ШУВГӦНЫ ПОЖӦМЪЯС

ПЕРВОЙ ГЛАВА

ИЗЫСКАТЕЛЬЯС

1

Коді кӧсйӧ аддзывны кыпыд асыв, мед волӧ Вӧръю вомӧ страдаӧ петтӧдз.

Пожӧма керӧс йывсянь на тіян синъяс водзӧ петкӧдчасны неӧткодь рӧмъяса видзьяс да шонділӧн уна югӧр. Тасянь жӧ тыдовтчас паськыд ю. Юсӧ оз на серӧд тӧвру, веркӧсыс дзирдалӧ турунтӧм тыяс моз, кодъясӧс татчӧ кыдзсюрӧ шыблалӧма то ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ. И сӧмын та бӧрын ті казяланныд Вӧръюлысь бужӧда кырсӧ.

Вӧръю мыччысьӧ войвывсянь, пожӧма яг дорӧсӧ артмӧм воротаӧд моз, да пӧшти веськыда вундӧ видзьяс, быттьӧ тэрмасьӧ ӧдйӧджык сюрны ю-мам сывйӧ.

Сы йылысь сьӧкыд на мыйкӧ висьтавны керӧс йывсянь, но бура тыдалӧ, мый коркӧ важӧн тайӧ юыс ӧтувтчылӧма ыджыд юкӧд дзонь километрӧн улынджык. Вӧрысь петӧм бӧрас сійӧ визувтлӧма самӧй керӧс дорті да ӧні ас местаас кольӧма турунзьыны нин заводитӧм векньыдик тыторъяс.

Ті лэччанныд тайӧ орласьӧм кузь ты дорас, весьтасалӧм могысь сійӧс кутанныд вуджны вис потшъяс кузя и пыр жӧ сюранныд мойдын кодь местаӧ: тӧрелка пасьта вавыв листъяс пӧвстын сӧмын на воссьӧмаӧсь ты чачаяс; найӧ то йӧвъеджыдӧсь, то кольквижӧсь, то уна сикас краскаысь кизьӧртӧм, но нимтӧм рӧмаӧсь да та вӧсна, кажитчӧ, ещӧ на мичаӧсь; цветъяс паськалӧм бӧрын таті некод на абу прӧйдитлӧма, и чачаяс мыйта колӧ позьӧ нетшкыны веськыда вис потшъяс вывсянь. Ті он на удитӧй кыдз колӧ нимкодясьны ты чачаясӧн, он на гӧгӧрвоӧй вом дорад матыстлыны налысь мрамор кодь шыльыд да кӧдзыд лепестокъяссӧ, а юр вежӧртӧ ылӧдлӧ нин мӧдтор — ва дор пӧткалӧн звӧн шы: эз пукавсьы ӧти местаын вӧсни кока истанлы, а лэбалігас сійӧ век нин сьылӧ; помся ошйысьӧ паськыда ветлӧм-мунӧмнас интеллигент ветоль; турун пӧвстын гораа дзебсясьӧ сьӧд кватькан; стрӧга горӧктылӧ быдсяма сэн «мелочь» вылӧ чирак-кӧзяин; весиг лабутнӧй сырчик, коді аслас яг дорсянь видзӧдӧ ышмӧм ва дор пӧтка вылӧ, — весиг сійӧ частӧджык лайкйӧдлӧ кузь бӧжнас да кадысь кадӧ шыасьлӧ жӧ: «Сідзик! Сідзик!»

Видзьяслӧн неӧткодь рӧмыс вӧлӧма разнӧй турун быдмӧмысь: ты кадъяс рудвежӧсь — ваӧ келӧма квӧш; увтасінъяс лӧзвежӧсь — коскӧдз лэптысьӧма эжӧр; ойдлан видз бӧжъяс югыдвежӧсь — пушкыртӧ пырей. А кымын сикас паськӧмаӧсь верӧтяяс, ойдлытӧм видзьяс, полой ув логъяс! То лӧзалӧ небесаӧн, ӧзйӧ кумачӧн, кельдӧдӧ арсёв корйӧн; то катшасинӧс вевтыртӧ гӧрд бобӧнянь, а еджыд бобӧняньӧс серӧдӧны ӧмидз рӧмаяс; то ӧтилаын лышкыда койӧма быдпӧлӧс дзоридзсӧ, мӧдлаын ковыль моз дзалсвидзӧ ӧтнас ситурун.

Ті мунанныд водзӧ. Ляпкыдик туруна местаясын лысва пӧшти косьмӧма нин, джуджыдінъясын — дзирдалӧ на гырысь мольясӧн. Лысва мольяс ӧзйӧны и льӧм пу кустъяс пытшкын, и анькытш кодь на веж сэтӧр розъяс вылын, и паськыд лапкоръяслӧн сорсъяс помын.

Век ёнджыка гораммӧны чиркъяс. Найӧ унаӧн — вежӧсь, рудӧсь, сьӧдоврудӧсь — кок увсьыд резӧны, коді кыдзи сяммӧ: ӧтияс муртса ӧтдортчыштмӧн, мӧдъяс печиксьӧны уна метр ылна, коймӧдъяс шпоргӧны-лэбӧны вошмӧн выйӧ.

Со и Вӧръюлӧн кырйыс. Но самӧй кыр дорас матыстчытӧдз на тіянладорса бужӧдсянь, гораа чирзігтыр, воздухӧ кыпӧдчӧны джыджъяс. Найӧс повзьӧдӧ тіян кокшыыд: ӧд таӧдз налӧн мупытшса «керкаяс» весьтӧ некод на абу волӧма, — та йылысь висьталӧ нӧйтчытӧм турун жӧ.

Некутшӧм кок туйяс оз тыдавны и ю вомдорса видзьяс вылын. Бадь кустъяс пӧвстын, кодъяс нюжалӧны паськыд ю пӧлӧн нин, дзользьӧны посни лэбачьяс. Джуджыд йир веркӧсын ыджыд черилӧн бузнитӧмысь паськалӧны да бӧр вошӧны гыяс. Мӧдлапӧвса лыа вылын лӧня быдтысьӧны каляяс...

А кутшӧм чӧскыд сынӧдыс! Сэні кылӧ ӧтпырйӧ и цветитысь турунлӧн веж кӧр, и шонді югӧркӧд сорласьӧм лысва ру, и пожӧма ягъясысь татчӧ лэччӧм уль сир дук... Лӧсьыд, зэв лӧсьыд и кыпыд татшӧм асылӧ став аслад лолӧн и вир-яйӧн ӧтувтчывны ывла вывкӧд, дерт, сюрас кӧ та вылӧ прӧст кадыс.

Да, энлӧй, кодъяскӧ со локтӧны. Витӧнӧсь. Найӧ лэччисны нин яг вывсянь. Вис потшъяс кузя вуджигӧн кодкӧ ӧти копыртчыліс ва веркӧслань, тыдалӧ, нетшыштіс ты чача, да сувтлытӧг, век сідзи сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, кутісны воны Вӧръю вомлань. Локтісны видзьяс вывті веськыда, туруна челикӧд. Логъясӧ да кустъяс сайӧ некымынысь бердлӧм бӧрын воысьяс лоины матынӧсь нин.

Ставныс найӧ нопъяӧсь. Таысь кындзи быдӧн жӧ нуисны то съёмочнӧй треног, то буссоль ящик либӧ мерайтчан лента да кӧрт бедьторъяс; вӧлі сідзжӧ пусян кӧлуй да весиг ӧти ружье, не кӧ лыддьыны ещӧ лэчыд черъяс, кодъястӧг войвыв вӧръясын олысьяс некытчӧ оз петавлыны гортсьыс.

Нырщикаліс ар комын вита мужичӧй. Пӧсялӧмысла сійӧ вӧлі кепкатӧм, а гожъялӧм чужӧм да лысӧм юр пыдӧс сертиыс, спецовка сапӧгъяс да брезентӧвӧй курткаыс серти позис ылавтӧг шуны, — вӧр бердын тувсалӧм морт. Сы бӧрся восьлаліс том зон — защитнӧй рӧма парусинӧвӧй гимнастёркаа да гача; ботинкиа кокъяссӧ пӧшти пидзӧсӧдзыс зэвтӧма руд гетрыясӧн; веськыд бокас ӧшаліс планшет; шуйга ки вылас нуис прорезиненнӧй плаш. Мукӧдъясыс — кык том морт жӧ да старик — прӧстӧй крестьянскӧй паськӧмаӧсь, тыдалӧ, рабочӧйяс пыдди.

Сувтісны льӧм куст дорӧ, ӧдйӧджык нин мездысисны кӧлуйысь да нёльӧн пыр жӧ лэччисны Вӧръю дорӧ ыркӧдыштны пӧсьӧн сотчысь чужӧмъяссӧ, а бокас ӧшӧдӧм планшетаыс муніс водзӧ, самӧй ю петанінас.

Ни шондіа асыв, ни чиркъяслӧн сьылӧм шы, ни джыджъяс, кодъяс эта мында йӧз воӧмысь дружнӧя петісны му позъясысь, эз варовмӧдны мыссьыны лэччысьясӧс.

Гашкӧ нӧ планшета мортыслы ставыс таті вӧлі выльӧн. Буретш сійӧ и ты чачасӧ нетшыштлӧма вис потш вывсянь да сійӧс век на кутіс киас. Но сетчыны нежнӧй чувствояслы вӧлі некор.

Том инженер Григорий Свежов водзӧ сувтӧдӧма гырысь могъяс: аддзыны Вӧръю петанінысь вӧр запаньлы места, бурджыка тӧдмавны асьсӧ Вӧръюсӧ, мед сэсся дзикӧдз решитны дінъёльса вӧр массивъясӧ механизируйтӧм вӧрпункт котыртӧм йылысь вопрос.

Свежов видзӧдліс ёртъясыслань.

— Эй, Прохор Фёдорович! — горӧдіс сійӧ. — Чайник тшӧкты пузьӧдны. А купайтчыны тані мӧдам.

Прохор Фёдорович Коканов — десятник, кодӧс вӧрпромхоз ыстіс Свежовкӧд, кыдзи вӧр дінын да кылӧдчан уджъясын опытнӧй мортӧс.

