧ участок вывсьыс снимитӧмӧн. Воис и танкӧвӧй подразделение. Генерал фон Кюнсберг поручитіс Штольцлы тайӧ вынъясӧн бырӧдны вӧр ді вылысь кыськӧ воӧм русскӧй отрядӧс. Штольц прикажитіс босьтны кытшӧ вӧр дісӧ, восьтыны чорыд би.

Фричелы висьталісны, мый Соломныын партизанъяс абуӧсь, мый сэтчӧ кольӧдӧмаӧсь тылысь воӧм батальонысь взвод. Та бӧрын сы юрысь эз нин вешйыв повозкаяс йылысь мӧвп. Сійӧ поліс, мый Соломныӧ кольччӧм салдатъяс вермасны ректыны сылысь повозкаяссӧ трофейяс пыдди. Недыр мысти командованиесӧ сійӧ сетіс заместительыслы да, кутшӧмкӧ помка улын, совхозса бричкаӧ Ганскӧд пуксьӧмӧн, скач мӧдіс Соломныӧ, муяс вывті километр-мӧд сайті гуранӧд вӧр дісӧ ордйӧмӧн. Сьӧлӧмыс эз ылӧд Фричеӧс. Соломны шӧрӧ воигӧн лӧз ӧшиня керка дінысь сійӧ казяліс ассьыс тыртӧм чемоданъяс, дрӧбалӧм вазаяс, чашйӧм картинаяс, киссьӧм пызя мешӧкъяс. Керка бокын немецкӧй салдатъяс ыджыд зыкӧн лёкысь мырддьысьӧны ур ку пась вылын, коді вӧлі эсійӧ жугӧдӧм ыджыд чемоданас.

Лёк горшӧн горӧдӧмӧн Фриче уськӧдчис салдатъяс вылӧ, тыртӧммӧдіс наӧ парабеллумсӧ. Усьысь салдат ордысь сійӧ кыкнан кинас кватитіс ур ку пась, кодӧс кыскис Шепетовка карсянь.

Ур ку пасьысь кындзи Фриче эмбурысь нинӧм абу кольӧма. Бричкаӧ пась вылӧ пуксьӧмӧн, ку пытшкысь петтӧдз скӧрмӧмӧн, Фриче гӧнитіс бӧр локтан туйӧд, ассьыс лёксӧ вӧр діӧ йӧршитӧм русскӧйяс вылӧ вештыны кӧсйӧмӧн.

Бричкаысь чеччигӧн Фричелы мыччисны полковник Штольцлысь приказ: сигнал серти штурмуйтны вӧр, любӧй донӧн бырӧдны сэсь русскӧйясӧс, пленӧ некодӧс не босьтны. Выполниттӧмысь — расстрел.

Плешсӧ кӧрӧмӧн Фриче мӧвпыштіс: «Танкъяс гырысь да тшӧкыд вӧрӧ пырны оз вермыны, а танкъястӧг миян пехота оз мун атакаӧ. Ковмас мырдӧн вӧтлыны. Аслым лоӧ мунны. Но вӧрысь бырӧдны русскӧйӧс он вермы».

Связнӧйяс пыр Фриче прикажитіс ротнӧйяслы лӧсьӧдчыны атакаӧ, виччысьны сигнал. Оз кӧ кыпӧдны атакаӧ — Фриче ачыс лыйлас найӧс.

Кыті гӧрбыльӧн, кыті кыссьӧмӧн Фриче муніс Ганскӧд окопъяс дорӧдз.

Гӧрд ракетаяс кыптӧм бӧрын Фриче ачыс тшӧтш вӧтліс салдатъяссӧ атакаӧ, на бӧрся лыйсигтырйи вӧрланьӧ котӧртӧмӧн.

Пуяс костӧ воигӧн Фричеӧс быттьӧ конйыштісны, швач уси. Здук мысти сійӧ кыпӧдчыліс сойяс йылас, сувтса синъясӧн видзӧдліс вӧр пытшкӧ да бӧр нёровтчис му бердӧ, быттьӧ сьӧкыд грузӧн личкисны. Кос кабыръяснас сійӧ шымыртіс мусӧ, но кын муас гыжъясыс эз мӧрччыны, сӧмын пегыртісны. Тір-тір мунӧм бӧрын вӧсни кокъясыс нюжгӧдчисны.

Фриче бӧрся котӧртысь Ганс уськӧдчис сы дінӧ, бергӧдліс Фричелысь тушасӧ бок вылӧ, видліс пульс да гугӧдіс зепъяс. Та бӧрын Фричелысь шойсӧ йӧткыштіс кымынь да гӧрбыльӧн мый эбӧсысь котӧртіс бричка дорӧ.

