ВЫЛЬ КАЛЕНДАР ЙЫЛЫСЬ

Деревняса йӧзыд тӧдӧны нимсӧ календарлысь, лыддьӧны лунъяссӧ календар серти, тӧдмалӧны именникъяс — воас именник лун да шуӧны: талун пӧ тырис со меным 30 арӧс, либӧ кымынкӧ арӧс... чужан луныс эськӧ кольӧма нин, гашкӧ, 3 тӧлысь сайын; чужан лунсӧ оз лыддьыны, лыддьӧны сы пыдди именник лунсӧ; сідзнад лючки оз и тӧдны арлыдсӧ — мый лоӧ календарыс унаӧн на, медся велӧдчытӧмъяс, оз и тӧдны. Сы ради ме тайӧ гижӧдын кӧсъя неуна висьтыштны (страхӧвӧй календар серти).

Февраль тӧлысьын 1918 воын сӧветскӧй власьт лӧсьӧдіс Роч му вылын выль календар, шусьӧ «новӧй стиль», выль ногӧн лыддьӧм. Календар лӧсьӧдӧма тӧдны-лыддьыны кад (пӧра). Йӧз важысянь нин лыддьӧны кадсӧ лунъясӧн, вежонъясӧн (недельясӧн), тӧлысьясӧн, воясӧн. Мед тӧдны бурджыка, лючкиа лыддьӧны йӧзыс — мыйта тӧлысяс, воас лун, колӧ тӧдны, кыдзи ветлӧдлӧ муыс, тӧлысьыс. Муыд (тайӧ лючки нин тӧдӧны) — зэв ыджыд гӧгрӧс сяр. Кӧртавны кӧ сійӧс гӧгӧрыс (вӧньӧдны), ковмис эськӧ 37,577 верст кузя гез. Му сярйыд бергалӧ дурпоп моз (волчок) ас гӧгӧрыс, тырмидз бергӧдчӧмсӧ сылысь шуӧны «суткиӧн». Кор бергӧдчас му сыладорнас, кӧні Россия (миян му), шонділань, сэки Россияын — лун, мӧдар бокас — Америкаын — вой; бергӧдчас 12 час мысти Америкалань шондіӧн — сэн лоӧ лун, миян — вой. Суткисӧ ми юкамӧй 24 час вылӧ; сідзнад, кызь нёль часнад муыс ас гӧгӧрыс бергӧдчӧ ӧтчыд.

Муыд бергавныс бергалӧ, сӧмын оз места вылас, ас гӧгӧрыс бергалігӧн тшӧтш зэв ӧдйӧн кытшлалӧ шонді гӧгӧр (шондіыс 1300 пӧв ыджыдджык мусьыс). Шондіыс мусяньыс 140 миллион верст ылнаын; муыс эськӧ зэв нин ӧдйӧ кытшовтӧ да (ӧти минутнас 1560 верст), уна на колӧ кад кытшовтнысӧ. Сійӧ кадсӧ и шуамӧй ми «воӧн».

Кымын лун жӧ муыс бергӧдчӧ шонді гӧгӧрыс — мӧд ногӧн кӧ, кымын лун вонас? Войдӧр чайтлісны — 365 лун. Сэсся ӧтик ёна велӧдчӧм морт, овыс Созиген, римса император Юлий Цезар дырйи, кык сюрс во сайын, лыддьӧма, муыс пӧ шонді гӧгӧр вӧчӧ кытшов 365 лун 6 час; та понда Юлий тшӧктіс куим во дорвыв лыддьыны 365 лунӧн во, быд нёльӧд восӧ лыддьыны сэсся 366 лун; сэтшӧм «високоснӧй-кассяна во» вӧвлі, кыдзи ми помнитам, 1916 воын. Юлий ним кузя важ календарыд шусьӧ «юлианскӧй календарӧн». Сэсся велӧдчӧма йӧзъяс лыддьӧмаӧсь лючкиджык да аддзӧмаӧсь — Созигеныд ылалӧма, вӧлӧмкӧ, воад 365 лун 5 час 49 минут; сідзнад йӧзыд быд во лыддьывлӧмаӧсь лишнӧй 11 минут (сюрс ӧкмыссё воын став лишкаыс лоӧма 13 лун). Римысь Папа (католическӧй патриарх) Григорей тшӧктіс лӧсьӧдны водзӧ кежлӧ календарсӧ сідз, мед восӧ пондасны лыддьыны (во пытшкас) 365 лун 5 час 49 минут.

Став водзынджык мунысь государствояс важӧн нин олӧны григорианскӧй календар серти, сійӧ правильнӧйджык; миян сарскӧй правительство, кывзӧмӧн попъяслысь, пыр на сулалісны важ календар дор, эз кывзы, эз эскы, кыдзи велӧдӧ наука. Ӧні ми, Роч муын олысь йӧз (тшӧтш комияс), кадсӧ лыддямӧй сідз жӧ, кыдзи и мукӧд олысьяс: немечьяс, прансузъяс, англичанинъяс; ӧні лыдыс (числӧыс) тӧлысяс миян и, налӧн и дзик ӧткодь; войдӧр сы понда вӧлі сорсьӧмъяс, дзугъяс, ӧні сэтшӧмыс сэсся оз нин ло.

Коми ёртъяс! Лыддянныд кӧ тайӧ висьталӧмсӧ, ӧні сэсся понданныд нин тӧдны, мый лоӧ «календарыс», понданныд нин тӧдны, мый понда лӧсьӧдісны выльнога календар, выль ногӧн кад лыддьӧм, понданныд нин тӧдны, мый понда тувччисны водзӧ 13 лун; сэсся энӧй нин думайтӧй: «со пӧ важ календартӧ пежалісны коммунистъясыд», сійӧ весьшӧрӧ шуӧм, дзугльӧдлӧм озыр йӧзлӧн, пинь йирысьяслӧн сӧветскӧй власьт вылӧ.

Н. Ч.