Коканов локтіс Свежов дінӧ медводз, кӧсйис ӧлӧдыштны сійӧс джуджыд вабергачын купайтчӧмысь: сэтчӧ вӧйлӧмаӧсь купайтчигӧн жӧ морт-мӧд нин.

— Колӧ шуны, Григорий Данилович, йирыс тайӧ зэв джуджыд, — заводитліс Коканов, но Свежов вӧлі пӧрччысьӧ нин, да вӧйӧм йӧз йылысь ӧні эз вӧв лӧсьыд казьтыштны.

— Тэ нӧ мый, — гачсӧ пӧрччигӧн кок пӧв йылас чеччалыштіс Григорий, — он и кӧсйы купайтчыны?

— Колӧ шуны, ме купайтчыла сӧмын ытваяс дырйи. Дай сэн ог ас окотаысь. Ӧтчыд муртса эз сьывны молебен... метӧг.

Аслас шутка вылӧ Прохор Фёдорович долыда серӧктіс. Сылӧн пиньясыс зэв посниӧсь да гӧрдӧсь куритчӧмысла. Нырыс вӧсньыдик, водзланьӧ кузьмӧс, чурвидзис, быттьӧ резинӧвӧй маскалӧн, а сералігас ещӧ тешкодя ворсышталіс.

Свежов серӧктіс жӧ. Сійӧ вӧлі рад опытнӧй лесникӧс отсасьысьӧн сылы сетӧмысь. Рад и сы вӧсна, мый Коканов кажитчис лабутнӧйӧн, кужис сёрнитны гырысьджыкторъяс йылысь. А «колӧ шуны» кывъясыс сылӧн — слабин: найӧс шуалӧ кытчӧ колӧ и кытчӧ оз ков.

Коканов ӧні вӧлі курткатӧм, сьӧд сатин дӧрӧмыслысь став кизьсӧ разьӧма. Паськыда тыдаліс еджыд кучика, но сук гӧна морӧс. Весиг омӧля эскыссис, мый ӧти и сійӧ жӧ мортлӧн вермӧ лоны татшӧм неӧткодь кучик: пыр восьсаинъяс гожъялӧмаӧсь аслас жӧ сапӧг гӧлень кодьӧдз, а паськӧм улыс — керкаысь петавлытӧм нывбабалӧн кодь.

— Сідзкӧ, ӧтнамлы и ковмас купайтчыны! — десятник морӧс вылӧ видзӧдлігмоз быттьӧ эскӧдыштіс асьсӧ инженер.

— Со локтӧ Борис, — чӧвтыштіс Коканов. — Кылан, Борис!.. Тэнӧ виччысьӧны.

Видзӧдіс Борислань, а синбӧжъяснас аддзис Свежовлысь мугӧм рӧма да топыда тэчӧм телӧсӧ. Шонді водзын бура тӧдчис мускулъяслӧн ворсӧм. Трусик кежсьыс том инженер кажитчис тӧдчымӧн ёнджыкӧн.

Свежов эз кут виччысьны Борисӧс. Сійӧ лэччыштіс бужӧдлысь ӧти тшупӧд, сувтыштліс ва весьтӧ моз ӧшӧдчӧм берег дорышӧ да морӧс тырнас лолыштӧм бӧрын сир моз суніс увлань юрӧн.

Бырисны нин сьӧд йир весьтын паськалӧм гыяс, удитіс матыстчыны Борис — ар кызя том морт, калькаліс вомыс Кокановлӧн. Сэсся ещӧ здук дай ещӧ... Купайтчысь петкӧдчис вӧралан ружьеысь лыймӧн выйӧ.

— Вот дьявӧл! — шензьыштіс Борис. — Аддзылін, Прохор Фёдорович, кыдзи колӧ сунлавны? Тайӧ, зон, тӧварыш!

Борис лоӧ Прокопей Хуторковлӧн пи. Сійӧ веськаліс изыскательскӧй партияӧ ньӧти виччысьтӧма.

Том Хуторков вӧлі локтӧ Котлассянь вӧр кылӧдӧм бӧрын. Аслас пӧчинӧкӧ мӧдӧдчытӧдз лун-мӧд кежлӧ сувтіс Важгорт сиктӧ — коліс пыравлыны сиктсӧветӧ неыджыд могъясӧн. А тайӧ кадӧ сиктсӧветса председатель Митрей Расов буретш корсис йӧзӧс.

— Ладнӧ пырин, Борис Прокопьевич, — радлыштіс председатель. Сійӧ весиг эз скупитчы ыдждӧдны том мортӧс вичӧн. Сэк жӧ висьталіс сылы, мый найӧ пӧчинӧкланьӧ Вӧръю кузя кутас кайны изыскательскӧй партия. Нажӧткаыс Борислы пӧпуттьӧмоз.

Борис заводитліс пыксьыны: сійӧ ӧд кык тӧлысь нин эз вӧв гортас, окота ӧдйӧджык воӧдчыны сэтчӧ. Но бӧръя кадас йӧзыс сиктын некытчӧ эз кут тырмыны. Унаӧн уджалісны генеральнӧй вӧр запаньясын, стрӧитісны МТС-лы усадьба, выль ног лӧсьӧдісны колхозъясас вӧв-мӧс видзанінъяс, и председательлы быть лои агитируйтыштны том мортӧс.

— Омӧля лыддьылан газетъяс, Хуторков ёрт, — весиг янӧдыштіс сійӧс. — Ог Ӧньӧлы уджалӧй — социализм стрӧитам, наступайтам став фронт пасьта!

— Газетъястӧ эськӧ лыддьыла да, — юрсӧ сэки гыжйыштіс Борис. — Верма и «Ударник» книжка петкӧдлыны...

— «Ударник» книжкаыд этша, — содтіс Дмитрий Алексеевич. — Мед и сьӧлӧмыд да вежӧрыд вӧлі ударниклӧн. А то аддзан — кевмысьны колӧ.

Татшӧм кывъяс бӧрад Борислы, тӧдӧмысь, воштысьны вӧлі некытчӧ, и сійӧ кӧсйысис мӧдӧдчыны изыскательскӧй партиякӧд.

Свежов эз кут вуджны мӧдлапӧвса лыа вылӧ. Сійӧ водіс мыш вылас да заводитіс варччыны ва паныд. Варччис мичаа, кокниа, бур спортсмен моз, и Борис бара на завидьтыштіс инженерлы. А здук мысти ачыс бузгысис пемыд йирӧ. Сійӧ варччис ыджыд шумӧн, ваыс сы гӧгӧр пуис и резсис, тӧдчис первой видзӧдлӧмсянь, мый Борис кутчысьӧ ва вылын сӧмын аслас ыджыд вын вӧсна.

Григорий Свежов веськӧдчис Борислы паныд. Сійӧ ӧні то суныштлас морскӧй лев моз, то кыпӧдчылас веркӧсас. Ещӧ ӧтчыд суныштлӧм бӧрын лоис Борискӧд орччӧн.

— Кӧсъян — велӧда варччыны?

— Варччыны? — вомсьыс пурснитіс содз тыр ва Борис. — Ме нӧ мый вӧча, тэ ногӧн?

— Тэ, — серӧктіс инженер, — васӧ изан. Давай петам ляпкыдджыкинӧ. Пола йирас изъялӧмысь. Сӧгласен?

— Позьӧ спробуйтлыны...

Борис и думыштны эз сяммы, мый буретш тайӧ сӧгласиеӧн сійӧ пыр кежлӧ сетіс асьсӧ том инженер киясӧ.

2

А сэк кості, кор Свежов да Борис купайтчисны, кор десятник Коканов пукаліс кыр йылын да, купайтчысьяс вылӧ видзӧдігӧн, ӧтарӧ шпуткис-куритіс, старик Проня Петра льӧм куст дорын пузьӧдіс чай. Сылӧн важиник ыргӧн чайникыс, кодкӧд Петра эз янсавлы ни аслас чужан вӧр-ваын, ни Уралӧ пес пилитны ветлігъясӧ, ӧшаліс би весьтӧ копыртӧм бедь помын да вель дыр нин пыльсйӧдліс-сьӧласис аслас коткыльтчӧм ныр пыр, но некутшӧма эз кӧсйы пузьыны. Эз тэрмась важ моз чайник, дыш вӧв кодь лоӧма, кыліс пӧрысьыд кӧзяиныслысь лэдзчысьӧм кияссӧ. Дай кытчӧ ӧні тэрмасьны Проня Петралы?.. Нэмсӧ горшасис, чӧжис, эз тӧдлы шойччӧг лун ни вой, нинӧм абусянь кыпӧдчыліс «прамӧй крестьянинӧдз», керка-карта стрӧитліс — вежыд петӧ! Слуга заводитліс видзны... Да, чӧвлӧй... Тайӧ слугаыс, буракӧ, и торкис ставсӧ. Видзӧдтӧ, нартитӧма лои коньӧрӧс. Во джын оліс, бурсӧ вайис грӧш дон, а овмӧссӧ сы вӧсна рӧзӧритісны.

А мый вӧлі вӧчны Проня Петралы, висьталӧй, мый вӧчны? Аслыс — квайтымын ар, гӧтырыс — сё арӧса старука кодь, кык грыжаӧн ветлӧ. Гоз-мӧд ныв вӧлі — верӧс сайӧ петісны. Эм ещӧ пи — медбӧръяыс нин, — да недӧкунь... Кутшӧм нӧ туй ещӧ вӧлі, не кӧ слуга да казакӧс видзны, кутшӧм?

Юр доймымӧныс думайтіс Петра, а прӧста овны велавтӧм кияс кӧть и лэдзчысьӧмаӧсь, уджтӧг овны эз вермыны — чайник пузигкості найӧ вӧчисны льӧмпу ньӧрйысь кольча. Мыйла вӧлі колӧ тайӧ кольчаыс — Петра и ачыс эз тӧд. Да, гашкӧ, сгӧдитчас коркӧ, шуам, агас кольча пыдди либӧ кыткӧ-мыйкӧ крепыдджыка сюркнялыштны. Аттӧ, кутшӧм бур кольча артмис!

