ВЕСЬШӦРӦ НОРАСЬӦМ УНА НАЛОГ ПЕРЙӦМЫСЬ
Крестьяна, кывзан да, пыр норасьӧны, уна пӧ перйӧны налог; рӧзӧритӧны пӧ крестьянасӧ; огӧ пӧ тӧдӧй, кытчӧ воштӧны перйӧм налогсӧ; пыр пӧ гижӧны, висьтавлӧны, единӧй налог, единӧй налог, асьныс пӧ пыр перйӧны уна пӧлӧс налог да сбор; важӧн пӧ тай нӧ вӧвлі сӧмын ӧти сикас «вот», мынтывлім лючки, эгӧ норасьлывлӧй.
Вокъяс, крестьяна! Вайлӧй жӧ та йылысь бурджыка артыштламӧй — ме ачым сэтшӧм жӧ налог мынтысь крестьянин: збыльысь‐ӧ сідз, кыдзи ті шуасянныд, норасянныд?
ШУАННЫД: УНА ПӦ НАЛОГ ПЕРЙӦНЫ. Ме арталі ас кӧзяйствоысь, да со мый петіс. Войнаӧдз (1914 воӧдз) ме мынтывлі вот кык душ да джынйысь 18 шайт (чӧлкӧвӧй). Видз-му менам ӧні сымда жӧ, мыйта и сэки вӧлі. Налог ме мынта — нянь лыдӧ 8 пуд, пӧртны кӧ сійӧс сьӧмӧ — лоас 12 шайт (шайтӧн-джынйӧн пуд сю), да содтӧд сы дінӧ (вӧлӧстнӧй сбор пыдди) джынсӧ сылысь — 6 шайт, ставыс сувтас важ вот мындаыс жӧ — 18 шайт. Сідз жӧ, ме чайта, и мукӧдлӧн. Кодъяслӧн кӧ мукӧдлӧн тайӧ арталӧм серти налогыс унджык, сылӧн, дерт, буракӧ, унджык видз-муыс, войдӧр вотсӧ мыйлакӧ мынтывлӧма этшаджык, сы вӧсна сэтшӧмыслӧн ӧні и унджык налогыс. Мӧвпыштӧй: кӧн нӧ сэн уна налогыс? Важ мындаыс жӧ. Важӧн вот помысь некод эз рӧзӧритчыв, оз рӧзӧритчыны и ӧні. Дзик весьшӧрӧ бувгӧм да норасьӧм рӧзӧритчӧм йывсьыд. Мукӧд помысь ёнджыка, регыдджыка позьӧ рӧзӧритчыны.
Таво уна-ӧ лоас мынтыны налогтӧ, оз на позь тӧдны няньяс вотӧдз, кутшӧма на артмасны.
ШУАННЫД: КЫТЧӦ ПӦ ВОШТӦНЫ ПЕРЙӦМ НАЛОГСӦ. Мӧвпыштӧй: мыйӧн нӧ эськӧ олӧ асланым рабочӧй-крестьянскӧй государствоыс (республикаыс), кымын сылӧн быдсяма рӧскодыс да? Сьӧм колӧ: вердны-удны, кӧмӧдны-пасьтӧдны армияӧс, мынтыны дон (жалӧванньӧ) служащӧйлы, кыпӧдны заводъяс, пабрикъяс, рудникъяс, восьтавны унджык кӧрт туйяс, стрӧитны караб-паракодъяс, сынӧдӧд лэбалан машинаяс (аэроплан), лӧсьӧдны быдпӧлӧс воюйтанторъяс, кыпӧдны олӧм-вылӧм крестьяналысь, лӧсьӧдны нянь, кӧйдыс судзсьытӧмъяслы, видз-му уджалан машинаяс, вӧв-мӧс бурджык рӧд, уна на ещӧ мукӧдтор вылӧ, ставсӧ гижны он вермы. Кытысь нӧ сылы сымда сьӧмыс, небесаысь ӧд оз гылав, кыдзи шулывласны йӧзыд. Сэтшӧмтор вылӧ со и мунӧ налогыд. Бара жӧ, оз ков думайтны, мый став рӧскодыс вешмӧ крестьянскӧй налогӧн, крестьянскӧй налогыд зэв на этшатор вылӧ тырмӧ, унджыксӧ на правительствоыдлы лоӧ корсьны мукӧдлаысь. Сэсся ӧд ещӧ со мый: крестьянскӧй налогыд, шуам, таво, коймӧд юкӧныс муніс асланым жӧ вӧлӧсьтса рӧскод вылӧ; кольӧм кык юкӧныс, бара жӧ, муніс ставыс асланым обласьтувса колантор вылӧ. Сідзнад миян налогыд асланым обласьтысь ылӧдзджык ньӧти оз и мун, да ещӧ центрсяньыс на отсалӧны обласьтлы.
