БИА ВИСЬӦМ ЙЫЛЫСЬ
Деревняса коми тьӧткаяслы да дядьӧяслы
Быд во Коми обласьтын йӧзыс висьӧны кисьтан биа висьӧмӧн, рочӧн шусьӧ —
Ставсӧ кӧ артыштам, мыйта висьысь морт аслас уджавтӧм понда вайӧ семьяыслы да Коми мулы убытка — огӧ судзсьӧ юрнаным; босьтам сэтшӧмтор: семья пытшкын кык уджалысь — гозъя — да сизим посни челядь; бать биа висьӧмӧн висьӧм бӧрын куліс, сылӧн коли сизим челядь да баба. Сэтшӧм жӧ лёктор вермас лоны и мӧд мортлӧн, уна йӧзлӧн. Думыштам кӧ ёнджыка, аддзам: быд кулӧм морт, висьысь морт аслыным жӧ лишнӧй удж сетӧ: семьялӧн бырӧ уджалысь, став овмӧсыс торксьӧ, посни челядь оз вермыны быдмыны асланыс удж помысь, омӧльджыкъясыс на пытшкысь кулӧны, ёнджыкъясыс, кодъяс кольӧны ловйӧн, висьмӧсӧсь лоӧны, на помысь водзӧ ён уджалысь оз вермы лоны; кор миян пытшкын лоӧ уна драглӧй йӧз — сэки бур овмӧс оз вермы кыптыны.
Биа висьӧмӧн висьӧны и мукӧдлаын, кӧнкӧ унджык, кӧнкӧ этшаджык. Кӧн йӧзыс олӧны дурка — сэні и висьӧмыс унджык, кутшӧм муын йӧзыс олӧны зэв пелька да тӧлкӧн — сэні и биа висьӧмыс абу, найӧ кужӧны асьнысӧ видзны.
Со кӧть босьтам: ӧти миллион вылӧ кулӧ йӧз биа висьӧм помысь:
Египетын — 126 морт
Россияын — 90 „
Испанияын — 14 „
Италияын — 1 „
а Швейцарияын, Данияын, Швецияын, Австралияын биа висьӧмсӧ оз и тӧдны — бырӧдӧмаӧсь.
Англияын 1870 воын биа висьӧмӧн вӧлі кулӧны 126 морт ӧти миллион пытшкысь, ӧні ӧти мортысь этша (0,2); Сӧветскӧй Россияын нёль воӧн (1918−1922) вӧлі квайт миллион куимсё сюрс биа висьысь морт (6.300.000); найӧ куйлісны бурдӧдчанінъясын, дерт, куим сы мында на гортас куйліс...
Войнаӧдзыс сизим воӧн Россияын куш докторъясыс кулісны биа висьӧм помысь сюрс саяс (1388 морт); а мыйта куліс гӧль йӧз — огӧ тӧдӧй.
Посни челядь, арӧсӧдз, да зэв пӧрысь йӧз озджык висьны, а том войтырӧс, дас кӧкъямыс арӧссянь нелямын вит арӧсӧдз, медъёна висьӧдӧ.
Сё висьысь морт пытшкысь ӧкмысдас сизим морт усьӧ гӧль йӧз вылӧ, куим мортыс — озыр вылӧ да быдсяма пӧлӧс уджалысь вылӧ. Тӧлын да тулысын торъя унаӧс висьӧдӧ. Сэсся ёна висьӧны война дырйи, тшыгъялан воясӧ да мукӧд пӧлӧс несчастьӧяс дырйи.
Коми муысь биа висьӧм оз и быравлы, пыр висьӧны, кодъяскӧ и кулӧны.
Уналы окота тӧдны, кутшӧм ногӧн висьӧмыс вуджӧ, кыдзи позьӧ асьтӧ висьӧмысь видзны. Войдӧр йӧз этша вӧлі тӧдӧны тайӧ висьӧм йылысь. Сійӧн и вывті ёна висьӧны да кулӧны. Кор тӧдмалісны, тайӧ пӧ висьӧмыс вуджӧ мортлы тойсянь, сэки зэв кокньыда пондісны вермасьны висьӧмыскӧд. Ӧні уна муын тайӧ висьӧмсӧ оз тӧдны.