Петрӧван сійӧс бергӧдліс ыджыд киясас, гыжйышталіс важ кодьыс на кыз, но чукрассьыны удитӧм сьылі бӧрсӧ и друг скӧрысь сьӧлыштіс. Ӧд сылӧн ӧні непӧштӧ агас, весиг ки пыдӧс пасьта кӧдза му абу. Кулакӧ гижлігӧн ставсӧ мырддьылісны, колхозлы сетлісны. Расов Митрей тай эськӧ шуӧ жӧ: сетам пӧ, он кӧ пыр колхозӧ, да ӧд кор ещӧ, кутшӧм морлысь мусӧ сетасны. Ӧтка олысьяслы тай со сетісны, да мый сыысь: лыа — лыа и эм, кӧйдыс пудсӧ оз кут быдтыны. Бурджык нин аслыд выльысь вӧчны вӧр шӧрӧ...

Пӧлинӧ, Петра сідзи и вунӧдіс юавны Микитлысь, кытысь налы, батьыскӧд, мусӧ сетісны.

— Микита! — Вӧръю кырланьӧ горӧдіс Петра. — Тэ ловъя на сэні?

Воча шыасьӧм пыдди кырдорышса турун пӧвстын первой петкӧдчис ки, а сэсся и асьсӧ Микитӧс кодкӧ быттьӧ йӧткыштіс увсяньыс.

Чугун Ӧльӧшлӧн медтом пиыс ӧні вӧлі тырвыйӧ верстьӧ мортӧн нин. Кажитчӧ, нинӧм абу кольӧма детинка кадсьыс. Сэкся пӧльтчыштӧм банъяс пыдди артмӧмаӧсь гырысь бандзибъяс, паськыда керыштӧм вом потас дорын пыр кежлӧ моз топалӧмаӧсь ён паръяс. Гожъялӧм чужӧм кучиксӧ муртса рудӧдыштӧма батьыслӧн кодь жӧ шочиник ус-тош, кодӧс Микит бритлывлӧ сӧмын гырысь праздникъяс кежлӧ, а праздникъяс костсӧ ӧти-ӧти юрсиӧн шырлӧ ножичӧн. Гашкӧ нӧ сьӧд моль кодь синъясыс кольӧмаӧсь торъя вежсьытӧг: найӧ вӧліны век сэтшӧм чорыд видзӧдласаӧсь.

— Тэ нӧ, Расов, унмовсин али мый гож водзас?

— Оз узьсьы, — неокотапырысь чӧвтыштіс Микит. Сійӧ пӧрӧдчис пусян бипурсянь неылӧ, лӧгпырысь нетшыштіс ки улас сюрӧм катшасин да сідзи жӧ небурысь сійӧс курччис. — А тэ мый: аслыд петля вӧчин джагӧдчыны?

Петра быдӧн дрӧгмуніс.

— Сир пинь горшад!.. — сійӧ видзӧдліс ньӧр кольча вылӧ гырсьӧдӧм синъясӧн. — Он мӧй аддзы — добра вӧчи.

— Вӧръю пӧлӧнса льӧм пуыд нюдзджык...

— Веськыд лешак тэ, Микит... Кывнад пуртӧн моз бытшкин.

Олыштісны чӧв. Чайник кутіс таркӧдчыны вевтнас, би пытшкысь вывлань пуркнитіс пӧсь ру. Петра боквыв пӧлыньтіс чайник кутысь бедьсӧ, ещӧ ӧтчыд видзӧдліс ньӧр кольча вылӧ да сійӧс шыбитіс мыш вылас сэтшӧм вынӧн, мый льӧм пу кустын, кылӧ, шаркнитісны-усисны анькытш кодь на веж льӧм тусьяс.

Му участок йылысь Петра юалӧм вылӧ Никита Расов лӧгпырысь шмонитыштіс:

— Мый нӧ мусьыс ӧні. Председатель-вокӧй талунъя кодь кикост уджтӧ меным век кутас вичмӧдны. Муртса удиті воны гортӧ — бара и доддяліс...

Петралӧн вильыша югнитісны синъясыс: вӧлі окота водзӧссӧ бытшкыны Микитӧс лэчыд кывъясӧн.

— Тэ, зон, сылы ӧні абу вок, а злостнӧй единолишник. Кытчӧ тэнӧ кӧсъяс ыстыны сиктсӧветса председатель, сэтчӧ и турнитас. Тӧд властьӧс!

Кывъясыс вӧліны збыль дойданаӧсь, и Микит найӧс ньылыштіс векыштчӧмӧн, но чӧв оліс. И век жӧ, том мортлысь сьӧлӧмсӧ йирис эз тайӧ. Йирис помся, лун ни вой личӧдлытӧг, ни ӧти здук кежлӧ вунӧдчывтӧм вылӧ...

Локтісны купайтчысьяс. Свежов пыр жӧ пуксис веж турун вылӧ, планшетсьыс перйис нёль пельӧ кусыньтӧм калька, кодӧс паськӧдӧм бӧрын тыдовтчис Вӧръю да сы гӧгӧрса кварталъяслӧн чертёж.

Калька вылын лӧз лентаӧн чукльӧдліс Вӧръю. Йывланьыс сійӧ вожаліс: ачыс кежис рытыввылӧ, а сылӧн ичӧтджык вокыс — Дінъёль ю — нюжаліс асыв-войӧ.

Ставнас чертёжсӧ клеткаяс вылӧ юклісны прӧсекаяс: параллельнӧйяс — рытыввывсянь асыввылӧ, квартальнӧйяс — лунвывсянь войвылӧ. Вӧрлӧн порода, сылӧн арлыд, нюръяс да мукӧд коланаторъяс петкӧдлыссисны разнӧй рӧмӧн. Чертёжлысь джын дорысь унджык площадьсӧ вевттис гӧрд рӧм — пожӧма вӧр, вой пармалӧн зарни. А Вӧръю йывлысь шуйгавывсӧ, Дінъёль бердса местаяскӧд ӧтпомысь, краситӧма сӧмын гӧрдӧн. Татшӧм площадьыс куйліс уна дас квадратнӧй километр пасьта да, тыдалӧ, вуджис мӧд лесничествоӧ, кыті эз нин судз Свежов киын чертёжыс. Тайӧ первосортнӧй пожӧма вӧръясыс и шусисны Дінъёльса массивъясӧн.

— Борис, волы татчӧ, — чертёж вылысь синъяссӧ лэптыштліс Григорий Данилович. — Нолтӧ, видзӧдлы, аддзан он ассьыд оланінтӧ?

— О, кутшӧм мичаа рисуйтӧма! — шензьыштіс Борис, кор аддзис чертёжсӧ. — Вот эськӧ татшӧмыс кӧ вӧралысьлӧн зептас! Мусӧ и васӧ позис кытшовтны ур кыйигӧн.

— А кужан вӧдитчынысӧ? — татчӧ жӧ матыстчис Коканов.

— Спробуйтлынысӧ век позьӧ... Со и прӧсекаяс. Ме кык гожӧм чӧж — тулыссянь да арӧдз — таксаторъяскӧд ветлӧдлі. Менам пай вылӧ уна дас километр выль прӧсек лои кералӧма... — Борис друг быттьӧ джӧмдыштліс да сэк жӧ заводитіс котсьыны-серавны. — Но и рисуйтӧмаӧсь. Сӧвсем мӧдарӧ.

— Кыті мӧдарӧ? — юаліс Свежов.

— Да миянлысь пӧчинӧкӧс, мися. Сійӧ ӧд шуйгавылас юсяньыс.

— А тэ кодарсяньыс видзӧдан?

— Абу ӧмӧй ӧткодь?

Борисӧс ковмис велӧдны бурджыка лыддьыны чертёж, и сійӧ сӧгласитчис: налӧн пӧчинӧкыс сулалӧ ас местаас. Но вывті нин ичӧта рисуйтӧмаӧсь. Йӧра ёль дорӧ, коді Вӧръюӧ усис веськыдвывсяньыс, вӧчыштӧма грӧшысь на ичӧт гӧгыль, улас гижыштӧма «Хуторковлӧн пӧчинӧк» — и ставыс. Та серти нӧ позьӧ али мый тӧдны, кутшӧм гажа нӧрыс вылын пукалӧ налӧн керкаыс! Мыйта му мездӧма вӧрысь, мыйта видз-пашня вӧчӧма. Чертёж серти артмӧ, быттьӧкӧ тайӧ абу дзонь кушин, а сьӧд вӧр шӧрӧ вошӧм кыйсян керка. Э-э... Но и сӧрӧны! Йӧра ёль пыдди гижӧмаӧсь Ираель. Кутшӧм нӧ сійӧ Ира да ещӧ ель, комиӧн кӧ — коз? Видзӧдтӧ-видзӧдтӧ, и мукӧд шоръяслы выль нимъяс сеталӧмаӧсь. Кӧч ёль пыдди — Кочев воль, Мой шор пыдди — Май шор...

— Григорий Данилович, — эз вермы чӧв овны Борис. — Кымын класс помавлӧмаӧсь чертёжсӧ вӧчысьясыс?

— Мый нӧ эськӧ?

— Грамотаныс слаб.

— Грамотаыс?..

Свежов да Коканов дружнӧя серӧктісны.

— Мыйысь нӧ тыдалӧ налӧн слаб грамотаыс?

— А со мыйысь... Видзӧдлӧй татчӧ.

Не арлыд серти кыз чуньыс Борислӧн кутіс корсьысьны чертёж вылысь. Шоръяслысь да торъя местаяслысь нимъяс, вӧлӧмкӧ, дзуглалӧма уналаын.

Но инженерӧс да десятникӧс шензьӧдіс мӧдтор: Вӧръю кузя Борис тӧдіс быд шор, юлысь быд чукыль. Тӧдіс ягъяслысь, расъяслысь, нюръяслысь нимъяссӧ, вермис висьтавны, кутшӧмджык местаясын бӧръя воясӧ лэдзисны вӧр.

Чертёж вылын вӧлі пасйӧма и сэтшӧм местаяс, кытысь вӧрсӧ вӧчлісны ёна важӧн. Дінъёль массивъясын эм ӧти яг, коді шусис Сирвойтов делянкаӧн. Коканов эз ӧтиысь кывлы тайӧ «делянка» йылысь разнӧй сёрнияс, но вунӧдіс, кутшӧм воясӧ сэні вӧлӧмаӧсь интереснӧй событиеясыс, да шыасис бипур дорын пыр на чӧв пукалысь Проня Петра дорӧ:

— Нолтӧ, висьтав, Сьӧкыдчигов, кутшӧм воясӧ ті лэдзлінныд Сирвойтовлы сортовкасӧ?

