КУИМ СИКАС СКОД — ОН ТӦД, КОДІ ЫДЖЫДДЖЫК

Вӧлӧсьтын гражданалы унаысь лоӧ чукӧртчывлыны ӧтлаӧ (скод вылӧ) сёрнитны, решайтны ассьыныс уна пӧлӧс делӧяс. Ме ог куж висьтавны, кыдзи скодуйтӧны мукӧд вӧлӧсьтъясын. Выльгорт вӧлӧсьтын, кыдзи ме тӧда, скодуйтӧм пӧрадок сэтшӧм:

Чукӧртчасны бӧрйӧм йӧз вӧлӧстнӧй съезд вылӧ. Сэн посньыдджык делӧяссӧ решайтӧны помӧдз, оз ыстысьны мукӧдлаӧ. Гырысьджыкъяссӧ, коланаджыкъяссӧ помӧдз оз орӧдны, вештӧны десята вылӧ — «мый пӧ десята вӧчас». Вӧлӧсьтас ставыс сизим десята. Пӧчинокъяс оз лыддьысьны, найӧ бокынӧсь, унатор, мый вӧчсьӧ, оз и тӧдлывны.

Десятаясын йӧз сідз жӧ чукӧртчасны, гӧгӧр сёрнитасны, арталасны, бара оз помавны, «ми пӧ огӧ вермӧй решитны, огӧ лысьтӧй вӧчны, колӧ пӧ та йылысь думайтны да тӧлкуйтны став гражданаыслы общӧй скод вылын». Сэсся общӧй скод вылӧ и вештӧны делӧтӧ. Общӧй скодыд кыдзи решитас, сідзи и шань, артмӧ кӧть оз — мыждыны некодӧс. Овлывлӧ — бара вештӧны делӧсӧ вӧлӧстнӧй съезд вылӧ. Тадзнад, общӧй скодыд став скод вылас медыджыд, вӧлӧстнӧй съездыд ичӧтджык.

Сійӧ эськӧ, шуам, мед сідзкӧ, сӧмын мед уджыс артмӧ кыдзи колӧ. Овлывлӧ ӧд со кутшӧмторъяс. Общӧй скод вылад законыд тшӧктӧ волывны став гражданаыслы, мужикуловлы, нывбабауловлы, кодлы тырӧма 18 арӧс. Уна-ӧ сэтшӧм арлыда йӧзыс вӧлӧсьтас, лючкисӧ весиг исполкомыс оз тӧд.

Гражданатӧ чукӧртасны скод вылад ӧтчыд дай, мӧдысь дай, уна пӧрйӧ. Став йӧзыд дзик некор оз чукӧрмыв, дай некытчӧ эз и тӧрны, ставыс кӧ воисны, сэтшӧм гырысь оланіна керкаыс абу; шоныд дырйи, дерт, позьӧ скодуйтны ывлаын. Скод вылад зэв нин уна волывласны кӧ 200−300 морт, пӧшти ставыс мужикулов, сэсся унджыкыс ещӧ пыр пышйӧны скод вывсьыд. Сы мында йӧзнад сэсся став делӧсӧ и решайтӧны. Сымда йӧзнад вель унаысь овлӧ гырысь ӧшыбкаяс, уна артмывлӧ омӧльторъяс, ӧбӧдитӧмъяс нем водзсасьтӧм йӧзыслы, унаысь туйтӧм йӧз веськавлӧны юрнуӧдысьясӧ. Та ногнад, китыр йӧз, гораджык горзысьяс, бергӧдлӧны став вӧлӧсьтнас.

Ӧні вӧлӧсьтын мунӧ бӧрйысьӧм шленӧ вӧлӧстнӧй съезд вылӧ. Бӧрйӧны со кыдзи: быд десятаын йӧзсӧ чукӧртӧны торйӧн, сэні пасъялӧны кандидатъясӧс, сэсся бӧрйӧны кырым лэптӧмӧн, кодлы унджык лоӧ кырым лэптӧм, сійӧ и сюрӧ шленӧ. Кандидатъясӧс пасъялігӧн дзик ньӧти оз видзӧдны, коді кутшӧм морт: туйӧ оз, мыйкӧ тӧдӧ оз, абу-ӧ вина юысь, абу-ӧ озыр ли, спекулянт ли, горлопан ли, мыждылӧм ли гырысь судъясӧн, сӧмын медтыкӧ кутшӧмкӧ морт-а.

Ме ногӧн, татшӧм бӧрйысьӧмыд оз ло став йӧзлӧн бӧрйӧм. Десятанад, китыр йӧзӧн бӧрйӧмнад, мукӧд десятаса йӧзыс оз и тӧдны, кутшӧм десятаын кутшӧм йӧзӧс бӧрйӧма. Вермас лоны сідз: бӧрйысь десятаыслы бӧрйӧм мортыс туйӧ, мукӧд десятаыслы эськӧ оз туй да, быть лоӧ лыддьыны бӧрйӧмӧн. Оз ӧмӧй ков быд десяталысь бӧрйӧм йӧз гижӧдсӧ явитны общӧй гражданскӧй скод вылын? Колӧ, мед эськӧ сэні выль пӧв на бӧръясны и, коді оз туй, на пыдди бӧръясны мукӧдӧс. Татшӧм пӧрадокыд вӧчсьӧ исполком син водзын, сійӧ дзик нинӧм оз шу, нинӧм оз индав, кыдзи тшӧктӧма бӧрйысьны закон ногӧн.

Скодъяс йывсьыд колӧ вӧчны кутшӧмкӧ ӧти пӧрадок, мед оз вермыны ыстысьны, вештысьны мӧда-мӧд вылас, мед вӧлі помӧн урчитӧма, кутшӧм скод вӧлӧсьтын медыджыд, либӧ мед вӧлі лэдзӧма законӧн быд скодлы торъя инданпас (инструкция). Ӧнія пӧрадоктӧ кӧ он веж, куим скодыд пыр важ моз пондасны гудрасьны ас костас, быд скод мӧда-мӧдсӧ ыджыдджыкӧ пуктыны, некутшӧм лючки, веськыд кузя уджалӧм, решайтӧм оз вермы лоны, став уджсӧ важ моз пондасны бергӧдлыны китыр йӧз — озырджык йӧз, найӧ ёнджыка волывлӧны скод вылад асьсӧ видзӧм-дорйӧм понда.

Ас олысь.