Кымынкӧ кыв висьтала той йылысь; эм куим пӧлӧс той: юр той, дӧрӧм-гачвывса той, лёк той. Юрвывса той сьӧд чутӧсь, посньыдджык дӧрӧм-гачвывса той дорысь, нэмыс нёль недель гӧгӧр, ӧтчыдӧн пуктӧ нёль серов, став нэмнас сё нелямын серов гӧгӧр.
Дӧрӧм-гачвывса той еджыд вылыса, ыджыд тушаа, ӧтпырйӧ вермӧ пуктыны квайтсянь дас нёль серолӧдз, став нэмнас — куимсё серов гӧгӧр. Вит лун мысти ловъя морт туша вылын серолысь петӧ личинка (абу на прамӧй той), сійӧ куимысь вежас ассьыс кучиксӧ, дас вит лун мысти лоас прамӧй той. Лун куим-нёль мысти выль той заводитӧ пуктыны бара жӧ серовъяс. Аслас нэмнас ӧти тойыс вермӧ сетны зэв ыджыд рӧд, вит сюрс тойӧдз.
Тойяс тшыг кынӧмсӧ пӧткӧдӧны морт вирӧн, быд лун кыкысь петавлӧны вурысъяс костысь да юрси пытшкысь вир юны. Первой мортлысь кучиксӧ бытшкасны, сэсся пондасны вирсӧ юны; медым мортлӧн вирыс оз пузьы, той ассьыс дульсӧ лэдзӧ бытшкӧминас; кор пӧттӧдзыс юас, час дас кежлӧ ланьтлас, сэсся бара пондас юны, сідзи быд лун, тшыгйӧн ловъя морт туша вылын той вермас овны ӧти сутки.
Ӧні босьтам биа висьысь мортӧс; висьӧмыс сылӧн олӧ вир пытшкас. Висьысь морт вылӧ кайис той, бытшкис кучиксӧ, пондіс юны вирсӧ, вирыскӧд тшӧтш висьӧмсӧ. Той ачыс оз висьмӧдчы, сійӧ пондас новлӧдлыны висьӧмсӧ ас пытшкас куим недель чӧж, быд здукӧ вермас кайны дзоньвидза морт вылӧ да сылы висьӧмсӧ кольны.
Кыдзи той висьӧмсӧ мортлы сетӧ? Первой мортлысь кучиксӧ бытшкас, сэсся, медым мортлӧн вирыс оз пузьы да медым кокньыдджык лоӧ юны, бытшкӧминас ассьыс дульсӧ лэдзас, дульнас мортлы вир пытшкас вуджас и висьӧмыс.
Вермас висьӧм вуджны мӧд ногӧн: гыжъясигӧн той вермас сюрны гыж костӧ да лямавны, сэки висьӧмыс вуджӧ ниртӧмӧн гыжъялӧм туяс.
Асьныд аддзад, кутшӧм ыджыд лёк вайӧ мортлы той. Кытӧн йӧз олӧны пелька — сэні той оз ов, кӧн той абу — сэні биа висьӧм оз вермы лоны.
Коми муысь колӧ биа висьӧмсӧ бырӧдны, кыдзи бырӧдӧмаӧсь мукӧд муясын. Чорыда пуктӧй юраныд тайӧ кывъяссӧ, сэки биа висьӧм зэв ёна чинас, регыдӧн и бырас:
1) быд вежонын колӧ мыссьыны пывсянын майтӧгӧн, дӧрӧм-гач вежны;
2) обществосянь колӧ торйӧдны керка, мед ветлысь-мунысь йӧз вермасны узьлыны торйӧн, кор на пытшкысь кодкӧ кӧ висьмӧдчас — пырысь-пыр колӧ висьтавны бурдӧдысьлы (докторлы, пельшӧрлы);
3) кыдз верманныд бырӧдӧй тойястӧ: кузь юрси энӧ новлӧй, коді оз вермы шырны мыйкӧ вӧсна — мед частӧджык мыськас юрсӧ пывсянын да майтӧгӧн, мед ӧти серов эз вӧв; паськӧмнытӧ частӧджык колӧ тӧлӧдны, мед оз вермы чужны той, няйт кӧлуйтӧ мыськасигад пузьӧдӧй, керка пытшкӧстӧ видзӧй пелька!
4) Корсюрӧ лыддьыштӧ нигаяс да газетъяс, мый лыддянныд — матысса олысьясыдлы висьталӧ, мед найӧ тшӧтш тӧдӧны выльтор.
Врач Вахнин.
