НЁНЬПОМ КАГА МЫТИТӦМ ЙЫЛЫСЬ

(Деревняса ичмоньяслы)

Кор кага дзоньвидза — сэки мамлы долыд; кор кага висьӧ — сэки мамлӧн став уджыс эновтчӧ, лоӧ пессьыны лун и вой син куньлытӧг кага бердын. Унаысь став пессьӧмыс вошӧ весьшӧрӧ, кага оз и бурдлы, кулӧ.

Чужан лунсянь здук мында кагалы зэв сьӧкыд овны: ӧти-кӧ, сійӧ чужигас дӧбельки доймалӧ, мӧд ногӧн кӧ, абу на велалӧма овны вӧльнӧй свет вылас; кӧдзыд сылы оз лӧсяв, вывті шоныд — бара жӧ. Туша-яй абу ыджыд мортлӧн кодь зумыд, а вазілля, гырдыс вермӧ кокньыда вежласьны вердӧм помысь: унджык кӧ сетан юмовтор — вежсьӧ лёкланьӧ, пондан кӧ вердны сукджык йӧлӧн — бара жӧ вежсьӧ. Профессоръяс пытшкысь кодсюрӧыс шуӧны, сэки пӧ гырдыс лоӧ бурджык.

Чужан лунсяньыс жӧ лоӧ кагалы вермасьны быдсяма пӧлӧс висьӧмкӧд. Нинӧм и сёрнитны лёка вердӧм йылысь: кынӧм сылӧн ичӧт да зэв нэр, муртса на заводитчӧ уджавны; сӧкъясыс (роч ногӧн шусьӧ ферментӧн) артмӧны этшаник и некутшӧм сёянтор, мам йӧв кындзи, оз вермы прамӧй ногӧн инасьны.

Ёнмытӧдзыс кагаӧс синмӧс моз лоӧ видзны, он кӧ кужӧмӧн понды быдтыны — пырысь-пыр и висьмӧдчас. Торъя уна кага кулӧ мытитӧм помысь. Со кӧть босьтам — быд сюрс кага вылӧ кулӧ:

Мытитӧм помысь .... 84,

Вуджан висьӧмъяс помысь .... 11,

Ты-мус висьӧм помысь .... 21,

Коді чужан лунсяньыс омӧлик .... 32,

Мукӧд пӧлӧс висьӧм помысь .... 76 кага.

Водзын, таблича вылысь, асьныд аддзанныд, быд сё кулӧм кага пытшкысь квайтымын кага усьӧ вывті гӧль йӧз вылӧ.

Мытитан висьӧмысь быд сё вылӧ кулӧ:

	озырлӧн	серӧднӧй олысьлӧн	гӧльлӧн	вывті гӧльлӧн
1900−1904 воын	„	3.	38.	59.
1905−1909 воын	„	6.	34.	60.

Тӧв серти, гожӧмын кагаяс кулӧны кык мында унджык.

Россияын быд сюрс кага вылӧ кулӧ:

Декабр тӧлысьын .... 72 кага,

Январ „ .... 67 „

Юль „ .... 114 „

Август „ .... 117 „

Велӧдчӧм йӧзлӧн да велӧдчытӧмъяслӧн кага кулӧм бара жӧ абу ӧткодь: Ленинградын 1913 воын тӧдмалісны, мый грамотнӧй йӧз костын быд сё кага пытшкысь кулӧ 17 кага, а кодъяс дзик велӧдчытӧмӧсь — налӧн кулӧ сё пытшкысь 25 кага. Деревняясын Мӧскуа бердын дзик жӧ татшӧм олӧмыс: кутшӧм деревняын мамъяс кужӧны лыддьысьны — сэні кагаяс кулӧны этшаджык мукӧд деревня серти, а видзӧдлам кӧ мукӧд мувывса статистика вылӧ, аддзам: налӧн кага кулӧ миян серти зэв этша: Россияын кулӧ нёль сы мында, мыйта кулӧ Норвегияын. Оз ков чайтны, мый налӧн кагаясыс миян кагаяс серти ёнӧсь да кузь нэмаӧсь. Мамъясыс сэні грамотнӧйӧсь, лыддьысьӧны, сы понда кагаяссӧ кужӧны уна висьӧмысь видзны.

Та бӧрын ті юаланныд, мый нӧ колӧ вӧчны, медым кагаясным оз пондыны мытитны?

1) Керканыд мед эз вӧв вывті кӧдзыд ни, вывті жар ни; кор кагаӧс зэв ёна гартӧны рузумъяс пытшкӧ, сылӧн вирыс вермас вывті шонавны, сы понда висьмӧдчыны; сідзи жӧ оз лӧсяв и кӧдзыд: кага вермас кынмыны (прӧстудитчыны) и бара жӧ висьмӧдчыны мытитан висьӧмӧн.

2) Быдсяма вуджан висьӧмысь колӧ кагаӧс видзны; оз ков новлӧдлыны висьысь кагаяс дінӧ, кага видзысь мед век вӧлі сӧстӧм паськӧма да сӧстӧм киа: ыджыд мортлӧн киясас вермас лоны быдпӧлӧс висьӧм (биа висьӧм, гырдӧн мытитӧм висьӧм, лудан висьӧм, мукӧд пӧлӧс вуджан висьӧм) и вермас вуджны кагалы вердігӧн, малалігӧн.

