КӦДЗЫД АР
Сэки сійӧ гӧститіс миянын юньын — век лыддим сійӧс ас мортӧн: шонъянӧй батьыс вӧлі менам батьлӧн ёртӧн да суседӧн. Юнь дас витӧд лунӧ Сараевоын виисны Фердинандӧс. Мӧд луннас, асывнас, почта вылысь вайисны газетъяс. Батьӧй петіс кабинетсьыс киас москваса рытъя газетӧн сёянінӧ, кӧні мамӧй, ме да сійӧ пукалім тшай юан пызан сайын, и шуис:
— Но, ёртъяс, война! Сараевоын виӧмаӧсь австрияса кронпринцӧс. Тайӧ война!
Петыр лун кежлӧ миянӧ локтіс уна йӧз, — батьлӧн нимлун вӧлі, — и пажын дырйи сійӧс тӧдмӧдісны гӧсьтъяскӧд, шуисны менам жӧникӧн. Но юль дас ӧкмысӧд лунӧ Германия уськӧдчис Россия вылӧ...
Сентябрын сійӧ воліс миянӧ сутки кежлӧ — прӧститчыны фронт вылас мунтӧдз (сэки ставныс виччысисны войналысь регыдъя пом, и кӧлысьнымӧс шуисны ворсны тулыснас). И со воис миян прӧщайтчан рыт. Ужнайтӧм бӧрын вайисны самӧвар, и ӧшиньясным руалісны. Батьӧй видзӧдліс на вылӧ да шуис:
— Арыс тай таво зэв водз пуксис дай кӧдзыд.
Сійӧ рытнас ми пукалім чӧла, сӧмын гежӧдика шыасьлім ӧта-мӧд дорӧ. Но сьӧлӧм шызьӧмсӧ некод эз петкӧдлы и гуся мӧвпъяснас эз юксьы. Йӧзаддза лӧня шуис батьӧй и ар йылысь. Ме матыстчи балкон ӧдзӧс дорӧ да чышки стеклӧсӧ чышъянӧн: сьӧд енэжас яръюгыда да ёся дзирдалісны йиа сӧстӧм кодзувъяс. Батьӧй шпуткис креслӧ вылӧ лэдзчысьӧмӧн да веськодьпырысь видзӧдіс пызан весьтын ӧшалысь пӧсь лампа вылӧ, мамӧй ӧчкиасьӧмӧн зілис-вурис лампа би улын ичӧт ермӧг сепыс, — ми тӧдім кутшӧмӧс, — и таысь нӧшта на ёнджыка нормис сьӧлӧмыд да босьтіс гажтӧм. Батьӧй юаліс:
— Тэ сэсся асывнас завтракӧдз и кӧсъян мунны?
— Да, бурджык асывнас, — вочавидзис сійӧ. — Зэв эськӧ абу окота, но ме эг на удит сетны керка серти индӧдъяс.
Батьӧй кокньыдика ышловзис:
— Но, кыдзи сэсся кӧсъян, сьӧлӧмшӧр... А миянлы мамыдкӧд ковмас водны узьны, мед тэнӧ аски колльӧдны...
Мамӧй чеччис да пернапасаліс зятьпусӧ, сійӧ копыртчыліс мамлӧн ки дорас, вӧлисти батьлӧн ки дорас. Ми колим ӧтнаным да олыштім на сёянінын, — ме заводиті тэчны пасьянс, — сійӧ чӧла ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ, бӧртиджык юаліс:
— Гашкӧ, прӧйдитчам да?
Лов вылам пыр сьӧкыдджык лоис, и ме веськодя вочавидзи:
— Прӧйдитчам...
Водзпомын пасьтасигӧн сійӧ век на мыйкӧ мӧвпаліс, нюмсорӧн казьтыштіс Фетлысь кывбурсӧ:
Какая холодная осень!
Надень свою шаль и капот ^Юркыша плащ/^...
— Капотыс абу, — шуи ме. — А водзӧсӧ кыдзи?
