ШОНДІЫН — ОЛӦМ
Ен-шонді.
— Ыджыд Енмӧй!
Вына Шондіӧй!
Ми — тэнад посни челядь!
Тэ — быдтор верман!
Тэ водзын ми нидзувъяс!
Тэтӧг миян олӧм абу!
Тэтӧг — кӧдзыд, пемыд, шог!
Тэкӧд — шоныд, югыд, шуд!
Видзӧдлы миян вылӧ!
Петкӧдлы ассьыд бурлунтӧ!
Жалит миянӧс,
Ыджыд вына енмӧй,
Бур сьӧлӧма Шондіӧй!
Эн эновт миянӧс!..
Тадзи сьывлӧмаӧсь шонді петігӧн важӧн-важӧн Грецияын йӧз.
Мыйла нӧ сэтшӧма найӧ шондісӧ славитӧмаӧсь?
Важ йӧзлы — пемыд, кужтӧм йӧзлы — тӧвъясын зэв сьӧкыд вӧлі овны: кӧдзыд, сёян-юан оз тырмы. Сьӧкыд вӧлі, «кулӧма шонді, оз вермы шонтыны, ловзьӧдны му». Коркӧ воӧ тулыс. Шонді вылітіджык ветлӧ, шонтӧ пыр ёнджыка. Кымынкӧ лунӧн веж турун вевттьӧ му, петӧны кӧдзаяс, дзоридзалӧны пуяс, пӧткаӧн тырӧ вӧр... Кыйсьысь и, скӧт видзысь и, му уджалысь заводитӧны выль олӧм...
Аддзылісны йӧз: став бурыс, став овмӧсыс налӧн — шондісянь.
Шонді лои налы «енмӧн».
Сылы юрбитісны, праздникъяс вӧчалісны, жертваяс ваялісны. Найӧ лыддисны шондісӧ ловъяӧн. Сійӧ пӧ быд во «кувлӧ», сэсся «вермӧ смертьсӧ», бӧр «чужӧ», «ловзьӧ», ветлӧ енэжтіыс пыр выліті да выліті, югъялӧ да шонтӧ пыр ёнджыка.
Сідз важ йӧз, ворсысь челядьяс моз, быд во бӧрдісны енмыс кулігӧн, сійӧс дзебигӧн, сэсся нимкодясисны (радлісны) сійӧ «чужигӧн», «ловзигӧн»...
Мый понда нӧ тайӧ челядь ворсанторъясыс ӧнӧдз на ловъяӧсь?
Со мыйла. Ӧнӧдз на миллионъяс йӧзлӧн олӧмыс — шондіын. Ӧнӧдз на миллион йӧз пемыдӧсь да вынтӧмӧсь челядь моз, оз на кутны ас кианыс наукасӧ, оз на вермыны тшӧктыны став ортсы вынсӧ, природа вынсӧ, аслыныс уджавны.
Шонді сетӧ олӧм му вылын.
Шондіыд зэв ылын миян мусянь — 140 миллион верст сайын. Быдладорӧ сетӧ сійӧ шоныдсӧ.
Шонді шонтӧ мусӧ медъёна шоныд муясын; мусянь шоналӧ воздухыс: пӧсь воздухыс кайӧ вылӧ, сы пыдди воӧ воздух кӧдзыдінъясысь.
Шонді шонтӧ васӧ океанъясысь; руыс кайӧ вылӧ, чукӧртчӧ сэні кымӧрӧ; кымӧръяс зыртчӧны мӧда-мӧдас — артмӧ электричество; кымӧрсьыд киссьӧ зэр, чардалӧ, гымалӧ.
Зэр ваысь артмӧны шоръяс, шоръяс мунӧны юясӧ, юяс — саридзӧ (мореӧ). Тӧлыд да ваыд надзӧникӧн кырӧдӧны гӧраяс, лэдзӧны надзӧникӧн, посни изъясӧн саридзӧ.
