КЫВТӦМ ПЕМӦСЪЯСӦС БУРДӦДӦМ ЙЫЛЫСЬ

Кывтӧм пемӧсъяслӧн, йӧзлӧн моз жӧ, уна сикас висьӧм. Найӧс бурдӧдны вермасны сӧмын сы вылӧ велӧдчӧм йӧз (скӧт пельшӧръяс). Сӧмын сэтшӧм велӧдчӧм мортыс этша. Миян коми муын 96 вӧлӧсьт вылӧ сӧмын дас кык скӧт пельшӧрыд. Кысь нӧ быд висьмӧм мысти вӧвтӧ либӧ мӧстӧ пельшӧр дінӧ нуӧдан?! Сійӧ колӧкӧ сё верст сайын тэсянь олӧ. Сы вӧсна крестьяналы колӧ тӧдмасьны скӧт висьӧмкӧд, кыдз сійӧс бурдӧдны, кыдзи видзны скӧтӧс вуджан висьӧмъясысь. Мед эськӧ быд крестьянин жӧ ачыс неуна кужис кокньӧдны скӧтлы висьӧмысь да доймӧмысь. Кӧнӧваллы оз ков зэв эскыны: найӧ ёна ылӧдлӧны велӧдчытӧм пемыд йӧзтӧ, кужтӧгыд скӧтӧс бурдӧдӧм пыдди уна лёк вӧчӧны. Скӧттӧ видзчысьӧмӧн колӧ бурдӧдны. Позьӧ кӧ, пыр жӧ колӧ петкӧдлыны найӧс скӧт пельшӧрлы, оз ков эновтчыны. Эновтчӧмсьыд бур оз ло.

Ортсы дойяс.

Гыжнаяс. Сийӧсыд кӧ зэв чорыд, ниртӧ вӧлыдлысь сьылісӧ, уна лун уджалӧм мысти ниртаніныс воссяс, улявны пондас, гӧрдӧдас. Нӧшта кӧ лун-мӧд уджалан — ёна ыдждас дойыс, эрсвидзны пондас. Вежон куим ковмас сійӧс бурдӧдны.

Мыйӧн казялан кучик кульыштсьӧминысь улялан места, колӧ лун кежлӧ куимысь сэті мыськавны кӧдзыд ваӧн, вой кежлӧ да асывнас кӧтӧдны уксусӧн. Сийӧсӧ ной пыдди вурны кык гынтор, мед дойыс буретш на костӧ лӧсялас. Тадз лӧсьӧдӧмӧн дугдывтӧг позьӧ вӧвнад уджавны, воссьӧмин ньӧжйӧникӧн косьмас ачыс. Дойыс кӧ ыджыд нин, яйыс эрсвидзӧ, — вӧвтӧ оз ков уджӧдны. Ыджыд дойтӧ яй кельдӧдтӧдзыс колӧ мыськавны сӧстӧм кӧдзыд ваӧн, кельдӧдӧм мыстиыс — бадь пу кырсь пуӧм ваӧн. Восьса зыртӧм дой некутшӧма оз ков мавтны госъясӧн. Медся ёна видзчысьны саӧн либӧ порокӧн сорлалӧм госысь. Госнад бурдӧдӧмысь (кӧнӧвалъяс радейтӧны госӧн бурдӧдны) вӧвъясыд во чӧж висьлӧны, доя мышкуӧн да пельпомӧн ветлӧдлӧны.

Дойдӧмъяс. Вундыссяс-ӧ, керыштчас-ӧ кыткӧ скӧтлӧн, дойысь уна вир петӧ. Доймӧм казялӧм мысти пыр жӧ колӧ дугӧдны вир петӧм: 1) дой вылӧ вежлалӧмӧн пуктавны йи, либӧ лым, 2) уксусӧн либӧ скипидарӧн кӧтӧдӧм дӧра тор. Уксус пыдди позьӧ босьтны шома ырӧш, ырӧш гуща. Посни дой бурдӧдӧны скипидар да кослунъя вый шӧрипӧв сорлалӧм ваӧн кӧтӧдӧмӧн. Мыськавны кытчӧдз дой оз косьмы. Косьмӧм бӧрас на нӧшта мыськавлӧны, — лӧм усьтӧдзыс. Ёна кӧ скӧтыд доймас, ыджыд дойыс, сэк колӧ сійӧс вурны. Вурны вурсян емӧн, сунисӧн, восьлавны вершӧк джын костӧн. Быд вурыштӧм бӧрын суниссӧ гӧрддзавлыны. Вурсьытӧдзыд войдӧр сунистӧ колӧ кӧтӧдны скипидар да кослунъя вый шӧрипӧв сорлалӧм ваын. Сійӧн жӧ колӧ кӧтӧдны вурӧм дойтӧ. Позьӧ бурдӧдны терпентиннӧй мазьӧн.