Но кольӧминысь Ганс эз аддзы бричкасӧ. Сійӧ видзӧдліс ӧтарӧ, видзӧдліс мӧдарӧ — бричка некӧн эз тыдав, быттьӧ му пыр мунӧма. Друг сійӧ казяліс асыввывсянь туй кузя матыстчысь гырысь танкъяс. Высотка сайысь му пытшкысь моз петӧмӧн налӧн лыдыс ӧтарӧ содӧ. Радлігтырйи Ганс лыддис комын сайӧдз. Сэсся видзӧдліс Фриче сьыліысь босьтӧм бинокль пыр, танкъяс вылысь аддзис ыджыд десант да нюмыс петі, мӧвпыштіс: «Но, мем атакаӧ мунны сэсся оз нин ковмы, тайӧяс ставсӧ эштӧдасны. И Фричелысь шой оз тшӧктыны кыскыны пуля улысь. Ставыс ладнӧ. Сӧмын вот бричкаӧс пышйӧдісны да чемодан и ур ку пась воши».

Кор воддза танкъяс лоины матынӧсьджык да локны найӧ кутісны ӧтмӧдарӧ разӧдчӧмӧн, боевӧй порядок примитӧмӧн, Ганс выльысь видзӧдліс бинокль пыр да не аслас гӧлӧсӧн равӧстіс:

— Русс панцыр!

И уськӧдчис котӧртны бокӧ, кытчӧ кокыс нуӧдӧ.

А русскӧй панцыръяс воӧны нин вӧр дінӧ, тывйыштӧны сійӧс. Десантникъяс мунігмозныс чеччалӧны танкъяс вылысь. «Ура!» горӧдӧмӧн гӧгӧрбоксянь уськӧдчӧны прӧтивник вылӧ мышсяньыс. Вӧр лунвыв бокын пансьыліс немецкӧй танкъяскӧд бой, но кымынкӧ минут мысти помасис.

Ӧружйӧ шыблалӧмӧн да кияс вылӧ лэптӧмӧн немецкӧй салдатъяс люзьгӧны вӧр нӧрыс йылӧ, кытчӧ прикажитіс чукӧртны найӧс танкӧвӧй десантлӧн командир капитан Соколов. Соколов дінӧ жӧ вайӧдісны полковник Штольцӧс.

XІX

Самолётъяс пикируйтігӧн Рочев мӧвпыштіс, мый унаӧс нин та бӧрын оз аддзы сійӧ ловйӧн, а гашкӧ, и асьсӧ... Но бомбаяс дойдалісны сӧмын пӧрысь дубъясӧс, найӧ гылдісны водзӧ, кӧні эз вӧвны Рочевлӧн йӧзыс. Бомбитӧм бӧрын немецкӧй пехота уськӧдчис танкъяскӧд выль атакаӧ. Вӧр дорын ӧзйис нёль танк. Мукӧдыс уналаті заводитлісны сюйсьыны пуяс костӧ, но вӧрӧ пырны эз лэдзны пӧрысь дубъяс. Немецкӧй пехотаӧс вӧлі тойыштӧма бӧр. Атака отбитӧм бӧрын Рочев решитіс укрепитчыны вӧр пытшкӧ пыдӧджык, медым танкъяс эз судзны найӧс. Ещӧ ӧтчыд тшӧктіс ёна видзны патронъяс, лыйны шоча, сӧмын юраныс, кыдзи кыйсьысь лыйӧ урӧс сӧмын юрас. Рочев ошкис Карпенкоӧс, коді кыссьыліс немецкӧй шойяс дінӧдз, чукӧртіс автоматъяс да патронъяс да ӧттшӧтш кыскис кокъясӧ ранитчӧм фашистӧс.

Вӧр пытшкӧ выльысь укрепитчӧмӧн Рочев арталіс:

— Вӧр дісӧ кӧ ми воштам, пырас кӧ татчӧ немеч, миян операцияным весьшӧрӧ лоӧ. Немечлы тайӧ зэв выгоднӧй рубеж, и выльысь босьтны миянлы лоӧ сьӧкыд, а сідзкӧ, и водзӧ мунны. Та вӧсна кӧть мый, а колӧ кутчысьны полк вотӧдз, кӧть рытӧдз. Танкъяс вӧрӧ пырны оз вермыны, а пехотаӧс ог лэдзӧ. Сэк кості и отсӧг воас.

Раненӧй немечӧс допроситӧм серти Рочев тӧдіс, мый сылы паныд ӧні наступайтӧ полковник Штольцлӧн полк, кодӧс пӧшти дзоньнас снимитӧмаӧсь передньӧй крайысь.