— Ерманскӧй войнаӧдз, — Коканов вылӧ мыйлакӧ видзӧдлытӧг коспырысь вочавидзис Петра да биланьӧ бӧр пӧлыньтыштіс бедьсӧ, код помын ӧшаліс чайникыс. — Кутанныд чайсӧ юны али бӧрынджык?

— Дзик пыр мӧдам юны, — окотапырысь шыасис Свежов. — Менам эм плиточнӧй чай. Кардорсянь вайи. Чожӧй пӧдаритіс. А тӧданныд, кутшӧм тайӧ чайыс? Фамильнӧй! Оз кӧ ылӧдлы чожӧй, сійӧ ньӧблӧма тайӧс царь дырйи на. — Григорий Данилович лукйысьыштіс рюкзакас. — Со сійӧ. Видзӧдлы, Пётр Прокопьевич. Тэ ӧд мортыс олӧма нин, тӧдан, ылӧдлӧ оз менӧ чожӧй.

Петра эскытӧма чӧвтыштліс Свежов вылӧ синъяссӧ, мыйкӧ быттьӧ донъялыштіс ас кежсьыс, сэсся, кияссӧ шабурас чышкыштӧм бӧрын, босьтіс чай плитка да кутіс сійӧс гӧгӧрбок видлавны.

— Но, кыдзи тэ ногӧн?..

Проня Петра эз друг вочавидз. Чай плитка сылы казьтыштіс сы мында важсӧ, мый вӧлі кӧ кад, позис луасьны тайӧ кольӧм кадас код тӧдас дыр-ӧ...

— Юлывлім коркӧ и татшӧмӧс, — чай плиткасӧ Свежовлы бӧр сетігӧн чӧвтыштіс Петра. — Абу ылӧдлӧма чожыд.

Фамильнӧй чай шыркӧдісны-юисны кружкаясысь. Инженер, десятник да Борис пукалісны ӧтчукӧрӧн, Петра — век важ местаас, а Микит — дзикӧдз торйӧдчӧмӧн, быттьӧ ставторйыс, мый тані вӧчсис да мый йылысь сёрнитсис, ньӧти эз инмы сылы.

Сирвойтов делянка йылысь орӧдлӧм сёрни водзӧ нуӧдіс сійӧ жӧ Коканов:

— Колӧ шуны, Григорий Данилович, мый буретш Сирвойтов делянкаясын коми уджалысь крестьяна-сортовщикъяс первойысь петкӧдлісны ассьыныс ӧтувъя вын. Найӧ сувтлісны паныд дзонь лесопромышленнӧй компаниялы да шедӧдлісны вермӧм. Висьталӧны, тайӧ вӧлі збыльвылӧ экономическӧй забастовка. А тӧданныд, коді котыртлӧма забастовкасӧ да веськӧдлӧма? Ачыс Илья Степанович!.. Ті он тӧдӧй, коді сэтшӧм Илья Степанович Ошлаповыс? — шензьыштіс Коканов. — Райцентрӧ сувтлігад ӧмӧй эн пыравлӧй ни райкомӧ, ни райисполкомӧ?

— Менам эз вӧв некутшӧм мог пыравны сэтчӧ, — быттьӧ дорйысьыштіс Свежов. — Ме локті татчӧ вӧр заготовитан организация командировка серти, а леспромхозад висьталісны, мый ставыс гӧгӧрвоана, ме пыр жӧ верма мӧдӧдчыны места вылӧ да заводитны нуӧдны изыскательскӧй уджъяс.

— Ті прӧстӧ томӧсь на, колӧ шуны, — инженерӧс явӧ дивитыштіс десятник. — Вӧвны райцентрын и не аддзысьлыны сэтчӧс веськӧдлысьяскӧд... А найӧ, колӧ шуны, бокысь воӧм специалистъястӧ радейтӧны тӧдмӧдны весиг сэтшӧмторъясӧн, мый йылысь мукӧд дырйи вомсӧ оз восьтны местнӧй йӧз водзын.

— Но тэ ачыд шуин, Прохор Федорович, — шуткаӧн моз Кокановӧс торкыштіс Свежов, — мый ме том на да, таысь кындзи, сӧмын рядӧвӧй специалист, и районӧн веськӧдлысьяс, эськӧ, ӧдвакӧ кутісны больгыны ме водзын мый колӧ и мый оз ков. Сэсся ӧд тӧдмавнысӧ кадыс лоас на...

Татшӧм кывъяс бӧрад десятниклы быть лои зільджыка пӧлявны пӧсь чай вылӧ, а Петра, коді ставсӧ тайӧс кывзіс пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, явӧ нюмъяліс рудмӧм ус-тош пырыс. Да мый нӧ вермас тӧдны Коканов, воӧм морт.

Петра, со коді тӧдӧ ставсӧ, кыдзи вӧлі делӧыс. И мыйта содтӧд сьӧм сортовщикъяс пӧлучитлісны выль контракт серти, и кыдзи ачыс Илья Степанович командуйтіс ставнас, и кутшӧма сійӧ лэптыліс щӧтьсӧ непӧштӧ Сирвойтов вылӧ, но и компанияса член кыз рушкуа Пипуныров вылӧ. Но Петралӧн ӧнӧдз на эз вун и мӧдтор — зэв тешкодь кыв, кодӧн сійӧс став сортовщикъяс водзын янӧдліс Илья. Штрек-брек пӧ тэ, Проня Петра, вот коді... Тайӧ мисьтӧм кывйыс и сувтӧдіс Петраӧс. Нинӧмла сылы ӧні петкӧдлыны асьсӧ уна тӧдысьӧн. Сійӧ ӧдйӧ дзебыштіс ассьыс нюмсӧ да кутіс пӧлявны жӧ алюминиевӧй кружкаас, кытчӧ тӧрис этша вылӧ литр джын чай.

Свежов небзьӧдыштіс ассьыс кывъяссӧ:

— Кутам эскыны, Прохор Федорович, мый коркӧ и районнӧй начальствокӧд тӧдмасям.

— Кыв шутӧг тӧдмасянныд, Григорий Данилович, — бӧр варовмис Коканов.

Шонді вылӧ видзӧдлӧмысь десятник читкыртыштліс синъяссӧ да ошкыштіс мича лунсӧ. Тайӧс сылысь коліс гӧгӧрвоны дзик ӧти ногӧн: кад нин босьтчыны уджӧ. Тырмас сэсся шойччынытӧ.

Регыд мысти Вӧръю вом кыр йылӧ часӧвӧй моз сувтіс первойя столб, буссоль пыр индыссис первойя визь, стальнӧй лента мерайтіс первойя сё метр.

3

Запаньлы места тӧдмалісны кык лун чӧж. Коймӧд луннас изыскательяслӧн партия мӧдӧдчис водзӧ, ю катчӧс, первойсӧ видзьяс вывті жӧ, кодъяс лунысь лунӧ векняммисны, заводитісны орласьны, а сэсся и дзикӧдз бырисны. Кыкнанладорсяньыс пыр на кыйӧдчысьяс вӧръяс, быттьӧ воча воысь кымӧръяс, тупкисны юсӧ дзикӧдз.

Водзӧ мунӧм ньӧжмис. Пӧшти быд воськов ковмис визируйтны, — мешайтіс эз сӧмын вӧр, но и кузь турун. Тшӧкыдджыка кутісны сюравны лӧп чукӧръяс, кодъяс мукӧдлаті потшисны юсӧ. Кузьджыкӧсь лоины чукыльяс, ляпкыдджыкӧсь берегъяс, унджык местаӧд вожавліс ачыс юыс. Ставсӧ тайӧс ковмис тӧдмавны, артавны, коліс урчитны лоана уджъяс, составляйтны смета.

Кӧлуй тыра пыжсӧ вочасӧн катӧдіс ёнджыкасӧ Борис. Мукӧд дырйи сійӧ нуліс пыжсӧ водзӧджык, и ёртъяс дінас бӧр локтӧм бӧрын найӧс водзвыв туйдӧдліс, кутшӧмджык местаяс регыд ковмас прӧйдитны изыскательяслы, либӧ висьтавліс интереснӧйджыкторъяс аддзылӧм йылысь. То сыысь повзяс йӧра да ӧдйӧджык нин «шутёвтас» ягӧ, то лыа вылӧ кок туйяссӧ кольӧма чул, то быдтысьысь дзодзӧг либӧ утка «ӧканитасны» самӧй пыж ныр водзас. Дай ёртъясыскӧд ӧтлаын уджалігас Борис друг индыштас нӧйтчӧм турун вылӧ да шуас налы, со пӧ таті прӧйдитӧма пияна ош, то кыйсян кад кежлас босьтас тӧд вылас анчаяслысь оланінсӧ. Сійӧ первойӧн эрдӧдліс визувъясысь ком чукӧръяс, медся водз котӧртліс Коканов дінӧ висьтавны ва турун вежӧсын сулалысь ыджыд сир йылысь, кодӧс десятник сэсся лыйліс аслас берданкаысь.

Кыдзкӧ ӧти асылӧ Борис бара заводитліс пыжсӧ катӧдны водзӧджык, мед сійӧс кольны сэтчӧ, а аслыс бергӧдчыны бӧр. Но муртса удитіс катыштны ӧти чукыль сайӧ — воис бӧр.

— Со видзӧдлӧй та вылӧ...

Борис кутіс киас сюмӧд чибльӧг, кутшӧмӧс вӧчлӧны быдӧн, кодлы ковмас юны ва.

— Но и мый? — юаліс Коканов, а Петра весиг пыльс-серӧктіс.

— Ме талун кык чибльӧг нин вӧчлі да кыкнансӧ жӧ коли берег дорас, — шуис Петра.

— А тэ коркӧ сёйлін комъяс ульӧн?

— Хм... Ме сійӧс век пуӧмӧн либӧ пражитӧмӧн сёйлывла.

— Сійӧ и эм, — юрнас гогнитыштіс Борис. — Чибльӧг дінас матын туплясьӧны комъяслӧн сювъяс да уль юр-бӧж... Лун-мӧд сайын нин шыбитлӧмаӧсь, гутъяс удитӧмаӧсь номыр позавны.