Ыджыд косясьлӧм дойяс бурдӧдӧны терпентиннӧй мазьӧн жӧ. Мазьсӧ позьӧ аслыд вӧчны. Стӧкан известка ва сорлавны кык кольк вижӧн, кисьтны сэтчӧ ӧти пань сук терпентин, пань шабді либӧ кӧнтусь вый, — ставсӧ зэв бура гудравны. Лоас кизьӧриник мазь. Мазьсӧ мавтны дӧра тор вылӧ, пуктыны дой вылӧ, дой кӧртавны, позьӧ кӧ. Оз кӧ позь кӧртавны, бурджык дойсӧ унджыкысь мавтны мазьнас, бордйӧн.

Дой кучикалӧм мысти колӧ мыськавлыны бадь кырсь пуӧм ваӧн. Сійӧн ёнджык, кызджык кучикыс лоӧ. Дой местаӧ быдмӧ еджыд гӧн.

Эндӧм дойяслӧн доръясыс чорзьӧны, лӧмӧссьӧны. Бурдӧдны найӧс сьӧкыдджык нин. Сэтшӧм дойяссӧ бурдӧдтӧдзыс войдӧр доръяссӧ колӧ небзьӧдны, пуктывлыны сы вылӧ пӧжӧм дука турунъяс: мята, укроп, анис, гвоздика, герань, сьӧд сэтӧр коръяс (душник, катшасин, рябиника),

Ньӧтчыд некутшӧм дой оз ков бурдӧдны госъясӧн. Госыд сӧмын сісьтӧ дойтӧ.

Орӧсь дойясӧс колӧ мыськавлыны дьӧгӧдь ваӧн (сорлавны пань дьӧгӧдь бутылка тыр пуӧм ваӧн). Мыськӧм бӧрын киськавны иодофорӧн, борнӧй кислотаӧн, нафталинӧн.

Сийӧс кӧмутинаӧн да седелкаӧн ниртӧминысь ва больясыс, пыкӧсъяс, сӧн нюжалӧмъясысь чотӧм — кӧдзыдторйӧн бурдӧны. Висянінӧ пуктыссьӧ лым, йи, кӧдзыд ва пытшкын кӧтӧдӧм дӧра. Видзны сутки либӧ дырджык, кытчӧдз пыкӧс оз ямышт, биалӧм оз чин. Сутки кык мысти кӧдзыдтор вежны шоныдторйӧн. Ёна зыртӧм ин орсявлӧ. Орӧсь инсӧ колӧ кырлӧдлыны, пычкыны орсӧ, сэсся мыськавны сулемаӧн (1 юкӧн сулема вылӧ сюрс юкӧн ва).

Вӧвъяс чотлӧны омӧля (кыдз сюрӧ) дорӧмысь либӧ дортӧг чорыд туйӧд ветлӧмысь. Чотӧмысь бурдӧдӧм кузя вӧлӧс сутки кык-куим сулӧдӧны ва сёй вылын. Кор пыкӧс орӧссяс, кок пыдӧссӧ колӧ мыськыны, сэсся дойманінсӧ розьӧдны, мед орыс петас. Меддойманінсӧ корсьӧны щипцыӧн видлалӧмӧн. Восьтӧм местасӧ мыськӧны креолин ваӧн (3%), киськалӧны иод сулалӧм ваӧн, либӧ креолинӧн, либӧ дьӧгӧдьӧн. Сэсся топыда кӧрталӧны киськалантор пытшкын кӧтӧдӧм ватаӧн, марляӧн, бинтӧн, кудельӧн. Вывті кӧ нин ёна орзяс, колӧ креолинӧвӧй ванна вӧчны (2–3%%).

Кок пыдӧс кӧ сутшкысяс, сутшкан торсӧ колӧ перйыны, сэсся воддза мозыс жӧ бурдӧдны.