Тайӧ дугдывтӧм ветлӧм воздухлӧн, валӧн да муыслӧн вермас лоны сӧмын сэки, лоӧ кӧ шонді.
Шонді шоныдтӧг оз вермы лоны некутшӧм олӧм му вылын.
Мед кутшӧмкӧ кӧйдыс чужас, ва кындзи, колӧ ещӧ мед вӧлі шоныд.
Сю да ид чужӧны 3½° (градус) шоныд дырйи, сӧмын зэв надзӧн. Шоныдджык кӧ, чужӧны ӧдйӧджык. Медӧдйӧ чужӧны 20−25° шоныд дырйи — ӧти суткиӧн.
Ӧгурчи да арбуз чужӧны 16° дырйи, а медӧдйӧ — 28° дырйи.
Сідз жӧ быдсяма ловъя пемӧс быдмӧ ӧдйӧджык шоныдджыкинын. Мортыд сідзи жӧ, лунвылын, шоныдінын, быдмӧ ӧдйӧджык. Лунвылын дикаръяслӧн нывъяс 10 арӧсӧн кага вайӧны нин.
Шоныдыд вежӧ рӧмсӧ пемӧсъяслысь. Кӧдзыдінъясын, войвылын, бобувъяс, кайяс кельыдджыкӧсь, лунвылын — пемыдджыкӧсь. Гӧныс зверъяслӧн кӧдзыдінад кузьджык, тшӧкыдджык.
«Кӧдзыд» да «шоныд» вир.
Посниджык пемӧслӧн — гагъяслӧн, черилӧн — пыр вежласьӧ температураыс (шоныдлуныс вирыслӧн): шоныдджык кӧ ывлаыс — сійӧ шоныдджык; кӧдздӧдіс кӧ — сійӧ кӧдзалі.
Тайӧ «кӧдзыд» вира пемӧсъяс, «вежласян» температураа. Тӧвнад сэтшӧм пемӧсъясыд кынмӧны, «унмовсьӧны».
Сӧмын кайяс да гырысь пемӧсъяс (сідз жӧ и морт) тӧвнас вермӧны овны. Налӧн вежласьтӧм температураныс. Сы понда найӧ вермӧны овны быдлаын — шоныдінын и кӧдзыдінын, медтыкӧ вӧлі сёянтор. Сэтшӧминъясын вермӧны овны, кӧні йиыс оз сывлы, кӧні овлӧ 67° кӧдзыдыс.
Ӧти «шоныд» виралӧн ӧти температура, мӧдлӧн — мӧд, сӧмын кыкнаныслӧн век ӧткодь, оз вежлась: вӧвлӧн — 38° (градус), мортлӧн — 37°, ыжлӧн — 40°.
Коді зэв ылын войвылын олӧ, сылӧн температураыс ыджыдджык.
Кытысь «шоныд вираяс» босьтӧны шоныдсӧ?
Сёянысь. Сёйны позьӧ сӧмын сэтшӧмторъяс, кодъясын эм гуся, тыдавтӧм шоныд. Сёйигад сійӧ шоныднас шоналӧ сёйысьыс.
Кысь нӧ сёянторъяс сійӧ тыдавтӧм шоныдыс?
Пемӧсъяс сёйӧны быдсяма турун-быдтасъяссӧ. Турун-быдтасыс босьтӧ шоныдсӧ аслыс шондісянь.
Пемыдінын да кӧдзыдіныд найӧ оз и вермыны быдмыныс.
Сідзкӧ, шондіыд сетӧ олӧм быдторлы, мый эм му вылас, тшӧтш и миянлы, мортъяслы, сетӧ олӧм.
Сідзкӧ, быд морт вермас ошйысьны:
— Ме — Шонді Пи!
Сӧмын миянлы оз ков зэв тшапитчыны — сэтшӧм жӧ «шонді пи» ӧд быд... лудік.
Проф. Флёров серти.
