КООПЕРАЦИЯ

Кооператив, кооперация — комиӧн кӧ шуны, лоӧ — ӧтувтчӧм, ӧтвылысь уджалӧм.

Кор да кыдз кооперация воссьӧма? Медводз ӧтувтчӧмаӧсь уджалысь йӧз (рабочӧйяс) Англияын. Сэн дай мукӧд Рытыввыв Европаса государствоясын, став силаыс, став законыс (право) капитал кипод улын. Сійӧ капиталыс зэв нин ёна кутӧма ӧбӧдитны уджалысь йӧзсӧ: уджалӧмысь сетӧ ичӧт дон, тӧвар жӧ вузалӧ донӧн. 1769 воӧ ӧтик карын, Англияад, дӧра кыысьяс 12-ӧн ӧтувтчӧмаӧсь дай восьтӧмаӧсь общественнӧй лавка (потребительскӧй общество). Мог восьтыны вӧлі сэтшӧм — мед ӧтувтчӧм йӧзлы бур, ён, тшыктӧм тӧвар судзӧдны, сетны кыдз верман донтӧгджык. Тайӧ сӧмын вӧлі зачиныс. На вылӧ видзӧдӧмӧн и мукӧд каръясын кутӧмаӧсь восьтавны общественнӧй лавкаяс (потребительскӧй обществояс). Крепыда сувтіс, паськаліс кооператив 1844 восянь.

Тайӧ воас дӧра кыысьяс жӧ Англияын, Рочдейл карын, восьтӧмаӧсь общество и пуктӧмаӧсь сэтшӧм лад: став членыс ӧткодь, некод абу ыджыд ни ичӧт, тӧвар вузалӧны-ньӧбӧны сӧмын деньга вылӧ, барыш юкӧны ньӧбасьӧм серти, коді унджык ньӧбліс, сылы и унджык барыш, пай серти барыш оз юкны.

Тадз и лои потребительскӧй кооперация. Сы гӧгӧр жӧ воссьӧмаӧсь и мукӧд пӧлӧс кооперативъяс: артельнӧй мастерскӧйяс, пабрикаяс, заводъяс (производственная кооперация), му уджалысь артельяс (сельскохозяйственная кооперация) и мукӧд уна пӧлӧс.

Роч му вылын кооперативъяс воссисны регыд жӧ крестьянаӧс вӧля вылӧ лэдзӧм мысти. 1862 воын воссьӧма производственнӧй кооператив, 1865 воын потребительскӧй, Рига карын. Сэсся кооперативъяс ӧдйӧкодь заводитісны паськавны да унджыкыс бӧр тупкысис. 1891 воын, тшыг воын, кооперативъяслӧн лыдыс бара ёна соді. Медъёна жӧ содны кутіс 1905 восянь. Сэк революция восьтіс син йӧзлысь; ӧтувтчытӧг пӧ нинӧм он вермы вӧчны, кооперативъяс жӧ медъёна вермасны ӧтувтны. Война дырйи кооперативъяс бара содісны лыднас, дай паськӧдчисны, мукӧд кооперативъясыс медозыр купечьясыскӧд кутісны водзсасьны. Сідз вӧлі Октябрся революцияӧдз. Сэк кооперативлӧн олӧм вежсис; тӧвар судзӧдны вӧлі некысь, мый правительство сетас — сійӧс и юкны став йӧз костын, мыйта воас морт вылӧ. Паськӧдчӧм йылысь нинӧм вӧлі и думайтны. Кӧть эськӧ быдӧнӧс вӧлі тшӧктӧны пуктыны пай, да лавкаад тӧваръясыд эз вӧвны, сы понда пайястӧ омӧля ваявлісны. Дзикӧдз гӧльмисны кооперативъяс, уналаын тупкысисны.

Ӧні, выль экономическӧй политика дырйи, кооперативъяс бӧр важ ногӧн заводитӧны овны. Ыджыд каръясын кооперативъясын бара нин быдтор эм. Сӧмын миян, Коми Обласьтын, кооператив омӧля на уджалӧ. Общественнӧй лавкаяс (потребительскӧй кооперативъяс) Англияад уджалӧны 150 во гӧгӧр нин, Роч муын во 60 кымын, миян Коми муын сӧмын во 10 кымын (Сыктывдін карын дырджык неуна). Та дыранад ми эгӧ на и велавлӧй уджавныс.