— Сӧмын мед та йылысь регыдджык тӧдас Ковалёв. Ок, эськӧ вӧлі кӧ тані рация. Эк, кыдзи эз везит мем первой петӧмсянь: немечьяс тылӧ писькӧдчыны весиг менам батальонӧй эз вермы ставнас, Соломныысь штаб пышйӧма, эз сюр, неудачникӧн, буракӧ, чужсьылӧма менам.

Прӧтивник бара восьтіс миномётнӧй би, час джын чӧж сыналіс вӧр дор гӧгӧрсӧ, чишкаліс эновтӧм окопъяс. Ичӧтик кост бӧрын сярӧбтісны автоматъяс, кыліс авзӧм. Немеч петіс выль атакаӧ. Сэк жӧ Рочев пельӧдз воис танкъяс жургӧм шы, а недыр мысти вӧрсӧ юковтіс ыджыд вына русскӧй «Ура!»

Рочев гӧгӧрвоис, тӧдіс. Нимкодьысла первойсӧ быттьӧ кывйыс вошлі, синваыс тюрӧбтіс. Сэсся чеччыштіс окопысь, став гӧлӧснас горӧдіс:

— Ура-а! Сталин вӧсна! Рӧдина вӧсна! — котӧртіс водзӧ. Сійӧс панйӧмӧн уськӧдчисны ставӧн. Вӧр пытшкыс и ортсыыс юргӧ, вевттьӧ лыйсьӧм шысӧ.

Бой кусі виччысьтӧг, друг.

Лэптӧм киа немечьяс бӧрся Рочев петіс вӧр ді вылысь.

Туй бокын ӧтка дуб дорын Парамоновкӧд сёрнитігӧн сійӧ кыліс мышсяньыс:

— Иван Трофимович! Ваня! Ловъя! Рочев крута бергӧдчис. Сы дінӧ, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, котӧртӧ Соколов.

— Володя! — сӧмын и артмис Рочевлӧн. Ӧта-мӧд вылӧ видзӧдӧны, быттьӧ, пыр на оз эскыны аддзысьӧмыслы. Бура дыр найӧ нимкодьысла эз аддзыны, мыйсянь панны сёрни. Чӧв олӧмсӧ орӧдіс Соколов, Рочевлӧн бинтуйтӧм ки вылӧ видзӧдлӧмӧн:

— Ранитчин? Ёна?

— Чушкыштіс. Сквӧзь муніс.

— Врачӧс корны? Али санбатӧ мунан?

— Та вӧсна санбатӧ ог жӧ мун. Лыыс дзонь. Вай куритчам, гартышт мем тшӧтш, — вышивайтӧм кисет перйигмоз шуӧ Рочев.

— Но, мый, велалін батальонӧн командуйтны? Сюри воюйтны? — кост бӧрын гажаа заводитіс Соколов.

— Воюйтны сюри, но мый татшӧм воюйтӧмсьыд, кор задание эз ло выполнитӧма.

— Кыдз эз ло выполнитӧма?

— Сідз эз и ло. Немецъяслӧн штабыс миян локтӧдз удитӧма усйысьны сиктсьыс.

— Абу ӧд штабын делӧыс, Рочев ёрт.

— Мыйын нӧ? Могыс ӧд вӧлі штаб уничтожитны?

— Эновт тэ штаб йывсьыд думайтны. Некытчӧ сійӧ оз пышйы. Штаб бырӧдӧм дорысь тэ ыджыдджыктор вӧчин. Немечӧс ас вылад кыскӧмӧн тэ миянлы завор восьтін. Немечлӧн резервыс абу. И медым бырӧдны сы тылын петкӧдчӧм прӧтивникӧс, медым бырӧдны тэнӧ, сылы быть лои восьтыны фронт, а ми воспользуйтчим тайӧн.

— Дерт нин тайӧн, кор гӧгӧр ойдіс танкӧн.

— Танкъяс суӧдісны миянӧс прорыв бӧрын нин. Налӧн мог — паськӧдны прорыв, пырны пыдӧ. Менам батальон да тэнад квайтӧд рота танкъяс вылӧ пуксисны километр вит сайын тасянь.

— Сідзкӧ тэ командуйтін танкӧвӧй десантнас?

— А сэсся мый?

— Сэсся, танкӧвӧй десантлӧн командир ёрт, разрешит меным батальон нимсянь и ас нимсянь висьтавны тіянлы ыджыд аттьӧ отсӧгысь да мездӧмысь...

— Ӧвсьы, Ваня. Аттьӧсӧ талун тэныд колӧ видзны, тэнад батальонлы. Но та йылысь тэд кӧзяин ачыс висьталас. А ӧні вай батальоннымӧс пӧрадокӧ вайӧдам. Регыд воас подполковник, и мӧдам водзӧ.