Дзенгӧмысь чотігӧн вӧвлы колӧ сетны лун кык кежлӧ шойччӧг, бурдӧдны кӧдзыд торъясӧн, бура дорӧмӧн.

Став кок гыж кӧ потӧ улісянь, потӧсыс ыдждӧ, кайӧ вывланьӧ, — гыж вомӧныс колӧ гирснитны пуртӧн, мед сэсся оз вермы вылӧ кайны. Дзикӧдз потӧм гыж топӧдӧны, тувъялӧны кӧрт тувйӧн.

Кок гыж увті кӧ сісьмӧ, колӧ сісьманінсӧ вундыны выль мича яйӧдз. Местасӧ быд лун мыськавны ыргӧн купорос ваӧн (чипан кольк ыджда ыргӧн купорос тор бутылка ва вылӧ).

Ревматизм копыт (опой, окорм). Тайӧ висьӧм босьтӧ друг. Кор вӧлӧс кынтӧ, кор зэв пӧсь, кок гыж сыпӧн доймӧ, висьӧ. Висьмӧны ӧтпырйӧ кыкнан водз кокыс, либӧ кыкнан бӧр кокыс, либӧ нёльнаныс ӧтпырйӧ. Висигӧн аслыс ногӧн кокъяссӧ кутӧны (водзлань нюжӧдӧны). Мунігӧн посниа восьлалӧны, висян кокъяссӧ тэрыба нетшкысигмоз вылӧджык лэпталӧны. Бурдӧдны: юктавны слабительнӧйӧн (английскӧй сов 1 пунт), гыж вылӧ пуктыны кӧдзыдтор, став тушасӧ, медъёна висян кокъяссӧ зыравны кампарнӧй спиртӧн, скипидарӧн.

Мокрец (мӧсъяслӧн бӧр кокас) или подсед (вӧвъяслӧн кокчӧрйыс воддза коксьыс) лоӧ няйтысь, бусысь, куйӧд ваысь. Медъёна тайӧн висьӧны тулысын да арын. Висьӧм тӧдчӧм: вӧв видзӧ коксӧ, сійӧ пӧсь, гӧрд, пыктӧ, тшӧткаысь вылысджык куыс доймӧ. Лун кык мысти гаддьӧссьӧ. Наысь сэсся петӧ клей кодь кизьӧр ор, сибдӧдӧ гӧнсӧ. Кок чукырӧссьӧ, чорзьӧ. Мукӧддырйиыс тайӧн и помасьӧ став висьӧмыс. Мукӧддырйиыс жӧ нюжалӧ, висянінысь петӧ няйт, лёк дука ор, куыс воссьӧ. Бабкиыс кызӧ, куыс чорзьӧ, гӧныс тшӧть кодь чорыд лоӧ. Бурдӧдны: висян кок мыськыны майтӧгӧн, шоныд ваӧн, чышкыны косӧдз. Сэсся пыр видзны сӧстӧма да косӧн. Бутылка ва пытшкын сывдыны 4 зӧлӧтн. шома из (квасцы) или кӧрт, либӧ ыргӧн купорос. Сійӧн 2–3 лун кежлӧ мыськавлыны пыкӧса коксӧ. Бабкивывса кусӧ кӧ вывті ёна зэлӧдӧма, висьӧ сійӧ, — бур шонтыны сэт: кӧртавлыны пуӧм пожнасӧн, кыдйӧн. Тайӧн кӧ мокрец оз бурд, корлыны пельшӧрӧс. Бурдлӧм висян коксӧ пыр видзны кӧртӧдӧн. Ку кӧтасигас киськавны сэт тойӧм шомӧн, гартны кудельӧн да кӧртавны дӧраӧн.

Грыжа (кокас, пакас, кынӧм улас) лоӧ доймалӧмысь. Грыжа вылӧ сутки кык кежлӧ пуктыссьӧ кӧдзыд тор. Сэсся сійӧ шыльӧдсьӧ, пуктыссьӧ сы вылӧ ватаысь либӧ торкйысь пӧдушка. Пӧдушкасӧ мичаа зэлыда кӧрталӧны ён паськыд кӧртӧдӧн, мед оз вешлась, оз личав. Кӧртӧд вежон кык видзӧны. Мукӧд ног грыжаысь бурдӧдны велӧдчытӧм мортлы оз ков босьтчыны.