Свежов эз жӧ гӧгӧрво, мый сэтшӧмсӧ аддзӧма Борис: ӧд некодӧс абу ӧлӧдӧма ветлӧдлыны ю кузя, кыйны ком, весавны сійӧс да весиг ульӧн сёйны, оз кӧ лӧсяв истӧг. Овлӧны и сэтшӧмъяс, кодъяс радейтӧны сёйны свежӧй черисӧ ульнас.

Но Борис эз кӧсйы лэдзчысьны:

— Миян местаясын бурысь некод оз сёйлы ульӧн чери. Гашкӧ нӧ, вошӧм да ёна тшыгъялӧм морт-а...

Нинӧм выльсӧ эз ло тӧдмалӧма и сэки, кор партия локтіс чибльӧг аддзан местаӧ. Ю чукыльын лӧня куйліс неыджыд йир, кыр йылас шевгысьӧмаӧсь дзор козъяс, турун пыдди мусӧ эжис дженьыдик нитш, коді быдмис гырысь лабдаяс вылын. Весиг некутшӧм кок туйяс эз тӧдчыны.

Борис и ачыс бӧрыннас думыштіс, коліс-ӧ висьтавны чибльӧг да чери колясъяс йылысь мукӧдлы. А кодыр Микит — шуткаӧн-ӧ збыль-ӧ — сійӧс нимтіс сыщикӧн, быдӧн гудыртчис сьӧлӧмыс.

Но и Микит!.. Борис Хуторков сійӧс некутшӧма эз вермы гӧгӧрвоны. Пыр олӧ чӧв. Первой лунсянь ӧтдортчӧ ставсьыс. А шуас мыйкӧ — быттьӧ кӧш тыр кӧдзыд ва койыштас вылад. Уджавны, дерт, уджалӧ, нинӧм норасьны. Да ӧд и вӧв уджалӧ, доддялан кӧ...

Лунтыр мыйкӧ сэтшӧм лӧсьыдтӧм лои. Сэтчӧ жӧ и ном-геб кыпӧдчис — воштысьны некытчӧ. Тшӧкыдджыка мӧдіс малавны ассьыс коссӧ Петра: ёнтӧ пӧ, поводдя вежсяс.

Рытланьыс Борис и ачыс казяліс, мый ывлавыв збыль кӧсйӧ дзугсьыны: дугдісны пискавны сьӧлаяс, раз-мӧд нин кылыштіс визяордаяслӧн лёкмӧм водзын увтӧм шы, дугдіс ворсны ва веркӧсын чери. А шабаш бӧрын, кодыр Борис заводитліс вугравны комъяс, ва пыдӧсыс быттьӧ кулӧма.

Но кӧть и водзвыв нин виччысисны поводдя вежсьӧмсӧ, мый лои войнас, некод весиг думыштны эз сяммы.

...Ном-геб дӧзмӧдчӧм вӧсна тайӧ разӧ ю дорысь кайисны узьны кос яг вылӧ, кӧні ӧвадыс овлӧ этшаджык.

Яла нитшка яг нӧрыс вӧлі шоча овлана кыпыд. Кӧть и джуджыд вӧра, сійӧ ставнас югдӧдсис рытъя кыа рӧмӧн, черӧн быд сӧтӧмысь шыасис гора йӧла шыӧн.

Вӧлі шоныд, и шуисны узьмӧдчыны шалаштӧг. Сотчис нин кузь бипур, код бокӧ бӧрынджык водаласны. А ӧні быдӧнлы сюрис удж: Свежов да Коканов, кыдзи-й быд рыт, зіля артасисны, вӧчисны лунся уджлы пасйӧдъяс; Петра дасьтіс ужын — юква да чай; Микит да Борис кералісны да ваялісны содтӧд пес кражъяс.

Ужнайтісны варова, не кӧ лыддьыны важ моз чӧла сёйысь Микитӧс да Петралысь кос висьӧмысла ружӧктылӧмъяс.

Нинӧм эз казявны и водігӧн, кӧть эськӧ самӧй эжтас дорас кыпӧдчис нин сьӧд кымӧр.

Матын недыриник кӧкыштіс кӧк.

Ставӧн нин унмовсисны. Эз узьсьы сӧмын Микита Расовлӧн. Сійӧ куйліс восьса синъясӧн мыш вылас, но аддзис не сійӧс, мый тыдаліс. Кӧк сылы казьтыштіс татшӧм жӧ гожся вой, паськыд ю кырйыв и сійӧс, код вӧсна ӧнӧдз оз вермы бурдны сьӧлӧмыс. Сэки вӧлі ставыс ясӧд, водзӧ овны ышӧдана и долыд.

«Тэ менам, — быттьӧ ӧні на пельясас кылісны муса нывлӧн пӧсь кывъяс. — Нэм кежлӧ менам. И некутшӧм вын оз вермы торйӧдны миянӧс тэкӧд».

«Водзвыв тайӧс эн шу, — ещӧ и ещӧ ӧтчыд сэки кӧсйис прӧверитны ассьыс шудсӧ Микит. — Аслад жӧ батьыд и торкас. Сійӧ ӧд тіян чорыд сьӧлӧма. Аддзан, мый керліс тэнад воккӧд, аслас ӧтка пикӧд, гортсьыс вӧтліс».

«Тайӧ абу тадзи, Микит: Володя мунліс ачыс. Эз кутны лӧсявны ая-пиа, и мунліс... Мусаӧй! Ме ог вермы овны тэтӧг. Та йылысь ме висьталі нин батьӧлы аслыс...»

«Но и мый сійӧ шуис?..»

«О, Микит! Сійӧ шуис, гӧтрась пӧ гортӧ. А тэнӧ ошкыштіс. Мед пӧ лоас пи пыдди».

Татшӧм кывъяссьыд Микит сэки окыштліс ассьыс донасӧ ещӧ на пӧся да кузя.

Думайтанныд, Сирвойтов овмӧс вылӧ ыштӧм вӧсна? Ті, сідзкӧ, он тӧдӧй Микитӧс, кутшӧма сійӧ радейтліс Устяӧс! Дерт, и Власий Сирвойтовлӧн купеч овмӧс эз вӧв сё дӧмаса тюниӧн. Революция воясӧ кӧть и чиркыштлісны сійӧс сылысь дай бӧръя воясӧ гырысь налогъяс пуктывлісны, а овны позис на, торъя нин, кутны кӧ тӧдвылын Чугун Ӧльӧш овмӧсысь квайтӧд юкӧнсӧ, коді вӧлі вичмӧ Микит пай вылӧ. Эз ӧд прӧста и ачыс Ӧльӧш, кыдз сӧмын тӧдліс пиыслы шуд воссьӧм йылысь, пыр жӧ кут другасьны Власий Спиридоновичкӧд.

Ставыс нин вӧлі дась. Весиг свадьба лун кежлӧ кӧлӧкӧльчикъяс вӧліны дасьӧсь. Микит найӧс кӧсйысис кӧртавны тройкаяслӧн мегыръяс дінӧ, мед зильгыны-воны лоана тесть ордӧ да, сідзкӧ, и аслас овмӧсӧ, кыдз позьӧ гораджыка. И... эз удит. Кызь ӧкмысӧд во скӧр бушков моз разӧдіс и Сирвойтовлысь овмӧссӧ, и нетшыштӧм веж корйӧс моз кытчӧкӧ нуис да шыбитіс Устяӧс. Но тайӧ эз вӧв ловъя пулӧн веж кор, — тайӧ вӧлі том зонлӧн радейтчысь сьӧлӧм, и Микит олӧ сытӧг мӧд во нин. И кӧть сылӧн Митрей вокыс эз ӧтиысь нин шуткаӧн шулы, мый небесаын Микитлӧн вӧлӧма на «аслас шуда кодзув», кодтӧг эськӧ сійӧ вермис талявны тестьыскӧд да сылӧн нывкӧд ӧтувъя туй, том морт тайӧ кывъяссӧ некыдз эз кӧсйы пуктыны пыдди. Мӧдарӧ, найӧ ещӧ на ёнджыка скӧрмӧдісны Микитӧс, и некод эз тӧд, мыйӧн помасяс делӧыс...

Кутіс пемдыны. Тадзи эз вӧв кольӧм войсӧ. Мыйкӧ кылісны и пожӧмъяс. На вылын эз вӧрзьы ни ӧти лыс, но найӧ муртса-муртса шувгисны.

Бипурйын би ӧтарӧ югдаммис. Ещӧ некымын здук мысти пожӧмъяс костын кутісны ворсны вуджӧръяс.

Микит и ӧні нинӧм тайӧс эз казяв. Сійӧ оліс аслас думъясӧн, аддзис ассьыс серпасъяс. И кымын дырджык кутіс луасьны кольӧм кадас, сымын ёна морӧс йӧрышсӧ зэвтіс лӧглун. Лӧгаліс ставсьыс: сылы индылӧм озыр овмӧс рӧзӧритӧмысь, Устякӧд торйӧдӧмысь, Свежовлӧн беседаясысь, кодъясӧс инженер нуӧдавліс шойччигъясӧ, лӧгӧдіс весиг Проня Петра, мый сійӧ татшӧм чер тыш и сылы оз сулав норасьыштны.

Сьӧд кымӧрлысь воӧмсӧ Расов аддзис сӧмын сэки, кор лёк гундырлӧн кодь юръяс вевттисны нин пожӧма нӧрыссӧ.

Первойсӧ Микит кӧсйис чеччыны куйланінсьыс да горӧдны узьысьяслы. Но сійӧ сӧмын гыравыласьліс. Сылы друг лои окота видзӧдлыны, мый жӧ мӧдасны вӧчны этатшӧм чӧскыда узьысьясыс, кор на вылӧ резыштас ыджыд зэр. Микит весиг ачыс эз чеччы, лэдзчысис узьӧм улӧ, кӧть эськӧ мӧдіс нин кывны водопадлӧн кодь бузгӧм шы.

Эм ставлы тӧдса поговорка: быттьӧ пӧ кымӧра небеса гымыштіс.

Но тайӧ вӧлі дзик мӧдкодь гымыштӧм. Небесаыс эз гымышт, а потіс. Потіс море пасьта лӧз биӧн. Эз водзвыв ни бӧрынджык пот, а ӧтпырйӧ — потіс и ӧзйыштіс.

