МЕДКОЛАНТОР

Став ловъя йӧз му вылын тӧждысьӧ овны лӧсьыдджыка, кокньыдджыка. Лӧсьыдыс, кокньыдыс пыр на абу. Мый понда нӧ сійӧ? — Пемыдлунным понда, велӧдчытӧмла. Некутшӧм ногӧн огӧ вермӧй бурджыка лӧсьӧдны ассьыным олӧмнымӧс, огӧ кужӧй. Сы понда колӧ зільны тӧдмавны ывлавывсӧ (природа), ас гӧгӧрнымӧс, асьнымӧс: мый ми эмӧсь, кутшӧм ми олысьяс; кӧні мый эм, мый вӧчсьӧ, кӧні кыдзи олӧны-вылӧны. Сэсся став бурсӧ свет вывсьыс босьтны ас кипод улӧ, ыджыдавны на вылын. Колӧ вӧчны сідзи, мед мортыс ывлавывнас веськӧдлас, мортыс ыджыдалас ывлавывнас.

Кыдз сэтчӧдзыс воштысьны? Ӧд мортыд чужигад йӧй кодь, ывлавылыс веськӧдлӧ сыӧн. Ӧні на эмӧсь уна гырысь йӧз войтыр му вылын, кодъяс ывлавывкӧд венсьыны, вермасьны оз путьмыны, да оз и лысьтны.

Ӧнія велӧдчӧм морт зэв ёна янсалӧ йӧй мортысь, на костын — пыдӧстӧм гу.

Кыдзи, кутшӧм ногӧн вуджӧмаӧсь войтырыс сійӧ гу вомӧныс? Морт ас бур вежӧрнас лӧсьӧдіс мувыв меддонаторсӧ — нига. Нига петкӧдлӧ став мувыв югыдсӧ, олӧм-вылӧмсӧ, мырсьӧм-пессьӧмсӧ, велӧдӧ быдсяма уджӧ.

Веськыда шуны, нига — зэв ыджыд буртор. Медвойдӧр нигаястӧ гижисны кырсь вылӧ, сюмӧд вылӧ, кучик вылӧ, сэсся дырӧн кабалаӧдз воисны. Гижисны уна ногӧн: чукыль-мукыльясӧн, кӧрт тув этшӧн, пу тув моз, коркӧ воисны ӧнія шыпасъясӧдз (букваясӧдз).

Му вылын олысь войтыр важӧн нин казялісны: велӧдчӧм йӧз бурджыка олӧны, ыджыдалӧны мукӧд вылын. Нигаяс серти найӧ кужӧны лӧсьӧдны ассьыныс олӧмсӧ, тӧдӧны, кор мый кытчӧ колӧ, кор мый оз позь вӧчны. Асланыс кужӧмӧн да тӧдӧмӧн найӧ ёнӧсьджык, вынаӧсьджык мукӧдысь. Велӧдчытӧмъяс колины бӧрӧ.

Ӧні на мувыв олӧмыд сідзи мунӧ. Кӧні олӧны велӧдчӧм йӧз — тӧдысьяс да кужысьяс — налӧн олӧм бурджык, лӧсьыдджык; налӧн быдтор эм: пабрикъяс, заводъяс, кӧрт туй, быдсяма машинаяс; асьныс найӧ збойӧсь, сюсьӧсь, повтӧмӧсь, дзоньвидзаӧсь; уджалӧны кокньыдджыка, вӧчӧны унджык да бурджыка. Велӧдчытӧмъяс, коньӧръяс, пессьӧны-пессьӧны лун и вой, шойччӧг оз аддзывны, пӧсь киссьӧ шорӧн — асланыс пыр нинӧм абу, пыр тшыг нисьӧ пӧтӧсь. Олӧмныс налӧн йӧй йӧзыдлӧн кодь.

Нигаяс паськалісны, разалісны. Велӧдчӧм сюсь йӧз водзӧ да водзӧ олӧмтӧ кутісны нуӧдны, велӧдчыны овны гижӧдъяс серти. Уна буртор аддзисны найӧ нигаясысь, уна бур вӧчисны бур вылӧ став йӧзлы. Дивӧыд кутас, мый ӧні вӧчсьӧ му вылын! Думыштан да, ставыс нига отсӧгӧн: нига — олӧмсӧ кыпӧдысьыс. Ӧти, шуам, панас кутшӧмкӧ удж, помавны оз вермы, кулас, но мый кӧсйӧма кыдзи вӧчны — коляс гижӧд. Мӧд морт панӧм уджсӧ гижӧд сертиыс нуӧдас водзӧ, коймӧд — нӧшта водзӧ... кытчӧдз оз помась. Артмас чудеса. Гижӧдыд кӧ эз вӧв, ӧти пӧлӧс уджсӧ быд мортлы выльысь лои заводитны, эз и вермывны помавны сійӧс. Нигатӧм олӧмнад эз вӧвны эськӧ миян кӧрт туйяс, паракодъяс, аэропланъяс, телеграф, телефон, граммофон, электричество, некутшӧм машина. Сідзкӧ нигаыд — бур отсасьысь.