Коді войдӧр вӧлі членын кооперативын? Пельшӧръяс, учительяс да поп-дяк чукӧр. Крестьяна пытшкысь сӧмын ӧткымын озырджыкъясыс вӧлі пуктӧны пай. Омӧля гӧгӧрвоӧны вӧлі крестьяна кооперативӧ пырӧмысь пӧльзасӧ. Тӧвартӧ пӧ тай быд купечлысь позьӧ босьтны, уджӧн ещӧ сетӧны. Сійӧ вӧлі оз думайтны: купечлысь кӧ босьтан, барышыс сылы и воӧ, сійӧ и озырмӧ, кооперативысь кӧ босьтан — барышыд аслыд тшӧтш воӧ. Тайӧ воясӧ сідз жӧ вӧлі: тӧвар босьталісны спекулянтъяслысь. Ыджыд-ӧ пӧльза тадз ньӧбасьӧмысь лои? Тӧвартӧ ӧтчыд босьтін, — мӧдысь босьтны некысь. Кор туй вӧлі — ветлӧдлісны спекулянтъяс, ӧні жӧ босьтны некодлысь. Сійӧ жӧ донсӧ кӧ эськӧ пуктісны кооперативӧ, сійӧ жӧ тӧварыс сюри, дай барышыс, коді лои спекулянт ордын, эз вош: сійӧ барыш вылас выль тӧвар судзӧдіс кооператив да сідз пыр водзӧ и муніс эськӧ. Озырмӧ кӧ кооператив, озырмӧ и пайӧ пырысь.

Миян кыдзи видзӧдӧны кооператив вылӧ? Чукӧртасны собранньӧ, бӧрйӧны делегатъясӧс кооператив съезд вылӧ либӧ правленньӧ бӧрйыны дай тӧлкуйтӧны: «Мый пӧ миянлы кооперативсьыс, нинӧм сэтысь, нинӧмыс жӧ оз артмы-а! Колӧ кӧ тӧвартӧ гортӧдз на пондасны вайны, оз ков некутшӧм собранньӧ ни бӧрйысьӧм. Колӧ вот гортын уджавны, тэ тані пукав да бӧрйысь». Кулак сэн жӧ шуалӧ: «Восьтан кооператив, мынтысь служащӧйлы, да ещӧ мӧдлы, коймӧдлы, собранньӧяс вӧчав, йӧз чукӧрт, ставыс сійӧ забота, абу ӧмӧй мед лучшӧ гортӧдзыд кӧ ваясны». Сійӧ (кулакыд) ачыс думайтӧ вузасьны дай шуӧ: оз пӧ ков кооперативыд. Татшӧм сёрни бӧрын кутасны бӧрйыны да и бӧръясны сійӧ жӧ кулактӧ: «Тэд пӧ тайӧ удж тӧдса, тэ и нуӧд». Бӧръясны татшӧм морттӧ да дерт сэсся кооперативыд оз уджав, сійӧ ӧд аслыс старайтчӧ, ас пондаыс мырсьӧ, оз йӧз понда.

Мӧд-кӧ, кооперативъяс ӧткӧн вӧлі уджалӧны, дай ӧні на ӧткымыныс кӧсйӧны пӧ вӧлі важ моз торйӧн уджавны, оз ӧтувтчыны, — сійӧ бара абу бур.

Революция бӧрын Сыктывдінкарын организуйтчӧма союз потребительскӧй обществояслӧн (кооперативъяслӧн). Сійӧ союзыс автономия восьтӧм бӧрын кутіс шусьыны: Обсоюз (Обласьтса Союз Кооперативъяслӧн).

Тайӧ Обсоюз дінас и колӧ ӧтувтчыны. Сы пыр быдтор судзӧдны да сылысь и юасьны, кыдз бурджыка пуктыны кооператив (общественнӧй лавка).