Микит эз виччысь татшӧм гымыштӧмсӧ да, буракӧ, жаявліс жӧ. Вӧр ӧти здук кежлӧ ставнас щӧтясьліс, сэсся пыркнитіс туганъяснас да равӧстіс. Бипур дорӧ зэркӧд ӧтлаын нин лэбыштіс чегӧм пожӧм ув. Кылыштіс Свежовлӧн горӧдӧм:

— Ме бӧрся... Ӧдйӧ!

Выльысь югнитігӧн Микит аддзыліс ёртъясыслысь юланьӧ котӧртӧм. Свежов найӧс нуӧдіс крутӧя лэччысь креж бокӧ — сэні лӧньджык и эз ков повны гымньӧв лыйӧмысь. Но Чугун Ӧльӧш пилӧн став психикаыс ӧні вӧлі мӧдарӧ путкыля, и сійӧ весиг радпырысь горӧдіс жӧ котӧртысьясланьӧ:

— Эх-э, нигӧна баляяс!.. Повзинныд?..

Мӧд здукас нин сы дінӧ пӧрис первойя пожӧм. Тайӧс Микит эз кыв. Кывны ӧні нинӧм эз позь, не кӧ лыддьыны гымлысь помся мургӧм. Зэрис турӧбалысь гыясӧн, кок йылысь уськӧдмӧн, и тайӧ ышмӧм ва пиас йӧктіс чардби.

Микит заводитіс котравны, мед не сюрны ӧтарӧ пӧрласьысь пожӧмъяс улӧ...

...Креж бокӧ воӧм бӧрын Григорий Свежов друг аддзис: Микит абу накӧд.

— Ті овлӧй тані! — мый вынсьыс горӧдіс Кокановлы, мед венны шумсӧ. — Ме видзӧдла, кӧні мый сійӧ вӧчӧ.

Ковмис мунны бушковлы паныд. Вӧлі зэв ӧпаснӧ: вермисны кучкыны пӧрласьысь пуяс.

Вынаджыка югнитігӧн тыдыштліс Микит. Сійӧ ловъя, ловъя!..

Свежов котӧртыштіс ещӧ. Орччӧн пӧрис пожӧмъяслӧн дзонь чукӧр. Тайӧ тадзи-й овлӧ: сукджык вӧраин пӧрлывлӧ ӧтчукӧрӧн...

Микит кутіс петкӧдчывны быд югнитігӧн. Котралӧ вӧр кань моз. Молодец, Микит, молодец! Тэ кӧть ас куад олысь, а мортыс сюсь! Татшӧмъясыс меным ковмасны...

Му вылӧ усис шоча овлысь чардби — шаровӧй молния. Охо! Кутшӧм мичаа сійӧ потӧ да разалӧ!..

— Ра-а-асов! — заводитліс горзыны Свежов. — Талань котӧрт, талань! — Но гӧлӧсыс и аслыс эз кыв.

Микит матын нин. Регыд позяс кутны сойӧдыс, нуӧдны креж бокӧ.

— Ра-а-а!.. — выльысь заводитліс горӧдны Свежов и, буракӧ, эз удит шуны ставнас — неылӧ водзас потіс быттьӧ лӧз биа бомба, шыбитіс кок йывсьыс Свежовӧс.

Медся водз юрас мелькнитіс ас йывсьыс мӧвп: «Буракӧ, ловъя на!» Синъясас гу-пемыд, пельясас тиньгис.

«А Микитыс?.. Мый сыкӧд? Сійӧ ӧд вӧлі буретш сэні, кытчӧ лыйис гымньӧв».

Век гартчис зэр, эз дугды гым, важ моз йӧктіс чардби. Свежов кутіс кыссьыны пӧрӧм пуяс бокӧд. Выльысь югнитігӧн синмӧ шыбитчис бонзьӧдӧм пожӧм. Гымньӧв лыйӧма сэтчӧ. Аттӧ кутшӧм сылӧн выныс! Прӧста эз уськӧд кок йылысь кызь воськов сайысь.

— Ники-и-и-та-а-а!.. Э-э-эй!..

Эз на эскыссьы, мый Микит вермис лоны тайӧ пожӧм дінсянь зэв матын. А... сы улын кӧ?..

Ясӧда мыччысьліс джуджыд вужля, сы бокын еджыд дранич. Драничыс бонзьӧдӧм пожӧмлӧн. Мыйкӧ тыдыштліс ещӧ. Некымын воськов сайын и эм. Мый нӧ сэтшӧмыс?.. Свежов эз кут виччысьны выльысь югнитӧм, чеччыштіс пӧрӧм пу вомӧн, веськыда пемыдас. И пыр жӧ ки улас сюрис паськӧм. Повзьӧмӧн горӧдіс:

— Расов, тэ ловъя?..

Вочавидзис чардби: сійӧ петкӧдліс Микитӧс — куйлӧ мыш вылас, шеныштӧма кияссӧ.

«Тыртны муӧн. Вӧчны искусственнӧй дыхание». Тадзи велӧдлісны институтын, ковмас кӧ сетны отсӧг гымньӧлӧн лыйӧм мортлы.

Вужъясӧн кыпӧдӧм му шедіс кокниа. Тыртіс Микитӧс свежӧй вужля бокӧ. Заводитіс отсавны лолавны. Татчӧ жӧ локтіс Борис. Сэсся локтісны Коканов да Петра...

Ас садяс Никита Расов воис лун югыдын нин, синъяссӧ восьтӧм мысти медся водз аддзис Борислысь чужӧмсӧ: Борис, вӧлӧм, сулалӧ пидзикок вылас Микитланьӧ копыртчӧмӧн.

— Вот и узьсис, буракӧ... кад чеччыны, — шуис Борис, а аслас пардоръясыс сідзи и ворсісны: он тӧд — серавны али бӧрдны кӧсйисны радысла.

Орччӧн ӧзйис бипур. Бипур сайын сулаліс Коканов. Сэні жӧ, пӧрӧм пожӧм вылын, пукаліс Петра да кыз увйысь вӧчис мичаа шыльӧдӧм тув — бара жӧ сы могысь, мед не овны прӧста. Свежов петкӧдчис Микитлы юрладорсяньыс, тыдалӧ, мыйкӧ гижӧма: Микит аддзыліс полевӧй сумкаас бумага сюйыштӧм.

— Тӧдан местасӧ, Никита Алексеевич? — Расовлысь юаліс Григорий Данилович.

Сьӧд синъясыс Микитлӧн кажитчисны гудырӧн, быттьӧ налы ковмис видзӧдны дзикӧдз нин куслӧм бӧрын. Вежӧрыс уджаліс сьӧкыда — тайӧ тӧдчис кӧрласьысь синкым сертиыс. Но бледӧдыштӧм да та вӧсна ещӧ на гырысьджыкӧн кажитчысь бандзибъяса чужӧмыс вочасӧн кутіс югдыны...

— Нинӧм, Расов ёрт. Ставыс лоас пӧрадокын! — ышӧдана чӧвтыштіс Свежов. — Дзик пыр жӧ Петр Прокопьевичӧс ыстам пуны свежӧй юква, Борис пукалыштас тэ дорын, а ми Прохор Федоровичкӧд видзӧдлам вылыссӧ, ыджыд-ӧ буреломыс артмӧма... Позяс ӧд?..

Микитлӧн ён паръясыс кӧть и зэлыда воссисны, а нюммунісны тырвыйӧ лючки.

Бушков уджалӧма мыйта вермӧма. Яг нӧрыс вылӧ абу кольӧма и коймӧд пай пожӧмыс. Найӧ сулалісны сӧмын шочджык вӧра местаясын либӧ ёнджык вужъяса ӧтка пуясӧн. Мукӧдыслы абу отсалӧмаӧсь и крепыд вужъяс — чегӧмаӧсь сулалігас. Дуда кодь веськыд да увъястӧм строевӧй вӧр куйліс ва му вылын дзонь завалъясӧн, чурвидзис кузь мыръясӧн, лэптысис джуджыд вужляясӧн. Дай найӧ, кодъяс кольӧмаӧсь сулавны, кызвыннас жӧ доймалӧмаӧсь. Еджыд нитшка кыпыд нӧрыс лоӧма вӧр кладбищеӧн.

— Да-а, уна удж вӧчӧма вӧр вӧчысьяслы. Кӧть талун жӧ медав найӧс.

— Рад эськӧ медалан, Григорий Данилович, да, колӧ шуны, «мамка не велит». Гожся кадад крестьянинлӧн и татӧг уна уджыс, сира гезйӧн сійӧс он кыскы татчӧ.

— Лоас кӧ жар гожӧм, пучӧй чужас...

— Вермас чужны, колӧ шуны.

Инженер да десятник вӧлі кайӧмаӧсь медся ыджыд завал вылӧ, кысянь налы тыдаліс буреломлӧн кыкнан дорыс, а кузялаыс и помыс эз тыдав.

— Куш тайӧ нӧрыс вылысь шедас вит-квайт тысяча кубометр, — артыштіс Коканов. — А тавой кодься тӧвныръясыд мукӧд дырйи вӧртӧ вольсавлӧны дас-дас вит километр кузьта.

Свежов перйис планшетсьыс чертёж, аддзис квартал, кӧні найӧ вӧліны ӧні.

Тӧвныр воӧма восьса нюрсянь. Тайӧ нюр дорӧдз лоӧ километр гӧгӧр. Сылань и мӧдӧдчисны инженер да десятник.

Би дорӧ ӧтнанысӧн кольччӧм бӧрын Борис висьталіс Микитлы ставсӧ: кыдзи найӧ бушков заводитчигӧн котӧртісны крут крежлань, кыдзи казялісны Микитӧс воштӧм йылысь и кыдзи Свежов котӧртіс корсьны сійӧс, кыдзи сэсся аддзис, мый вӧчисны...

Борис казьтыштіс и Свежов да Коканов костын вӧлӧм сёрни йылысь: кыдзи найӧ кӧсйысисны Микитӧс пыр жӧ кылӧдны пыжӧн больничаӧ.

Но тайӧ нин вывтіджык кӧсйӧны старайтчыны! Микитлӧн ӧд ки ни кок абу чегӧма. Весиг вир войт некытысь абу петӧма, не кӧ лыддьыны нырсьыс, кытысь сылӧн вирыс ас окотасьыс петлывлӧ.