Нига эм уна пӧлӧс, унатор вӧчны велӧдӧ, сӧмын эн дышӧдчы лыддьысьныд.

Колӧ кӧ велӧдчыны видз-му бурджыка уджавны, нянь-турун, град выв пуктас вӧдитны, колӧ лыддьыны нигаяс по сельскому хозяйству.

Колӧ кӧ тӧдмавны йӧзлысь олӧм-вылӧмсӧ — босьтӧй нигаяс по истории.

Колӧ тӧдмавны, кӧні му вылын кутшӧм оланінъяс, сиктъяс, вӧлӧсьтъяс, каръяс, мореяс, юяс, вӧръяс — босьтӧй нига по географии.

Колӧ тӧдмавны кипод уджъяс (мастерства) — лыддьӧй нигаяс по технике.

Законъяс, декретъяс тӧдмавны — эмӧсь нигаяс по законоведению.

Велӧдчӧм йылысь, школаяс йылысь, библиотекаяс йылысь — эмӧсь нигаяс по народному образованию.

Бурдӧдчӧм йылысь, лекарствояс йылысь, велӧдчӧм йылысь — по медицине.

Религия йылысь, енъяс, святӧйяс йылысь — по религии.

Арталӧм, лыддьысьӧм йылысь — по арифметике, математике.

Енэж, шонді, тӧлысь, кодзувъяс йылысь — по астрономии.

Кывтӧм пемӧсъяс йылысь — вӧв, мӧс, порсь, пон, лэбачьяс, черияс — по зоологии.

Эмӧсь мойданкывъяс, сьыланкывъяс, уна сикас висьтъяс кыйӧм-виӧм йылысь, пуӧм‐пӧжалӧм, песласьӧм-мыськасьӧм, кыӧм-печкӧм, быдтысьӧм, скӧт быдтӧм, уна пӧлӧс ворсанторъяс йылысь.

БИБЛИОТЕКА. Кытчӧ нигаяссӧ чукӧртӧмаӧсь, сійӧ керкаыс шусьӧ библиотекаӧн. Сэні кӧ тшӧтш лыддьысьӧны, сійӧ нин пондас шусьыны библиотека-читальняӧн, лыддьысян керкаӧн (изба-читальня).

Миян коми пемыд йӧз оз сьӧлӧмсьыс кутчысьны библиотека бердӧ, оз пыдди сійӧс пуктыны. Полӧны нигасьыд, кыдз шуасны бур йӧз. Пемыдлуныс вӧсна оз гӧгӧрвоны ыджыд бурсӧ нига помсьыс. Унаӧн, кывзан да, шуасьӧны: «Мый сыысь, весь пӧра коллялӧм. Нига вылад зунясигӧн кынӧмыд оз нин пӧт. Библиотека кутӧмысь лишнӧй рӧскод, тупкыны сійӧс колӧ».

Сідз оз ков библиотека вылӧ видзӧдны. Библиотекаӧс мустӧмтысьяс асьнысӧ ылӧдлӧны, дай йӧзсӧ павкӧдӧны бур уджысь. Ме водзын висьталі нин, кутшӧм ыджыд бур вӧчӧ нига. Сідзкӧ библиотека абу ковтӧмтор. Сэн миян став олӧмыс, тӧдӧмыс, кужӧмыс. Унджыкысь кӧ эськӧ ми волывлімӧй сэтчӧ, радейтім нигаястӧ, лыддьысимӧй тшӧкыда — олӧм эськӧ миян вӧлі дзик мӧд нога. Нигаяссьыд тӧдмалімӧй му пасьта бур йӧзлысь олӧм-вылӧмсӧ, керӧм-вӧчӧмсӧ, уджалӧмсӧ, сёйӧм-юӧмсӧ, пасьтасьӧмсӧ — став олӧмыс эськӧ, кыдз шуасны, вӧлі син водзад, ки пыдӧсад. Мый миян ӧнія олӧмысь? Нинӧм бурӧс ог тӧдӧй, огӧ кужӧй. Оламӧ сьӧдас, мӧсъяс моз.