ШУАННЫД: ПЫР ПӦ ГИЖӦНЫ, ВИСЬТАВЛӦНЫ «ЕДИНӦЙ НАЛОГ, ЕДИНӦЙ НАЛОГ», АСЬНЫС ПӦ ПЫР ПЕРЙӦНЫ УНА ПӦЛӦС НАЛОГ. Та вылӧ ме со мый висьтала. Воддза воясӧ, кор Республикалӧн олӧмыс вӧлі жеб на, эз на судзсьы, сэки, дерт, лои корсявны сьӧмтӧ уналаысь. Сэсся, кор пондіс овмӧдчыныджык, правительствоыд шуис лӧсьӧдны сӧмын ӧти пӧлӧс (единӧй) налог. Ӧні единӧй налог сӧмын и перйӧны. Сэсся некутшӧм мукӧд налог крестьяна вылын абу. Кодӧс ми мынтамӧй содтӧд единӧй налог дінӧ, сійӧс оз позь шуны налогӧн, сійӧ миян «мирскӧй сбор»: водзын кӧсйӧны вӧлі сійӧс дзикӧдз торйӧдны, сэсся ӧтлаалісны — ӧтпырйӧнсӧ бурджык чукӧртныс. Гижӧны тай, ӧні пӧ мирскӧй сбортӧ сэсся пыр пондасны сюйны ӧти окладнӧй лист вылӧ и перйыны единӧй налогкӧд ӧтпырйӧн, кымынкӧ срокӧн во пытшкас. Сэки быд крестьянинлы ки вылас сетасны гижӧд, кутшӧм срок кежлӧ мыйта колӧ мынтыны. Сідзнад со и лоас «единӧй налог». Ещӧ крестьяна мынтӧны «страхӧвӧй сбор» стрӧенньӧясысь. Тайӧс найӧ шуӧны налогӧн жӧ. Абу сідз. Тайӧ абу налог ни, абу вот ни, тайӧ — кыдз быттьӧ водзӧсӧн сьӧм сетӧм государстволы. Он ӧд тӧд, гашкӧ, тэнад талун сотчас керкаыд ли, мукӧд стрӧйба ли, выльысьтӧ стрӧитчыны он вермы. Сэтшӧминас государственнӧй казнаысь сетӧны отсӧг, бӧр мынтӧны перйӧм сьӧмтӧ, да ещӧ уна пӧв унджык, шуам: тэ мынтін ӧти шайт, тэныд сетасны сё шайт. Гӧгӧрвоысь йӧз страхӧвӧй сбортӧ мынтӧны ещӧ унджык, мед унджык бӧр босьтны, сотчас кӧ сылӧн страхуйтӧм керка-карта, мукӧд стрӧенньӧ.
ШУАННЫД: ВАЖӦН ПӦ ТАЙ НӦ ВӦВЛІ СӦМЫН ӦТИ СИКАС ВОТ. Тайӧ, вокъяс, бара жӧ абу сідз. Сӧмын лыддьысьліс «ӧти сикас вотӧн», збыльысьсӧ вӧвлі уна сикас, лыддямӧй: 1. подушнӧй вот (перйыссис быд мортлысь мужикулов, коді вӧлі сюрӧма ревизия улӧ); 2. выкупнӧй платёж (тайӧ сэтшӧм вот: 1861 воын крестьянаӧс мездісны помещик кабыр улысь, сетісны налы помещикъяслысь видз-му, казна сы пыдди помещикъяслы мынтіс дон, сійӧ донсӧ сэсся казнаыд и перйис; татчӧс крестьянаыд эськӧ вӧліны вӧльнӧйӧсь, налы помещикъясыдлысь видз-мутӧ эз сетлыны, да тшӧтш жӧ перйисны тайӧ воттӧ, мынтімӧй весьшӧрӧ зэв уна, зэв уна во); 3. губернскӧй земельнӧй налог (перйылісны видз-муысь губернялы колантор вылӧ); 4. продовольственнӧй долг (нянь артмытӧм воясӧ вайлывлӧмаӧсь татчӧ уна нянь бокысь, сэсся чӧжсьӧма ыджыд уджйӧз, сійӧс и перйывлісны шайтӧн, кык шайтӧн душысь); 5. губернскӧй земскӧй сбор (губернскӧй земстволы рӧскод вылӧ); 6. уезднӧй земскӧй сбор (асланым земстволы-управалы — рӧскод вылӧ); 7. леснӧй налог (пескысь, потшкысь, керйысь); 8. вӧлӧстнӧй сбор (вӧлӧсьтса рӧскод вылӧ); 9. сельскӧй сбор (обществолы рӧскод вылӧ). Со ӧд кымын сикас. Ставсӧ сійӧс вӧлі чукӧртӧны ӧтилаӧ, сэсся приговорӧн юкӧны душ юрӧ (вота видз-му серти) и перйӧны ӧти вот пыдди.
Тайӧ висьталӧм серти, ме ногӧн, дзик нинӧмысь норасьны уна сьӧкыд налог вылӧ. Дзик нинӧм мынтытӧг государствоыд овны оз вермы. Водзӧ государствоыд ёнджыка овмӧдчас да сэк, гашкӧ, крестьянаыдлӧн чинас налогыд, либӧ ньӧти оз ло, сы пыдди сьӧмсӧ аддзасны мукӧдлаысь — мукӧд доходысь.
Налог мынтысь гражданин.