— Лэччынытӧ, зон, ме и ачым верма, кӧсъя кӧ, — шыасис Микит. — Сӧмын ӧд больничаас менам нинӧм оз кӧдзав. Дай гортын пӧсь блин дінӧ некод оз виччысь.

— А лӧзӧдӧм бокыд?.. — заводитліс водзӧ нуӧдны сёрнисӧ Борис, но Микит быттьӧ нарошнӧ пуксис куйланінсьыс.

— Лӧзӧдіс кӧ и мед. Ачыс коркӧ бырас... Да мый ме — енвалид али мый кутшӧмкӧ!.. — Сувтіс, шатовтчыштіс. — Юр тай сӧмын бергӧдчӧ-а. Нуӧд ли мый ли ю дорас. Да пӧрласьӧм пуяссӧ ордъялӧмӧнджык. Мед тувсовъя мӧс моз ог пӧр да ог сибды...

— Зэв бур, Никита Расов, мый тэнӧ вайӧмаӧсь нин татчӧ, — первой кывсянь шуис Григорий Данилович, кор сійӧ локтіс Кокановкӧд ю дорӧ, кӧні Петра пуис юква да чай.

— Ми сыкӧд друга-пӧдругакӧд моз воим, — шмонитыштіс Борис. — Подручку!

— Тайӧ ещӧ бурджык... Вот сёйыштам, и Петр Прокопьевич тэнӧ, Никита, пыжӧн кылӧдас места вылӧдз.

— Микит оз кӧсйы мӧдӧдчыны, — ёртыс пыдди висьталіс Борис.

— То-есть, кыдзи оз кӧсйы? — татчӧ суитчис Коканов. — Удж вылын доймӧмаясӧс, колӧ шуны, медицинскӧй отсӧгтӧг ми ог вермӧй видзны тані ни ӧти лун. Та вылӧ законыс абу. — Морӧс зепсьыс сійӧ перйис вель ыджыд записнӧй книжка, кытчӧ вӧлі пуктӧма асывнас на гижӧм акт. — Быд рабочӧй вӧсна ми кывкутам сӧветскӧй законъяс водзын. Ӧтвечайтам асланым юръясӧн... Со татчӧ, Борис Хуторков, кырымась кыдзи свидетель, а сэсся сетан кырымавны Сьӧкыдчиговлы.

— Актсӧ колӧкӧ составитӧй, — спокойнӧя шуис Микит, — а гортӧ, али ещӧ кытчӧ, ог мӧдӧдчы.

— Вот дак чӧвтыштін!.. — бара шензьыштіс десятник. — Ми сылы бур кӧсъям вӧчны, а сійӧ, колӧ шуны, киӧн и кокӧн пыксьӧ.

Петра кызӧктіс.

— Тэныд, зон, Ӧльӧксеевич, важъя пӧраӧ колӧма овны, — шыасис сійӧ. — Татшӧм актъястӧ ми кевмысьӧмӧн корлывлім, да эз сетлывлыны. Кӧть кув вӧлі, некодлы делӧ абу. — Петра куш кинас босьтіс бипурсянь чеччыштӧм ӧгыр, сійӧс шыбитіс юква пӧрт улӧ да содтіс: — Тайӧ ме Богословскӧй заводъясӧ ветлӧм йылысь висьтала.

— Кылін, мый шуис пӧрысь мортыс?.. А тэнӧ и бурдӧдасны, и больничнӧй лист кузя деньга мынтасны, — кевмысяна гӧлӧсӧн нин заводитіс Коканов, но Микит сійӧс выльысь торкис:

— Ог мӧдӧдчы.

— Но ладнӧ. Тэ, шуам, ӧткажитчан кывтны. А кытчӧ воштысян? Ми ӧд, колӧ шуны, удж вылынӧсь, тӧварыш Расов. Миянлы ковмас водзӧ мунны... — сійӧ видзӧдліс Свежов вылӧ. — Кыдзи тэ шуан, Григорий Данилович?

— Ме ногӧн, первой колӧ сёйыштны, — гажаа вочавидзис Свежов. — Да и Расовӧс вердыштны колӧ. Сӧмын тэ, Никита, думыштін кӧ кольччыны миянкӧд, ковмас прамӧя закуситны... Нолтӧ, Петрӧван Прокопьевич, торйӧд сылы бурджык чери кусӧк...

Начальниклысь кывъяссӧ гӧгӧрвоисны быдӧн аслыс ногӧн. Коканов чайтіс, мый Свежов тадзи шуис висьысьӧс ышӧдӧм могысь: оз жӧ кут босьтны ас вылас сэтшӧмтор, мыйысь ковмас чорыда кывкутны, лоас кӧ мыйкӧ Расовкӧд. Борис эскис Свежов кывъяслы, но эз гӧгӧрво, кутшӧм ногӧн Микит «кольччас накӧд»: ӧд сійӧ непӧштӧ уджавны, а вӧтчынысӧ на бӧрся вынтӧм. Петра лыддис джынвыйӧ асьсӧ гортас нин. Босьтны кӧ асьсӧ Микитӧс, то сылӧн важӧн решитӧма: кольччыны. Оз кӧ босьтны ёртъясыс, эновтчылас татчӧ, кытчӧдз нопъяс сёяныс тырмас, ёнмыштас неуна. Сылы ӧні ӧткодь, кӧть кӧні: некод оз виччысь, некод оз жалит... А сёйны, дерт, колӧ. Сёйтӧг нинӧм оз артмы. И Микит сёйис эз омӧльджыка мукӧдъясысь. Эськӧ ёна эз пыр вомас сёяныс, шогӧдмӧн зывӧк кажитчис, но сійӧ мырдысьӧн ньылаліс нянь и чери.

Мед торъя не тӧдчӧдны висьысьлысь «аппетитӧн» сёйӧмсӧ, Свежов паніс бурелом йылысь сёрни, медсясӧ сы йылысь, кыдзи эськӧ тайӧ вӧрсӧ вӧчӧдны тшыксьытӧдзыс на.

Но Коканов ас ногыс вӧлі прав: вӧр вӧчӧм — сезоннӧй удж, крестьяналӧн тӧвся нажӧтка. Гожся кадӧ крестьяниныд оз ышты весиг ыджыд дон вылӧ. Тадзи вӧлі важ кадъясӧ, тадзи вӧлі и ӧні на.

— Таысь кындзи, Григорий Данилович, — гӧгрӧстіс ассьыс думъяссӧ десятник, — вӧр лэдзӧм паськалӧ воысь воӧ. Да и паськӧдчытӧгыс, колӧ шуны, оз позь: вӧр миянлы ковмас век унджык и унджык. Сідзкӧ, мый артмӧ? Кольӧм воясӧ кӧ вӧр лэдзӧмын прорывъяс бырӧдӧм могысь ми йӧзӧдлывлім ударнӧй вежонъяс, штурмуйтчан декадаяс, сиктъясысь кыпӧдлім став «гут-гагсӧ», то локтан воясӧ ковмас найӧс нуӧдны оз нин вежонъясӧн, а тӧлысьясӧн... Гӧгӧрвоа, зэв бура гӧгӧрвоа, Григорий Данилович, мый вӧр лэдзан уджын вопроссӧ вермас решитны постояннӧй кадр лӧсьӧдӧм. Та йылысь газетъясын гижӧны во-мӧд нин. А кӧні тайӧ кадрыс?.. Дай кытысь сійӧс чукӧртан? Вот босьтам Петраӧс. Заводитлы сійӧс пӧртны пыр кадся рабочӧйӧ! Кыдзи тэ, Сьӧкыдчигов, сӧгласитчин эськӧ?

— Ог тӧд ме, нинӧм ог тӧд, — вочавидзис Петра, но эз сы вӧсна, мый збыль эз тӧд, мый шуны, а прӧста эз кӧсйы сёрнитны Кокановкӧд.

— Пӧрысь йӧз оз сӧгласитчыны — томъяс окотитасны лоны рабочӧй классӧн! Сідзи али абу, Борис?

— Позьӧ спробуйтлыны, Григорий Данилович, шуам, ас вӧр-ваын кӧ. — Борис пуктіс кисьыс паньсӧ, малыштіс пӧт кынӧмсӧ да содтіс: — Дерт, бать-мам кӧ ещӧ лэдзасны...

Сёйӧм бӧрын Микит бӧр водліс Петра шабур вылӧ, кодӧс вӧлі вольсалӧма бипур дорӧ.

Свежов видзӧдліс часіыс вылӧ и друг чеччис пукаланінсьыс.

— Сэсся нӧ кыдзи решитам Никита йывсьыс? — первой сійӧ юаліс ставлысь да вочакыв виччысьтӧг шыасис Микит дінӧ, оз-ӧ сійӧ веж ассьыс кывсӧ.

— Ог веж, — быттьӧ керыштіс Микит да чеччис шабур вылысь.

Недыр мысти изыскательскӧй партия мӧдӧдчис Вӧръю кузя водзӧ.

Ю адзыс таті лои гырысь вӧра, дзор козъяс ӧшалісны ва весьтын, бушковбӧрса шонді вӧлі ыркыдджык, но чукыля йиръяс веркӧсын сылӧн югӧръясыс век жӧ ворсісны, кӧть и омӧльджыка кольӧм лунъясын дорысь.

Расовӧс нуисны пыжӧн сьӧрсьыс, кӧлуйкӧд ӧтлаын. Пыжсӧ вочасӧн катӧдіс Борис. Со сійӧ сулалӧ пыж бӧжын и зіля зібъясьӧ. Микит куйлӧ сылы паныд. Сійӧ не то вугралӧ, не то узьӧ. Сэсся Микит восьтӧ синъяссӧ, видзӧдыштӧ Борис вылӧ и друг сылы сетӧ тешкодь вопрос: партийнӧй абу тайӧ Свежовыс. Но Борис Хуторков и ачыс на оз тӧд та йылысь. А юавны ассьыс, Свежовлысь, эз вӧв лӧсьыд.

Пыж ныр, кылӧ, кокниа вундӧ васӧ. Микит бӧр кунис синъяссӧ, и куйлыны татшӧм ногӧн вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, сэтшӧм лӧсьыд...

