ВЛАСЬТ ВЫЛЫН МЫРДДЬЫСЬӦМ

Воддза власьт.

Власьт — сійӧ лоӧ ӧти пӧлӧс йӧзлӧн мукӧд вылын ыджыдалӧм. Февральса революцияӧдз (1917 воӧдз) власьт вӧлі дворяна да помещикъяс киын. Сэки кымынкӧ сё сюрс морт (дворяна) ыджыдалісны уна миллион рабочӧй да крестьяна вылын. Дворяна пуктісны юралысьӧс — сарӧс. Сар ачыс помещик жӧ вӧлі: сылӧн медуна вӧлі видз-муыс. Тӧдӧмысь сійӧ вӧлі дорйӧ сӧмын дворянаӧс да помещикъясӧс.

Медым позис ыджыдавны унджык йӧз вылас, дворяна лӧсьӧдлісны полиция, жандармъясӧс, чиновникъясӧс, салдатъясӧс, поп-дякӧс, учёнӧйясӧс. Поп-дяк да учёнӧйяс пемдӧдлісны йӧзлысь вежӧрсӧ, ылӧдлісны мӧдар югыдӧн, медым найӧ таладор югыдын эз кокньӧдны ассьыныс олӧмнысӧ. Дугдасны кӧ вӧлі уджалысь йӧз мӧдар югыд вылӧ эскыны, дворяна да поп-дяк салдатъясӧс вайӧдлісны, мырдӧн ен дум сюйисны.

Школаясын велӧдісны сарӧс ыджыдӧ пуктыны, гырысьяслысь (дворяналысь) кывзыны. Пемыд уджалысь йӧз думайтлісны: сарыдлы да дворянаыдлы ыджыдавнысӧ пӧ ен шуӧма, уджалысьяссӧ пӧ енмыд уджавны сӧмын и лӧсьӧдӧма.

Капиталистъяс.

Во кызь кымын сайын власьтсӧ дворяна киысь пондісны мырддьыны капиталистъяс (фабрикантъяс, заводчикъяс, купечьяс). Тӧвар кутіс вывті уна лоны, эз кут инны, ковмис тӧвар иналан местаяс корсьны. Россияысь ситеч вӧлі нуӧны Персияӧ, Китайӧ (татчӧс мужикъяс новлісны ас кыӧм дӧра), сакар нуисны Англияӧ порсь вердны (тані сакарсӧ донаысла ньӧбнысӧ эз вермыны). Сэсся Россияысь зэв ёна нулісны нянь. Няньсӧ ёнджыка нулісны Турецкӧй кар Константинополь пыр. Турция вӧлі унаысь туйсӧ тупкывлӧ, оз лэдз роч купечьяслысь тӧварсӧ нуны. Сы понда роч купечьяс пондісны мырсьыны, медым эськӧ Константинопольсӧ босьтны ас кианыс. Найӧ кутісны роч йӧзлы шуны: Константинополь пӧ важӧн вӧлі православнӧй кар; сійӧн пӧ колӧ ӧні бӧр мырддьыны турокъяс ордысь, да лӧсьӧдны бара православнӧй карӧ. Константинополь понда Россия воюйтліс нин Турциякӧд 1877–1878 воясын. Сы понда жӧ медся пансис война 1914 воын.

1914–1917 воясся война.

Мыйла нӧ эськӧ Россиялӧн Германиякӧд пансис война?

Германияын зэв уна пабрик-завод. Немечлӧн тӧвар бур да донтӧм, сӧмын инавнысӧ некытчӧ. Медся ёна иналӧ вӧлі Россияӧ, Австрияӧ да Турцияӧ. Тӧдӧмӧн, Германия эз лэдз Россияӧс Турцияӧ сюйсьыны. Персияӧ вӧлі тӧварсӧ иналӧны Россия да Англия, сэтчӧ жӧ пондіс сюйсьыны Германия. Сідзжӧ Германиякӧд синсисны тӧвар иналан места понда Англия да Франция.

Важӧн нин позис виччысьны война кыптӧм. Став государствоыс дыр нин лӧсьӧдчисны воюйтнысӧ, лӧсьӧдісны быдсяма пӧлӧс морт виян кӧлуй. Воюйтан кӧлуй лӧсьӧдӧм вылӧ видзисны (млн. шайт):

	1888 воын.	1908 воын.	1914 воын.
Россия ....	220	475	1058
Германия ....	290	460	942
Англия ....	320	670	840
Франция ....	290	395	828
Австрия ....	95	190	386
Италия ....	130	180	291
Япония ....	40	110	205

1914 воын пансис ыджыд война. Правительствояс ассьыныс пемыд йӧзсӧ ылӧдлісны, миян вылӧ пӧ воӧны да, колӧ пӧ водзсасьны, оз ков сетчыны. Россияын шуӧны — Германия пӧ пондіс; Германияын — Англия пӧ; Англияын — Германия пӧ, сідз водзӧ.

Воюйтӧмсьыд фабрикантъяслы, заводчикъяслы кык пӧлӧс барыш: ӧти-кӧ, найӧ перйӧны выль тӧвар иналан места, мӧд-кӧ — воюйтігас, быдтор жугӧдлігас, налӧн тӧварыд зэв ёна инӧ. Тӧвар дон быдлаын зэв ӧдйӧ кутіс кайны.

Став верстьӧ йӧзсӧ, 18-сянь 45 арӧсӧдз индісны тышкасьны. Пабрик-заводъяс уджалісны сӧмын воюйтан кӧлуй. Видз-му ныв-бабаяслӧн да старикъяслӧн пондіс эндыны. Озыръяслысь зеп тыртӧм понда пондіс вины мӧда-мӧднысӧ уджалысь йӧз. Став сьӧмыс государствояслӧн муніс сӧмын война вылӧ.