3) Мыйӧнсюрӧ нёньпом кагаӧс оз позь вердны. Мукӧд мамыс сюйӧ ассьыс нёньсӧ кагалы быд горӧдӧм бӧрын, мукӧдыс вердӧны востӧдзыс, эмӧсь и сэтшӧм кага быдтысьяс, кодъяс сюйӧны кага вомӧ нёнь пыдди ассьыныс кывсӧ, ва рузум, вомын курччалӧны нянь, шоммӧм мӧс вӧра нёнь. Некутшӧм ногӧн тадзи оз позь кагаӧс быдтыны. Кынӧмыс сылӧн ичӧтик на, нёнясьӧм бӧрын мамлӧн йӧлыс чукӧрмылӧ сэтчӧ инасьтӧдзыс час 2−2½ кежлӧ, а мӧс вӧра йӧв ичӧтика дырджык кежлӧ, час куимӧдз. Понданныд кӧ нёньӧдны кагаӧс быд горӧдӧм бӧрын, кынӧмас сылӧн пондас чукӧрмыны войдӧрся нёнясьӧмлӧн йӧлыс да ӧніяыс; кагалӧн оз тырмы кынӧмас сӧкыс, медым эськӧ став йӧлыс инасяс (переваритчас), и бур пыдди сійӧ кынӧмын йӧлыс пондас лёкногӧн шоммыны, дойдавны кынӧмыслысь кучиксӧ; кагалӧн кынӧм дундӧ, пондас мытитны. Овлӧ и сідзи, быд унджык вердӧм бӧрын кага лишнӧй йӧвсӧ бӧр восӧ.

4) Быд ва рузумын и шома нянь вылын вермас лоны быдсяма пӧлӧс висьӧмыс (микробъясыс); аслас дульнас да йӧвнас кага вермас висьӧмсӧ (микробъяссӧ) ньылыштны, бара жӧ вермас висьмӧдчыны; кор сетӧны нёнь пыдди кыв да вомын курччалӧм нянь — сэки кагалы зэв ыджыд лёк вӧчӧны: няньсӧ кынӧмыс сылӧн оз вермы инӧдны (переваритны), оз тырмы сӧкыс (ферментыс), и няньыскӧд жӧ тшӧтш кага ньылалӧ кага видзысьлысь вом пытшкысь микробъяссӧ; кодлӧн пиньяс сісьмӧны вом пытшкын, микробъясыс торъя уна, и ставыс найӧ курччалӧм нянь сорӧн пырӧны кага рушку пытшкӧ, сэні овмӧдчӧны. Мытитӧм кындзи, курччалӧм нянь помысь зэв кокньыда вермас вуджны лёквисьӧм, чакотка да мукӧд пӧлӧс висьӧм.

Юмов сёянӧн (сакар-кампет) да вывті солӧн кагаӧс оз жӧ ков вердны: юмов сёян кага кынӧмын тӧлысь куим кымын сьӧкыда инасьӧ; сола сёян бӧрын сювъяс вермасны висьмӧдчыны — лоӧны рӧшкыдджыкӧсь (порозность).

5) Медбур сёян кагалы — мамлӧн йӧв. Сійӧ кагаӧс видзӧ уна пӧлӧс висьӧмысь (биологические свойства женского молока), кынӧмӧ пуксьӧ рӧшкыда, лым моз, кокньыда инасьӧ (переваривайтчӧ). Мамлӧн кӧ йӧлыс оз тырмы — позьӧ квайт тӧлысь бӧрын ичӧтикаӧн содтыштавны пузьӧдӧм мӧс вӧра йӧв; пузьӧдӧм бӧрас йӧвсӧ зэв ӧдйӧ колӧ кӧдзӧдны посньыдик сулеяясын и вердтӧдзыс пробкаяссӧ оз ков восьтавны. Дас ӧти тӧлысь бӧрын позьӧ кагаӧс нёнясьӧмысь дугӧдны.

Сутки пытшкын колӧ вердны квайтысь-кӧкъямысысь, нёньӧдчӧмысь мед эськӧ коставлӧ час-мӧд-коймӧд кежлӧ, кага серти. Кытчӧдз кага оз нёняв став йӧвсӧ ӧти нёньсьыс — мӧд нёньсӧ сетны оз ков. Нёнь помын кагаӧс колӧ кутны лэччысьтӧдзыс: тшыг кынӧма кага зэв зіля нёнясьӧ, мыйӧн кынӧмыс пӧтас, сэки нёнясьӧ дышиника, а мукӧддырйисӧ нёнь помсьыс лэччысьӧ; мыйӧн сійӧ казяланныд — нёньӧдчӧмысь колӧ дугдывны. Бӧрдігӧн нёньӧдчӧм костъясас позьӧ сетны кагалы ичӧтика пузьӧдӧм ва.

6) Мамлы сёянъясӧн торъя оз ков бӧрйысьны, позьӧ сёйны быдтор, мый сёйліс войдӧр, кага вайтӧдз. Узьны колӧ пӧттӧдз. Кутшӧмсюрӧ лекарствояс вермӧны вуджны йӧлӧн кагалы (мышьяк, хина, спирта юанъяс, бром, гырк весалан лекарствояс — слабительные соли — и мукӧд пӧлӧс лекарствояс).

Куритчысь мамлӧн йӧлыс табак дука; позьӧ кӧ, куритчӧмсьыс колӧ дугдыны, либӧ шочмӧдны. Кодъяс оз вермыны кагасӧ нёньӧдны ас нёньнас — мед эськӧ босьтӧны нёньӧдчысь нывбабаӧс; сійӧ мед дзоньвидза, ар кызя кымын, мӧд кынӧмӧн нӧбасьӧм бӧрын, да мед эськӧ мӧд кага вайӧм бӧрас кольӧма тӧлысь нёль кымын.

Врач Вакнин