— Ог помнит. Тадзи кӧ-а:
Смотри — меж чернеющих сосен
Как будто пожар восстает...
— Кутшӧм пӧжар?
— Тӧлысь петӧм, дерт. Мичаа жӧ шуӧма тайӧ кывбурас сиктса ар йывсьыс! «Надень свою шаль и капот...» Миян дед-баблӧн кад... Ок, сё морӧ олӧмӧй!
— Мый нӧ лои?
— Нинӧм эз, сьӧлӧмшӧр. А век жӧ гажтӧм. Гажтӧм и лӧсьыд. Ме тэнӧ зэв ёна радейта...
Пасьтасьӧм бӧрын ми петім балкон вылӧ, лэччим садйӧ. Первойсӧ вӧлі сэтшӧм пемыд — ме кутчыси сылӧн соскӧ. Сэсся югдысь енэжын кутісны тӧдчыны дзирдалысь кодзувъясӧн мичмӧдӧм сьӧд увъяс. Сійӧ сувтовкерлӧмӧн бергӧдчыліс керкалань:
— Видзӧдлы керка ӧшиньяс вылас, кутшӧм найӧ аслыспӧлӧса югвидзӧны, арся моз. Ловйӧн кӧ коля, некор ог вунӧд тайӧ рытсӧ...
Ме видзӧдлі, и сійӧ дзигӧдіс менӧ швейцарияса сӧстӧм кышӧднам. Вешті чужӧм весьтысь гӧн чышъянӧс, дорыньтышті юрӧс, мед сійӧ окыштас менӧ. Окыштіс, сэсся видзӧдліс чужӧмам.
— Кутшӧма синъясыд югъялӧны, — шуис сійӧ. — Тэныд абу кӧдзыд? Сынӧдыс нач тӧвся кодь. Менӧ кӧ виасны, он ӧд, кӧнкӧ, дзик пыр менӧ вунӧд?
Ме думышті: «А збыльысь кӧ нӧ виасны? И збыльысь мӧй вунӧда сійӧс мыйкӧдыра мысти — ӧд ставыс коркӧ вунӧ?» И тэрмасьӧмӧн вочавидзи, татшӧм мӧвпсьыс повзи да:
— Эн вай тадзи сёрнит! Тэ кӧ кулан — ме абу жӧ олысь!
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ надзӧникӧн шуис:
— Но, виасны кӧ ӧд, ме кута виччысьны тэнӧ сэні. Тэ олышт, нимкодясьышт олӧмнас, сэсся ме дорӧ лок.
Ме курыда бӧрддзи...
Асывнас сійӧ муніс. Мамӧй ӧшӧдіс сылы голя вылас рытнас вурӧм сепыссӧ, — сы пытшкын вӧлі ичӧтик зарни ӧбраз, кодӧс новлӧдлісны война вылын мамлӧн батьыс дай дедыс, — и ми ставным тэрыба, шӧйӧвошӧмӧн пернапасалім сійӧс. Бӧрсяньыс видзӧдӧмӧн сулалыштім кильчӧ вылын бӧбмӧм чужӧмъясӧн: тадзи овлӧ кодкӧдкӧ дыр кежлӧ янсӧдчигӧн, и сэтшӧма эз лӧсяв миянлы тайӧ кыпыд, шондіа, турун вылын пужйӧн югвидзысь асылыс. Сулыштім да пырим кушмӧм керкаӧ. Ме муні жыръясӧд киясӧс мышкӧ пуктӧмӧн и эг тӧд, мый керсьыны: ырзӧмӧн бӧрддзыны либӧ горӧдны сьывны...