Ӧти во мунӧ война, мӧд во, коймӧд во — век оз помась. Россияӧс Германия пондіс вермыны, мырддис Польша. Видзӧдӧны фабрикантъяс — сарлӧн вежӧрыс оз судзсьы Германиякӧд бура водзсасьны, да и сар семьяыс Германия дор олӧ — тӧлкуйтісны сарӧс чӧвтны.

Февральса революция.

Февральса революция бӧрын власьт босьтісны фабрикантъяс. Временнӧй Правительство шуис, ми пӧ огӧ дугдӧй воюйтӧмысь, кытчӧдз Германияӧс огӧ вермӧй, кытчӧдз Константинополь огӧ босьтӧй. Асланыс озырлун кузя бара пондісны лэдзны вир салдатъяслысь.

Локтісны заграничаысь большевикъяс, пондісны висьтавлыны салдатъяслы, мый понда воюйтӧны фабрикантъяс, тшӧктісны бырӧдны война. Ёна эз кажитчыны большевикъясыд фабрикантъяслы; пондісны шуны большевикъясӧс немеч шпионъясӧн, сюялісны найӧс тюрмаясӧ.

Большевикъяс вӧлі шуӧны: миянлы пӧ Германскӧй рабочӧй да крестьянин лёксӧ нинӧм эз вӧчны, нинӧмысь пӧ найӧс виавнысӧ; колӧ пӧ тышкасьны озыр йӧзкӧд, мырддьыны налысь став озырлунсӧ.

Юль тӧлысьын 1917 воӧ большевикъяс салдатъяскӧд пондылісны мырддьыны власьтсӧ озыръяслысь, да эз вермыны: унджык салдатыс да крестьянаыс век на вӧлі эскӧны Временнӧй Правительстволы.

Кузяӧн уджалысьяс дӧзмыны пондісны Правительство вылӧ. Правительство оз дугӧд война, оз мырддьы пабрикъяс, заводъяс озыръяслысь, оз сет видз-му крестьяналы помещикъяс ордысь. Казявны пондісны — олӧм лӧсьӧдны пӧ верман сӧмын ас киӧ власьтсӧ босьтӧмӧн.

Октябрса революция.

1917 воын, арнас, салдатъяс да рабочӧйяс Питирын, Мӧскуаын да мукӧдлаын кыпӧдчисны Временнӧй Правительство вылӧ. Правительствоӧс дорйысь этша лои, уджалысьяс синісны. Ноябрын 7-ӧд лунӧ (важ ногӧн Октябрын 25-ӧд лунӧ) власьт коли Сӧветъяс киӧ. Сӧветъясын вӧліны сӧмын салдатъяс, рабочӧйяс да крестьяна. Озыръясӧс сэтчӧ эз сибӧдны. Сӧветъяслӧн съезд бӧрйис Народнӧй Комиссаръясӧс: Ленинӧс, Троцкӧйӧс да мукӧдӧс.

Сӧвет власьт мырддис капиталистъяслысь пабрик-заводъяссӧ, помещикъяслысь видз-мусӧ, сетіс уджалысьяслы. Сэсся пондіс бырӧдны война. Брест-Литовскын Германиякӧд вӧчисны мир. Сэки Германия вӧлі босьтӧма Польша, Украина, сійӧн унатор корис Россиялысь. Сӧвет власьтлы быть лои миритчыны, оз вермы вӧлі водзӧ тышкасьны. Тӧдісны большевикъяс, регыд пӧ немечьяс сарнысӧ чӧвтасны, власьтсӧ уджалысьяс босьтасны, сэки пӧ дзикӧдз нин лӧсьӧдчам накӧд.

Гражданскӧй война.

Генералъяс, капиталистъяс, помещикъяс пышъялісны заграничаӧ, пондісны ышӧдны Англияӧс, Францияӧс сувтны Сӧвет власьт вылӧ. Видзӧдӧны заграничаса капиталистъяс — Россиялӧн вын этша, кӧсйисны босьтны ас кипод уланыс. Вайисны войска лунвылӧ, Аркангельскӧ, Мурманӧ, Сибырӧ, гӧгӧрбок пондісны сюйсьыны Россияӧ белӧйяскӧд. Сӧвет власьт лӧсьӧдіс Гӧрд Армия, пондіс водзсасьны. Топӧдісны капиталистъяс Сӧветскӧй Россияӧс гӧгӧрбок. Сэтчӧ жӧ сэсся Россияын няньыд тшыки. Сьӧкыд вӧлі уджалысьяслы овны, да эз сетчыны, вӧтлісны белӧйясӧс быдлаысь.

Ӧні белӧйяс Россияын абуӧсь нин, бырины, пышйисны.

Вӧлисти Сӧвет власьт кутчысис эмбур лӧсьӧдны.

Ӧнія удж.

Сизим вося войнаӧн киссис Россиялӧн эмбурыс: пабрик-заводъяс, кӧрт туйяс, ставыс гольдіс. Унджыксӧ воюйтігӧн жугӧдлісны белӧйяс. Ӧні Сӧвет власьт босьтчис сійӧс лӧсьӧдны, медым пабрик-заводъяс бӧр кутісны уджавны, кӧрт туйяс ветлыны. Нинӧм абунад сьӧкыд сійӧс лӧсьӧдны, заграничасянь оз отсавны. Кок йылӧ кыпӧдчыны ковмис сӧмын ас вынӧн. Сьӧкыд дерт тайӧ уджыс, да ставӧн кӧ ӧтвылысь босьтсям — вермам.