Бурысь да бӧж усьӧ вӧвлӧн дурка видзӧмла. Вӧв лудӧмла ниртчӧ, юрси чегъясьӧ. Туша кузяыс килльӧссьӧ, пызьӧн киськалӧм сьӧм лоӧ, кисьтӧ. Бурдӧдӧны сӧстӧма видзӧмӧн: бура мыськыны бурысьсӧ и бӧжсӧ виж майтӧгӧн, зыравны дьӧгӧдь, спирта линишетӧн (1 пань дьӧгӧдь вылӧ бутылка спирт). Бурдӧм мысти сӧстӧма нин колӧ видзны вӧв юрситӧ да кучиксӧ.

Лудӧм скӧтлӧн — вуджан висьӧм. Морт лудан гаг кодь жӧ гаг наӧд ветлӧдлӧ. Лудны заводитігӧн куыс гӧрд чутӧссьӧ, лӧмӧссьӧ, килльӧссьӧ, гӧныс гылалӧ, яй лудӧ. Медся ёна скӧтлӧн яйыс лудӧ шоныдінын, гож водзын. Кузя лудігӧн луданінъяс пыктӧны, воссялӧны. Лудӧмысь бурдӧдантор унатор эм: креолин, дьӧгӧдь, табак, карасин, истӧг пызь.

Медбур мынтӧдчыны лудӧмысь со кыдзи: луданінъяссӧ мыськыны шоныд ваӧн виж майтӧгӧн. Майтӧг быгйыс олӧ 24 час — сутки. Сэсся майтӧг быг мыськыны, мавтны мазьӧн (дьӧгӧдь ӧти юкӧн, изтӧг пызь ӧти юкӧн, вина спирт 2 юкӧн, виж майтӧг 2 юкӧн). Быд куим лун мысти важ мазьсӧ мыськӧны, выльысь мавтӧны. Туша кузяыс кӧ лудӧмыс, оз ӧтпырйӧ ков став тушасӧ мазьнад мавтны, сӧмын коймӧд юкӧнсӧ быд лунӧн. Позьӧ табак пуӧм ваӧн (3–5%) тшӧткиӧн ниртны луданінъяссӧ. Сийӧс кӧлуй колӧ ӧшӧдлыны жар пывсянын, мед став лудан гагыс кулӧ. Сэсся сийӧссӧ унаысь мавтны дьӧгӧдьӧн (ляснияс, вердчан дозъяс мыськыны зэв ён кунваӧн, сэсся петкӧдны тӧлӧдны вежон 4–6 кежлӧ.

Тойяс, пытшъяс, гӧн сёйысьяс бырӧны табак пузьӧдӧм ваӧн киськалӧмӧн.

Вӧра висьӧм. Вӧра висьмӧ друг; друг пыктӧ нёльӧд юкӧныс. Пыкӧс чорыд, пӧсь. Йӧв рысьмӧ, оз понды петны нёньясӧдыс. Вӧра висигӧн сӧстӧма колӧ видзны скӧттӧ: унджыкысь да кызджыка вольсавлыны оланінсӧ, вӧрасӧ да вӧра гӧгӧрсӧ мыськавлыны шоныд ваӧн, майтӧгӧн. Витысь-квайтысь лун кежлӧ пыкӧсаинсӧ личкӧмӧн ниртны, мед став йӧлыс мичаа петас. Ёна доймӧмла дерт мӧс чужъясьны пондас да мед, лысьтӧмысь оз ков эновтчыны. Пыктӧмин позьӧ зыравны кампарнӧй выйӧн, либӧ ниртны госӧн да ватаӧн, либӧ ыж ку торйӧн кӧртавны. Лекарствоӧн зыравтӧдз войдӧр вӧратӧ колӧ мичаа мыськыны да косӧдз чышкыны.

Мӧс нёньяс потласьӧмысь либӧ доймӧмысь бурдӧдӧны сӧстӧма видзӧмӧн. Сэсся нёньяссӧ колӧ мыськавлыны шома из сулӧдӧм ваӧн (квасцы), мавтны цинкӧвӧй мазьӧн.

Скӧттӧ дурка видзӧмысь, нёньяссӧ мыськавлытӧмысь йӧлыс чӧскыдтӧм лоӧ, регыд тшыкӧ. Сӧстӧма колӧ видзны йӧв видзан дозъяссӧ и. Быд лысьтӧм водзвылын нёньяссӧ мыськыны шоныд ваӧн. Омӧль кӧрымысь йӧлыд абу жӧ бур, абу чӧскыд.