Торйӧн кӧ тӧвартӧ ньӧбан — донаджык сувтас ньӧбӧмыс и вайӧмыс. Тайӧ эськӧ быдӧн жӧ нин тӧдӧ, да мыйлакӧ со оз ӧтувтчыны. Век на ми важ ног олам, мед менам эм — мукӧдлӧн абу. Ставыдлӧн кӧ ӧткодь лоӧ, мыйӧн сэсся ошйысян. Ошйысьӧмыс миянӧс и сёйӧ, ми мырсям кытысь кӧ ылысь судзӧдны да торйӧн, а сійӧс огӧ думыштӧ: вылӧ-ӧ сувтӧ. Ӧтвылысь кӧ олан, тэд унджык воас, дай мукӧдлы тшӧтш. Шуам, колӧ меным сакар, матын абу, ылысь вайны вит-квайт фунт — мый сійӧ сувтас. Мукӧдлы сакар колӧ жӧ. Ӧтвылысь кӧ пуд кызь босьтан — джын дон сувтас, колӧ кӧ и сыысь улӧ. Ӧні дерт быдӧн нин тӧдӧны, мый кооперативӧ пырӧмысь убытка оз ло, сӧмын век на мыйкӧ кӧсйӧны, оз тэрмасьны пырны. Кымын водз ӧд заводитан, сымын унджык босьтан.

Миян жӧ уналаын (став Сыктывдін карувса районас) ӧткажитчӧмаӧсь общественнӧй лавкаяс (кооперативъяс) восьтыны.

Мый понда тадз лои? Да Обсоюзлӧн быдӧнлы тырмымӧдз тӧваръяс абу. Йӧзлӧн надея потребительскӧй лавкаяс вылӧ эз вӧв, да и ӧні на абу ён ни ыжыд. Сы понда гашкӧ и ӧткажитчӧны общественнӧй лавка восьтӧмысь.

Дерт деньга крестьяналӧн пай вылӧ абу, да Обсоюз деньгаӧн торъя оз и кор: позьӧ няньӧн, прӧмысӧн, выйӧн и уна мукӧд торйӧн. Ставсӧ жӧ тайӧ крестьяна вӧлі вежӧны тӧвар вылӧ спекулянтъяслы дай Обсоюзлы.

1 Январсянь 1 Октябрӧдз Обсоюз ачыс да общественнӧй лавкаяс пыр вежӧма прӧмыссӧ со мыйта:

Прӧмыс	Лыд.
Ур ку 1 сорт.	14098 шт.
„ „ 2 „	24424 „
„ „ 3 „	19745 „
„ „ 4 да 5 „	16772 „
Кӧч ку 1 сорт	91127 „
„ „ 2 „	16921 „
„ „ 3 „	3213 „
Анча 1 сорт	289 „
„ „ 2 „	269 „
„ „ 3 „	125 „
Сьӧдбӧж 1 сор.	4138 „
„ „ 2 „	421 „
„ брак	279 „
Руч ку 1 сорт	697 ш.
„ „ 2 „	86 „
„ „ 3 „	41 „
Сиводушка	21 „
Рысь (вӧр кась)	34 „
Сан	21 „
Кынь (песец)	123 „
Вурд	93 „
Ош ку 1 сорт	7 „
„ 2 „ „	10 „
Ласича	111 „
Кӧин	2 „
Хорек	3 шт.
Кунича (тулан) 1 сорт	545 „
„ 2 „	79 „
„ 3 „	157 „
Низь (соболь)	2 „
Тар бӧж	16765 гоз
Пӧтка гӧн	12 пуд.

Вежлалӧ Обсоюз тӧвар вылӧ и мукӧдтор: пуысь вӧчӧм тор (бӧчкаяс, бекаръяс, пожъяс и с. в.), сёйысь вӧчӧм тор (гырничьяс, шомӧсъяс, латкаяс, пӧкрушкаяс), вужйысь кыӧм тор (кӧрӧникъяс, кӧрзинаяс), дьӧгӧдь, сир, скипидар, чери, пӧтка, пес, чугун.

Тӧвар вайӧ со кутшӧмӧсджык: ной, ситеч, чышъян, шаль, майтӧг, карасин, вӧчӧм кучик, кӧмкот, сакар, тшай, табак, истӧг, пызь, кӧрт, стеклӧ, краска дай мукӧд пӧлӧс тӧваръяс.

Тӧвар Обсоюз разӧдны кутас общественнӧй лавкаяс да контораяс пыр.