Эмӧсь шуасьысьяс: ми пӧ велӧдчимӧй нин школаын, быдтор тӧдам; лыддьысьны миянлы немторла.

Татшӧм шуасьысьяс бара жӧ асьнысӧ ылӧдлӧны. Коми велӧдчӧм йӧз унджыкыс велӧдчыліс сӧмын посни школаын. Уна-ӧ тӧдӧм вермылісны шедӧдны найӧ асланыс велӧдчигӧн, кор ещӧ велӧдчӧмыс муніс тӧдтӧм кыв вылын? Висьталӧмыд ӧд сӧмын пель пырыд мунлывліс, тӧдтӧмтӧ да гӧгӧрвотӧмтӧ юр садьыд ньӧти эз вермыв кутны. Школасьыд петӧм бӧрын муртса лыддьысьны-гижны кужлім. Ӧні на посни школаяс уна тӧдӧм сетны оз вермыны.

Сы вӧсна, медым ичӧтика велӧдчӧм войтыр вермисны велӧдчыны водзӧ гортас олігӧн, восьталӧны библиотекаяс, лыддьысян керкаяс, или, кыдз позьӧ мӧд ногӧн найӧс нимтыны, «школа бӧрын водзӧ велӧдчанінъяс». Сэні позьӧ нига, газет лыддьӧмӧн велӧдчыны сідзи жӧ, кыдзи велӧдчӧны гырысь школаясын; велӧдчысьяс вермасны лоны ёна тӧлка, сюсь йӧзӧн. Эмӧсь унаӧн, крестьянауловысь лыддьысьӧм помысь воӧмаӧсь нига гижысьясӧдз, гырысь чина-власьта йӧзӧдз, машина вӧчысьясӧдз, агрономъясӧдз. Библиотекаясын, посни школаясын дорысь, нигаыд унджык сикас, велӧдчыны кокньыдджык. Сиктъясын, грездъясын пемыд йӧзӧс вермас югдӧдны сӧмын библиотека. Сы вӧсна чорыда колӧ босьтчыны сы бердӧ.

Кор йӧз лоӧны ёна грамотнӧйӧсь, сюсьӧсь, повтӧмӧсь, дугдасны мыйсюрӧлы эскыны, сэки олӧм миян вежсяс бурлань, лоӧ кокньыдджык, долыдджык. Сэки дугдамӧй йирӧмысь-сёйӧмысь мӧда-мӧдӧс, пондамӧй отсасьны, дорйыны ёрта-ёртӧс, пондамӧй тӧдны бурӧс и омӧльӧс. Пеж, ёрӧм лун и вой мырсьӧм кольӧ бӧрӧ: быд сьӧкыд уджсӧ кутасны уджавны машинаяс.

Колӧ сьӧлӧмсьыд думыштлыны сэтшӧм олӧм йывсьыд, зільны сійӧс лӧсьӧдны.

Быдӧн тӧдӧны, казна ӧні гӧль, паськӧдны-кутны библиотекаяс оз вермы. Сы вӧсна, кытчӧдз Сӧвет власьтлӧн сьӧмъяс тырмӧдз оз лоны, крестьяналы колӧ тӧждысьны кутны библиотекаяс аслыныс, сетны отсӧг. Сы вылӧ вывті уна сьӧм оз ков, тэчсьӧмӧн кӧ — зэв этша воас морт вылад. Бӧрынджык, сьӧмсӧ видзӧм пыдди, бурыс вермас воны дас мында.

Ӧні пӧшти быд вӧлӧсьтын эм ЕПО (кооперация). Ме ногӧн, налы медся ёна колӧ тӧждысьны библиотекаястӧ кутӧм йылысь. Вермасны найӧ отсавны сьӧмӧн, нигаӧн, газетӧн. Отсӧг сылӧн весь оз вош; йӧз лоасны бур вежӧраӧсь, гӧгӧрвоанаӧсь, сюсьӧсь; пондасны сьӧлӧмсьысджык кутчысьны кооперация бердӧ. Велӧдчӧм йӧз регыдджык казяласны ӧтувтчӧмъяслысь бурсӧ, дугдасны шыблавны ассьыныс нажӧвитӧм сьӧмсӧ ловъя вылысь кучик кульысь купечьяслы — спекулянтъяслы.

Н. Чеусов.