Пытшкӧс висьӧм.

Юрдой. Том вӧвъяс висьӧдчывлӧны насмӧкаӧн, миян шуӧны юрдойӧн. Ныр розьсьыс налӧн пыр петӧ зырым, мукӧд дырйиыс ор кодь. Салазка улас мукӧдыслӧн овлывлӧ посньыдик, гӧгрӧс пыкӧсъяс. Пыкӧс небыд, вешласьӧ. Пыкӧссӧ личкигӧн вӧв чепӧсйӧ доймӧмысла. Тадзи висяс-висяс дай бырӧ вӧвлӧн насмӧкаыс, бурдӧдны оз и ков немторйӧн. Висигас колӧ кӧрымсӧ солӧн киськавны.

Овлывлӧ насмӧка олӧма вӧвъяслӧн, пӧрысьяслӧн. Найӧс чорыдджыка висьӧдӧ. Сэк вӧв жугыльмӧ, пыр быттьӧ мыйкӧ зэв чорыда мӧвпалӧ, омӧля сёйӧ. Юрыс пӧсь, синъясысь синва петӧ. Ныр розьсьыс войдӧр югыд нильӧг зырым петӧ, сэсся лун 4–5 мысти — нильӧг ор. Салазка улас висьны заводитігӧн пыктӧ. Пыкӧс ӧтарӧ ыдждӧ, паськалӧ, орӧссьӧ. Ор петӧм бӧрын вӧв заводитӧ бурдны. Тайӧ висьӧмӧн висьӧны вежон 2–3. Бурдӧны асьныс, лечиттӧг. Сӧмын позьӧ вӧвъяслы кокньӧдыштны: пыкӧссӧ быд лун мавтны сывдӧм сись госӧн, кӧртавны ыж ку торйӧн. Пыкӧсаинсӧ шоныдджыка видзны. Ордӧмин вундыны, мед ӧдйӧджык орыс петас. Висьысьясӧс видзны пырыс мунан тӧлысь (сквозной ветер), кӧдзыд ваысь, зэрысь.

Сап. Сапӧн висьӧмлӧн тӧдчӧмыс — юрдойӧн висьӧмлӧн кодь жӧ. Сы вӧсна унаысь тайӧ кык висьӧмсӧ сорлавлӧны. Сапыд эськӧ дзик аслыссяма висьӧм: вуджана дай некыдз оз на ӧні бурдӧдны вермыны. Висьысь вӧлӧс дӧзьӧритысьлы вуджлӧ тайӧ висьӧмыс, бурдӧдны некыдз жӧ оз вермыны, кувтӧдзыс лоӧ. Сы вӧсна быд вӧв видзысь мортлы колӧ бура тӧдмавны, сапӧн висьӧмсӧ. Мыйӧн казялан, висьысьсӧ начкыны.

Сапа вӧвлӧн вежонысь дыр ӧти ныр розьсьыс петӧ нильӧг ор. Сыладор бокас жӧ салазка улас чорыд пыкӧс. Пыкӧс оз доймы. Юр ни туша абу торъя пӧсьӧсь.

Сапӧн висьӧны кузя. Сӧмын кӧ нырын сійӧ, висьӧдас во кык, кытчӧдз тыӧдзыс оз пыр, либӧ виркӧд оз сорлась. Сэк уналаті туша кузяыс пыктавны кутас, сэсся воссяласны найӧ.

Шочиника сап заводитчылӧ кусяньыс, гӧнтӧмджыкинъяссянь вом дорас, кок кусыньясас, сӧн бердӧ. Ку улас быттьӧ сикӧтш нюжӧдӧма, молльӧн куыс поркъялӧма. Мольяс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн потласьӧны, петӧ наысь сук руд ор. На местаӧ выльяс петӧны. Кусянь заводитчӧм сапӧс оз жӧ на вермыны бурдӧдны, кувтӧг оз на мын. Мукӧд сап моз жӧ тайӧ вуджан висьӧм. Татшӧм сапӧн висьысьясӧс вывті ӧдйӧ да ёна омӧльтчӧдӧ. Вежон кыкӧн мича бур вӧлӧс нинӧмӧ вермас воштыны, сӧмын лыыс да кучикыс кольӧ.