Общественнӧй лавкаяс да контораяс Коми муын воссьӧмаӧсь со кӧнъясын:

Районса кооперативлӧн ним да районувса олысь лыд.	Кытӧні общественнӧй (потребительскӧй) лавкаяс эмӧсь.	Кытӧні отделенньӧяс потреб. лавкалӧн.
Изьва вожса союз. Олысь 28100 морт.	Уквавомын, Гамын, Кедвавомын, Мокчойын, Мошъюгаын (Кулимын), Букурын, Сизябын (Ыбын), Изьваын, Ластаын, Красноборын, Галпиын, Тшелляюрын, Няшабӧжын, Кыдзкарын, Кипиёваын, Усвавомын, Колваын, Бӧлбанын (Уса йылын), Лыжавомын, Конецборын, Кӧжваын.
Абъячойса районнӧй отделенньӧ. Олысь 24687.	Лёйын, Паспорубын, Читаёвын, Абъячойын, Чернышын, Ношульын, Леткаын, Лузайылын.
Емдінса районнӧй отделенньӧ. Олысь 35150.	Туръяын, Ыбын, Сьӧськаын, Визын, Сереговын, Емдінын, Отйын, Придашын, Пальын, Часын, Айкатылаын, Гамын, Зӧвсьӧртын, Веслянаын, Кониын, Ракын, Кӧжмудорын, Ипатьдорын, Семуковын, Висдінын, Арабачын, Аквадйын, Тыдорын, Межӧгын, Сереговын Рабкоп.	Катыдтылаын, Кыркӧтшын, Сімдорын, Коськын, Половникын, Ляйын, Вогваздиноын, Сотчӧмыбын, Лыатыын, Туиспиын, Попкерӧсын, Гашдорын, Сотчӧмын, Кырсын, Ягско-Подгорскӧйын.
Удораса районнӧй отделенньӧ. Олысь 10986.	Сёльдінын, Косланын, Йӧртымдінын, Вашка пӧгӧстын, Слӧбӧдаын, Ёвкӧджын.	Черныбын.
Кулӧмдінса районнӧй отделенньӧ. Олысь 30393.	Дереваннӧйын, Керчомъяын, Мысын, Помӧсдінын, Пожӧгын, Изьвайылын, Нэмдінын, Вочын.
Сыктывдінкарса контора улын. Олысь 31855.	Сыктывдінкарса, Нювчимса Рабкоп.	Слӧбӧдаын, Зеленечын, Парчӧгын, Озёлын, Додзын, Кӧрткерӧсын, Позтыкерӧсын, Мордінын, Лопыдінын, Пажгаын, Лӧзымын, Сёськаын, Ыбын, Маджаын.
Шойнатыса контора. Олысь 18803.	Шойнатыын, Пезмӧгын, Важкуаын, Нёбдінын, Вомын кывтыдын (Якушевская), Вомын шӧрсиктын (Гришинская), Аныбын, Ручын, Висьӧрын, Сюзяыбын, Пасвомынын (Троицкое), Одыбын (Нившерское), Ыджыдвидзын (Большелужское)
Визинса контора. Олысь 24426.	Визинын, Волсяын, Межадорын, Поёлын, Палаззяын, Ужгаын, Гриваын, Койгортын, Кажымса Рабкоп, Ыбпонын, Кебраын.	Чукаыбын, Кунибын, Чуклӧмын, Гагшорын, Нючпасын.

Омӧля, зэв омӧля на уджалӧны Коми муын кооперативъяс. Миян ӧні сӧмын ӧтик пӧлӧс кооператив — общественнӧй лавка (потребительскӧй); мукӧд пӧлӧсыс омӧля на кывсьӧны: кӧнкӧ пӧ тай Луза йылын вӧр (пес, сортовка) уджалысь артель эм, да Выльгортын му уджалысь (с.-х.) артель. Найӧс эськӧ артельнас оз и позь шуны да: 7–8 мортыд нӧ кутшӧм сійӧ артель лоӧ, уна-ӧ сы мынданад верман вӧчны. Мыйсюрӧ лӧсьӧдны век жӧ вермӧны, кӧть и этшаӧнӧсь: босьтӧмаӧсь вартан машина. Машинаӧн уджалігӧн уна лун-вой налӧн лишалӧ. Мукӧд дорысь унджык найӧ вермӧны вӧчны, лишнӧй сьӧм босьтасны, сы вылӧ бара кутшӧмкӧ машина ньӧбасны, став пӧлӧс машинасӧ лӧсьӧдасны. Ӧтка мортыд лун и вой мырсян — ытшкан, вундан, вартан, артельыд жӧ ӧти дукӧн вӧчыштас, машина на пыдди вӧчас, асьныс сӧмын лӧсьӧдыштасны. Колӧ, колӧ регыдджык ставнымлы ӧтувтчыны, ёна кокньыд сэк лоӧ быдӧнлы.