Сійӧс виисны — кутшӧм тешкодь кывйыс! — тӧлысь мысти, Галицияын. И коли сэксянь быдса комын во. Зэв унатор лои пыкӧма тайӧ каднас, и сійӧ кажитчӧ сэтшӧм кузьӧн, кор ёна мӧвпалан сы йылысь, лукъян юрсьыд став шензьӧданасӧ, гӧгӧрвотӧмсӧ — кольӧмасӧ. Дас кӧкъямысӧд вося тулысын (сэки бать-мамӧй кыз му улын нин куйлісны) ме олі Москваын, смоленскӧй рыноквывса вузасьысь дорын пӧдвалын, и сійӧ пыр тешитчис ме вылын: «Но, барыня, кыдзи-мый оланныд?» Ме вузаси жӧ, сэки ӧд унаӧн вузасисны, вузавлі папахаяса да разьӧм кизя шинельяса салдатъяслы эмбур колясӧс — то кутшӧмкӧ чунькытш, то перна, то возйӧн сёйӧм ку воротник, и сэні, Арбат да рынок пельӧсын, вузасигӧн паныдалі бур, авъя мортӧс, отставкаӧ петӧм олӧма военнӧйӧс; сыкӧд ми регыд мысти гозйӧдчим и апрельнас мунім Екатеринодарӧ. Миянкӧд сэтчӧ муніс и дядьӧн шуысьыс, дас сизим арӧса кымын зонка, матӧ кык вежон писькӧдчим доброволечьяс дорӧ, — ме баба моз нинкӧма, верӧсӧй — казак ниртчӧм дукӧса, дзор чильйыла сьӧд быдтӧм тошка, — и олім Дон да Казань бердын кык воысь дырджык. Тӧвнас, бушкола поводдяӧ, мукӧд пышйысьяскӧд вӧрзьӧдчим Новороссийскысь Турцияӧ, и туяс, саридзын, верӧсӧй куліс тифысь. Матыс рӧдвужыс менам та бӧрын колины сӧмын куимӧн: верӧслӧн племянникыс, сылӧн томиник гӧтырыс да нывканыс, сизим тӧлысся кага. Но и найӧ бӧрыннас мунісны Крымӧ, Врангель дорӧ, кагасӧ меным колисны. Сэні найӧ и вошисны лы ни ку. А ме дыр на олі Константинопольын, нажӧвитчи ас вылӧ да нывка вылӧ зэв сьӧкыд сьӧд удж помысь. Бӧртинас кӧні сӧмын сыкӧд эг шӧйтӧй! Болгария, Сербия, Чехия, Бельгия, Париж, Ницца... Нывкаӧй важӧн нин быдмис, кольччис Парижӧ, лои пранцуженкаӧн, мичаммис и ме дорӧ дзикӧдз кӧдзаліс, уджаліс шоколад лавкаын, Мадлэн весьтын, эзысь гыжъя мичаник кияснас гартліс кӧрӧбкаяс атлас бумагаӧ да кӧртавліс найӧс зарни кӧвъясӧн; а ме олі и пыр на ола Ниццаын, сы вылӧ, мый Енмыс сетыштас... Медводдзаысьсӧ ме веськавлі Ниццаӧ ӧкмыссё дас кыкӧд воын — и верми мӧй думыштлыны сэкся шуда лунъясӧ, мыйӧн коркӧ лоӧ меным Ницца!
Тадзи и олі ме сылӧн кулӧм бӧрас, кӧть и шулі, мый ог вермы сытӧг овнысӧ. Но важыс дум вылӧ усьлас да, век юася ассьым: а мый эськӧ сэтшӧмыс вӧлі менам олӧмын? И вочавидза аслым: сӧмын сійӧ кӧдзыд арся рытыс. Збыль ӧмӧй сійӧ коркӧ вӧлі? Дерт, вӧлі. И тайӧ ставыс, мый вӧлі менам олӧмын, — мукӧдторйыс вӧт. И ме эска, пӧся эска: кӧнкӧ сэні сійӧ виччысьӧ менӧ — воддза кодьыс том да радейтысь. «Тэ олышт, нимкодясьышт олӧмнас, сэсся ме дорӧ лок...» Ме олышті, нимкодясьышті, да регыд мысти локта нин.