Некутшӧма оз ков сорлавны сапӧс юрдойкӧд. Сап дырйи салазка улын пыкӧсъясыс посньыдӧсь (чипан кольк кодьӧсь), чорыдӧсь, омӧля вешласьӧны, личкигӧн оз доймыны. Юрдой дырйи пыкӧсъяс небыдӧсь, кокниа вешласьӧны, доймӧны. Сапӧн висигӧн пыкӧсъяс гӧнтӧминынӧсьджык, оз орсявны.

Чайтан кӧ вӧвтӧ сапӧн висьӧмӧн, пырысь-пыр жӧ вӧв пельшӧрӧс колӧ корлыны. Збыльысь кӧ сапӧн висьӧмсӧ сійӧ шуас, вӧвтӧ колӧ начкыны (мӧсъяс сапӧн оз висьлыны), сийӧс кӧлуйсӧ карасинӧн мавтны. Сёян-юан дозъяссӧ медбур сотны, мед эськӧ мукӧдлы висьӧмыс оз вудж. Висьысь вӧвлысь куйӧдсӧ петкӧдны да пырысь-пыр жӧ гӧрны мусӧ. Гидня стенсӧ и мусӧ киськавны известкаӧн.

Кызӧм. Скӧтъяс кызӧны лёк дука куйӧдысь, бусысь, тшынысь, буса турунысь, лолаланінъяс висьӧмысь. Гырысь скӧтӧс кызӧдӧ раб юӧмысь. Кызӧмысь бурдӧдӧм водзвылын колӧ мынтӧдны войдӧр, мый понда кызныс заводитісны. Вердны колӧ мича веж турунӧн, пуктасъясӧн. Кызігӧн ньӧти оз ков скӧттӧ кӧдзыд ваӧн юктавны, пыр мед шоныд ва вӧлі. Оланінсӧ налысь унджыкысь тӧлӧдны. Бурдӧданторъяс корны скӧт пельшӧрлысь.

Кочӧг. Тӧдчӧм: вӧв ньӧти оз вермы шы ни тӧв сулавны, бергалӧ, бӧрӧ унаысь видзӧдӧ, йӧктӧ, унаысь водлӧ, туплясьӧ, пуксьылӧ пон моз кык кок вылас, сьӧкыда лолалӧ, кынӧм дундӧма. Висьмӧны тайӧн омӧль кӧрымла, вывті ёна сёйӧмла, нем кадтӧм сёйӧмла, ковйысь, сёйӧм бӧрын ӧдйӧ мунӧмысь, зӧрйӧн вердӧм бӧрын юкталӧмысь, пӧсьвылысь юкталӧмысь. Висьмӧм казялӧм мысти пырысь-пыр жӧ сетны вӧвлы 2–3 бутылка кослунъя вый, эм кӧ — пунт кык английскӧй сов. Бокъяссӧ да кынӧмсӧ вӧлыдлысь ёнджыка зыравны вый сора скипидарӧн либӧ прӧста идзасысь кыӧм гезйӧн. Вӧлӧс пыр новлӧдлыны, водны ни пуксьыны весиг оз ков лэдзны. Пуктыны клизмаяс: майтӧгысь либӧ глицеринысь (1 сёян пань глицерин 2 бутылка ва вылӧ). Клизма сувтӧдны да зыравны вӧлӧс быд час джын мысти. Вӧлӧс кокньӧдас, кор кымыныськӧ сійӧс сітӧдас. Сэк сійӧс колӧ мыйӧнкӧ тупкыны. Видзчысьны вердӧмысь. Дзонь сутки нинӧмӧн оз ков вердны. Вердӧмла бӧр вермас висьмыны. Юктавны позьӧ, кӧть мыйта юктав. Бур пызя ваӧн юктавны.

Тимпанит. Тӧдчӧм: зэв ӧдйӧ дундӧ шуйгаладор бокыс кынӧмыслӧн, рӧмидзтӧмыс бырӧ, вӧв зэв сьӧкыда лолалӧ, пыр жӧдзӧ. Бурдӧдӧм: быд 15–20 минутын ниртӧны ӧтарӧ шуйга боксӧ, шочиника личкышталӧныкодь, кыкнан кулакӧн гымӧдӧны мин. 5–10. Рушкусӧ киськавны кӧдзыд ваӧн. Унджыкысь нюжӧдлывлыны кывсӧ, кӧртвомавны гӧрӧдӧсь гезйӧн. Гезсӧ войдӧр кӧтӧдны повареннӧй сов ваын либӧ дьӧгӧдьӧн. Веськыд сювсӧ весавны киӧн либӧ клизмаӧн кӧдзыд ваысь да пӧвареннӧй солысь либӧ майтӧгысь. Вӧв новлӧдлыны, бур гӧра вылӧ мед эськӧ сійӧ пырджык водз кокъяснас вылынджык бӧрсясьыс вӧлі.

Юктавны креолинӧн (1 сёян пань бутылка ва вылӧ). Кокньӧдас вӧвтӧ да сетны глауберӧвӧй либӧ английскӧй сов 1 пунт, либӧ кослунъя вый ӧти бутылка. Тайӧ лекарствоясӧн кӧ оз кокньӧд, ӧдйӧнджык колӧ вӧлыдлысь требукасӧ розьӧдны перӧчиннӧй пуртӧн, мед эськӧ сійӧ оз жӧ пӧд. Розьӧдны шуйгаладор боксяньыс, тшыг гуран шӧрӧд (моклока – медбӧръя ордлыа костыс). Вундыны улілань. Газ петӧм мыстиыс розьсӧ мавтны дьӧгӧдьӧн.

Кынӧм пытшкӧс висигӧн (гырк йӧрмӧм, мытитӧм, восӧдӧм) колӧ корлыны скӧт пельшӧрӧс.

Вом пытшкӧс висьӧмъяс.

Скӧтлӧн кӧ дуль петӧ, либӧ омӧля сёйӧны, колӧ видлыны вом пытшкӧссӧ: абу-ӧ пыктӧма, лӧмӧссьӧма, потӧма, абу-ӧ пинь яйыс пыктӧма. Пинь яйсӧ оз ков писькӧдны, колӧ вердны небыд, кизьӧр сёянӧн. Корлыны скӧт пельшӧрӧс.

Вуджан висьӧмъяс.

Ӧти пӧлӧс висьӧмӧн кӧ висьмасны тшӧтш гоз-мӧд кывтӧм пемӧс — дерт нин сійӧ вуджан висьӧм воӧма. Сэки ӧдйӧнджыка колӧ мунны скӧт пельшӧр дінӧ. Вуджан висьӧм вермас дугӧдны сӧмын тӧдысь велӧдчӧм пельшӧр. Кыськӧ кӧ казялан вуджан висьӧм, оз ков сэтчӧ ветлӧдлыны, оз ков сэтысь босьтны турун идзас дзоньвидза скӧтлы. Вуджан висьӧма скӧтӧс кулӧм бӧрын ньӧтчыд оз ков кульны. Кунас и гӧннас колӧ торъяинӧ пыдӧ (сыв судта гуӧ) гуавны.

Йӧймӧм (бешенство).

Йӧймӧм пемӧс курччӧмысь висьӧмыс вуджӧ мукӧдлы. Курччалӧм бӧрын йӧймӧм висьӧмыс босьтӧ вежон 2–8 бӧрын, мукӧддырйи во мысти. Висьӧм бӧрын пемӧслӧн вежсьӧ оланногыс: дугдӧ сёйӧмысь, мый сюрӧ босьтӧ вомас, ньылыштӧ, вежсьӧ гӧлӧсыс, курччасьӧ, шыбласьӧ. Йӧймӧм висьӧмӧн вермӧны став кывтӧм пемӧсыс висьны, весиг пӧткаяс, морт. Курччӧминсӧ пырысь-пыр колӧ мавтны иодӧн либӧ сотны дон кӧртӧн. Мортӧс кӧ курччасны — колӧ ӧдйӧджык мунны больничаӧ. Сэні сійӧс пистиаласны. Каньӧс, понйӧс курччаласны кӧ, пыр колӧ вины. Гырысь скӧтӧс торйӧн видзны тӧлысь куим; мыйӧн казялан висьмӧм — пыр жӧ колӧ вины. Сэтшӧм мӧслысь йӧв ёна путӧг оз позь сёйны. Медъёна тайӧ висьӧмсӧ паськӧдӧны понъяс. Найӧс колӧ дом помын видзны, домтӧм понъясӧс лыйлыны.

Чахотка.

Чахоткаӧн висьӧны мӧсъясджык. Налӧн висьӧмыс зэв надзӧн заводитчӧ, он вермы дыр казявны. Асывъясын кӧдзыд ваӧн юкталігӧн пыдісянь дженьыдика кызӧктывлӧны. Тшӧкыда сьӧкыда лолалӧны. Кынӧмныс висьӧ, мытитӧны, омӧльтчӧны, голяныс, вӧраныс нерӧдӧссьӧ. Лечитны сэтшӧмӧс он вермы, ӧдйӧджыка колӧ начкыны найӧс, мед мукӧд дзоньвидзаяслы оз вудж.

Сэтшӧм мӧсъяслысь йӧв зэв ёна пузьӧдӧмӧн сӧмын позьӧ сёйны. Яй сылысь оз жӧ позь нин сёйны.

Пагӧдан турунъяс.

Видзвывъясын эм урбӧж турун^Урбӧж — хвощ/^. Кос урбӧжысь вӧвъяс вермӧны пагавны. Вӧвлӧн сэтшӧм турун сёйӧмысь тшыкӧ сюрса лы вемыс, сэсся юр вемыс. Висьмӧм бӧрын вӧв ветлӧдлігас шатлалӧ, бергӧдчигӧн усьны кутлас. Бӧрыннас кок йывсьыс усьӧ, оз кут вермыны сувтны, пыр куйлӧ, кузяӧн кувтӧдзыс лоӧ. Висьысь вӧв кувтӧдзыс бура сёйӧ. Мыйӧн казялан сэтшӧм висьӧм — пырысь-пыр колӧ дугдыны урбӧжӧн вердӧмысь, сёянас колӧ сорлавны шабді кӧйдыс, зыравны задъяс, бӧр кокъяс кампарнӧй спиртӧн, скипидарӧн, надзӧникӧн новлӧдлыны. Уджӧдны, доддявны оз позь дзикӧдз бурдтӧдз.

Табак.

Град вылысь кӧ чипанъяслы сюрӧ ёнджыка кокавны веж табак коръяс — найӧс дугдӧны колькъялӧмысь.

Вердӧм, дӧзьӧритӧм гортса пемӧсӧс.

Пемӧсъяс пырджык висьмӧны лёк сёянысь, кыдзсюрӧ вердӧмысь, омӧля дӧзьӧритӧмысь. Быд пемӧс видзысьлы колӧ тӧдны со мый:

1) Сёян оз ков друг вежлавны: кос идзас-турун веж турун вылӧ, колӧ надзӧникӧн лэдзны лун 8–14-ӧн.

2) Кынмылӧм, кӧтасьӧм турун колӧ косьтӧмӧн вердны. Пуж вылӧ, лысва вылӧ оз ков лэдзны пӧскӧтинаӧ.

3) Оз ков вердны чукӧрын видзӧм шоммӧм уль коръяс, оз ков вердны дзордзавтӧм гӧрд бобӧняньӧн, уль шыранькытшӧн, сісьмӧм капустаӧн, сёркни корйӧн, шоммӧдӧм уль коръясӧн, шузян торъясӧн.

4) Оз ков уль турунӧн вердӧм бӧрын пырысь-пыр юктавны.

5) Оз ков бакшасьӧм, пӧдӧм сёянӧн вердны.

6) Юктавтӧдз оз ков тусьӧн вердны.

7) Кӧдзыд йиа ваӧн оз ков некор юктавны (мӧсъясӧс весиг нин оз ков).

8) Зэв бур сёян-юанӧ сов пуктыны кӧть 4 зӧлӧтник лун кежлӧ.

9) Скӧтӧс оз ков вӧрӧдны сёйигӧн.

10) Пӧсь вылысь вӧлӧс оз позь вердны ни юктавны.

11) Пырыд ветлан тӧв йылын (сквознякын) оз ков видзны скӧтӧс (медся нин пӧсявмысьт).

12) Оз ков друг сувтӧдны ни бергӧдны вӧлӧс.

13) Гыжъяс колӧ дӧзьӧрӧн видзны. Гыжсӧ тшӧтшӧдлыны частӧджык.

14) Чорыд туй дырйи вӧвъяслысь коксӧ колӧ дорны. Чорыд подковъяс вежлавны квайт вежон мысьт.

15) Медым карта, гид, гидня вӧліны югыдӧсь, косӧсь, шоныдӧсь. Ньылӧдӧм, тшакӧссьӧм карта — гидняын скӧт висьмӧ кынӧм пытшкӧс висьӧмъясӧн.

16) Ляснияс, юктасян дозъяс быд лун колӧ весавны, мед сӧстӧмӧсь вӧліны.