МӦД ГЛАВА

ВАЖЫСЛӦН КОЛЯСЪЯС

1

Свежовлысь чертёжсӧ видлалігӧн Борис Хуторков, вӧлӧм, абу весь шензьӧма налысь оланінсӧ сідз-тадз пасйыштӧмысь: пӧчинок пукаліс збыль кыпыдінын. Джуджыд мыльк кажитчис моредорса гӧра кодьӧн, кысянь вӧрсӧ, мореӧс моз жӧ, позис ылӧ-ылӧ тывъявны синмӧн. Асьсӧ мыльк йывсӧ да шонділань паныда пӧкатлысь вылыс помсӧ вӧлі гӧрыштӧма, куйлісны негырысь лӧскутъясӧн коськӧм, сю ӧзим, ид да зӧр, картупель, пыштор, капуста да галан. Муясысь улынджык — туруна боръяс. Но Йӧра ёльлӧн увтасыс щӧтясис гырысь козъя вӧрӧн нин, а Вӧръюлань лэччысь вӧра пӧкатыс помтӧг ылысмӧдіс сідз нин ылыса Вӧръюӧс. Босьтны кӧ мыльклысь войвывланьсӧ, то вӧр матыстчис канаваяс дорӧдз, кодъясӧс кодйӧма ыбъяс помӧ, мед потшны вӧрсянь воысь лишнӧй васӧ.

Матігӧгӧрса вӧр, дерт, эз вӧв черӧн сӧтлытӧм. Ӧтилаын сійӧ лэптысис ӧтка дурк пожӧмъясӧн, и пашкыр йывъяс вылас тулыс и ар кургылісны таръяс; мӧдлаын чурвидзисны тылаяс уджалӧм бӧрса гырысь кос пипуяс да козъяс, и ыджыд тӧвъяс дырйи найӧ дружнӧя шутьлявлісны; коймӧдлаын пушкыртіс-быдмис зу кодь сук выль чаща.

И ещӧ, мый синмад шыбитчис стрӧйбаяс вылӧ лючки видзӧдлытӧдз на, сійӧ вӧлі сизим потш судта потшӧс, коді карта мышсянь важ тылаясланьӧ муніс кык бордйӧн. Бордъяс-потшӧсъяс, ӧта-мӧд дінсьыс ӧтарӧ ылыстчигтыр, пырисны посни вӧраинъясӧ, тыдалӧ, кык дорсянь кытшовтісны скӧт йирсянінъяс.

Ӧтпом пуктылӧм керка да карта сулалісны пӧшти вӧр дорас нин. Найӧс стрӧитлӧма бур пожӧм керйысь во кызь вит сайын, збыльвылас вӧліны ёнӧсь на, но видзӧднысӧ кажитчисны важсяӧсь — воймӧдӧма вӧрса ва ру.

Керкалӧн негырысь нёль ӧшинь — кык ӧшиньӧн водз стенаясын. Эм ещӧ витӧд — паччӧр вывсяньыс — видзӧдіс керка мышлань, сарай звӧз помӧ.

Ӧшинь улас моз куткырвидзис жытник, а сы бокын, быттьӧ тури кокъяс вылын, тринвидзис вирич. Ылынджык, Йӧра ёльлань лэччанінын нин, лясӧма му бердас сьӧд пывсян.

Вӧлі ещӧ ӧти керка — джуджыд сигӧра, кык жыръя. Сійӧ грымвидзис нӧрыс кушлӧн асыввыв пельӧсас. Но сэні сідзи некод и эз овлы. Тайӧ эновтӧм керкаыс Хуторков Прокопий воклӧн — вӧвлӧм матрос Миронлӧн, коді татысь мунліс германскӧй войнаӧдз на Уралӧ пес пилитны да сідзи и эз вайлы гортас ассьыс бур юрсӧ...

Талун лунбыд овтӧмӧн жӧ кажитчис и Прокопейлӧн керкаыс: мудінсянь пыран кильчӧ ӧдзӧсыс пӧдса, тасалӧма ыджыд роскӧн. Россӧ пуктӧма томан пыдди крещӧнӧй морт пырӧмысь, а некрещӧнӧй вынъяслы эм мӧд сикас кутӧд — ӧдзӧс шӧрас дьӧгӧдь сора сирӧн мавтыштӧм крест, порог улас — пӧдков джын (дзонь пӧдковыс, тыдалӧ, абу вӧлӧма).

Но картаын, кылӧ, тронькйӧдліс джынъяна мӧс, кылыштіс шыргун, кутшӧмӧс ӧшӧдӧны ыж сьыліӧ.

Прокопейлӧн мӧс-вӧлыд вӧвлі унджык ӧнія дорысь, да кольӧм кык воӧн ёна чиніс. Ӧти вӧв да кык мӧс ош сёйис. Арӧса кукань галанӧн виньдіс. Чинісны и ыжъяс — кутшӧмкӧ висьӧм пыравліс гидас, колис сӧмын ар джынъя баля да пӧрысь меж, код вылӧ и шыргунсӧ кӧрталӧма.

Кык мӧска-зільӧпана да межа-баляа сулалісны картаын лунтыр. Найӧ талун и нырсӧ эз кӧсйыны петкӧдлыны ывлаӧ, кӧть эськӧ карта ӧдзӧсыс ван восьса: ывлаын лэбалісны лӧдзьяс.

Став гортпомсӧ вӧлі кольӧма Буско пон вылӧ, коді ӧні куйліс кильчӧ помын да, лӧдзьяскӧд тышкасигӧн, летйӧдліс доймылӧм пельнас.

Хуторковъяслӧн эськӧ эм ещӧ кык пон, да ӧтиыс на пӧвстысь кӧзяйкаыскӧд мунліс кыддза расӧ. Прокопей гӧтыр сэні корӧсь вундалӧ. А мӧдыс вӧтчис кӧзяиныс да сылӧн ныв бӧрся, кодъяс асъя ыркыд кежлӧ на мунлісны тыла кӧдзны.

Бӧръя кадӧ тылаяссӧ Прокопей Хуторков кутіс вӧдитны гусяджык местаясын, кытчӧ не сӧмын лесник-объездчикъяс, но и кыйсьысьяс ӧдвакӧ вермасны веськавны. Татшӧм виччысьӧмыс ковмис сы бӧрын, кор во-мӧд сайын выль прӧсек кералысьяс прӧсекнас петісны веськыда Прокопей тыла вылӧ да ещӧ сійӧ кадӧ, кодыр сэні ачыс буретш вундіс сю. Прӧсекайтчысьяс пӧвстын лӧсялӧма «лёк» морт, тыла йывсьыд удтӧма вӧр стражалы, стража составитлӧма «нарушитель» вылӧ протокол, няньсӧ вузалӧмаӧсь тӧргъясысь, а вӧр «жугӧдысьлы» ковмис мынтыны вель ыджыд штрап.

Тайӧ разӧ тыласӧ вӧлі кералӧма Йӧра ёль йылӧ, кыті шорыс вожалӧ кык чаль вылӧ да кык костас артмӧ вель ыджыд вӧр ді, кодӧс мышсяньыс пыкӧ прӧйдитны позьтӧм нюр. Дерт, вӧрыс тыла вылад тані вывтіджык гырысь, кералігӧн да сотӧм бӧрас ректысигӧн коліс видзны лишнӧй уна вын, но та пыдди важ вӧр местаад вермас быдмыны унджык сю дай омӧльджыка колӧ повны аддзӧмысь.

Со, кыланныд: шор чаль вуджтӧдз на кӧнкӧ водзынджык таркӧдчӧны увъяс, несйылӧ вӧв. Сэні Прокопей Хуторков тыла кӧдзӧ. Гашкӧ, водз на кӧдзнысӧ? Абу нин, абу водз. Татшӧм гырысь вӧраинад, да ещӧ местаыс кӧ улын, тылатӧ век водзджык кӧдзлӧны, мед локтан вонас няньыс удитас воны. Тадзи вӧчлісны батьяс, пӧльяс дай пӧльяслӧн пӧльяс. Налы-ӧ вӧлі не тӧдны, кыдзи колӧ тылатӧ уджавны! Тыла няньӧн и вынавлісны тайӧ местаясын, сійӧн и вердчылісны ёнджыкасӧ. Оз ло ыджыд ӧшыбкаӧн, висьтавны кӧ, мый Коми муад ни ӧти важ грезд, ни ӧти коркӧся загун му абу, кодӧс эськӧ пемыд вӧрыдлысь эз мырддьывлыны буретш тайӧ тыла уджалӧмнас. Оз, та боксянь Прокопей ылавны некыдз оз вермы.

Нырад ӧвтыштіс нин регыдӧн на сотчӧм месталӧн тшын бус. Пуяс костті кутіс тыдавны восьсаинлӧн югӧр, а ещӧ здук мысти петкӧдчис и ачыс тылаыс. Сійӧ вӧлӧма вель паськыд, пуд нёль-вит кӧйдыс кӧдзӧм вылӧ.

Му веркӧсыс са сьӧд. Сулавны кольӧм гырысь пуяс сотчӧмаӧсь йылӧдзыс. Чишкассьӧма и тыладорса вӧр. Тыласӧ сотігӧн биыс вӧлӧма зэв ыджыд.

Век таркӧдчисны увъяс, сӧмын матынджык нин, гораджыка. Тайӧ швачӧдӧны ӧта-мӧд дінас, печикалӧны мыръясӧ, шашаритчӧны муӧ да мынласьӧны сэтысь тыла агаслӧн вит весьт кузьта увъясыс.

Агассӧ вӧчӧма кушинъяс дорын быдмысь козъясысь, кодъяслӧн увъясыс ӧтар бокасджыкӧсь, ёнӧсь да тшӧкыдӧсь. Коз дінсьыс найӧс кыркӧдӧны пес кузьта кльӧканӧн. Кльӧкансӧ мичаа лӧсйӧны, увъяссӧ дженьдӧдӧны колана мында. Тадзи ӧтиӧс, мӧдӧс, коймӧдӧс. Нёль-вит кльӧкан пуктӧны орччӧн, топыда сюркнялӧны. Артмӧ ыджыд щӧтка кодь. Сылы вӧчӧны додь вожъяс, доддялӧны вӧлӧс, и вӧв сійӧс кыскалӧ тыла кузя, небзьӧдӧ мусӧ, тыртӧ шыбитӧм кӧйдыссӧ.

Прокопейлӧн вӧчӧма сы мында увъяса да сэтшӧм сьӧкыд агас, мый ӧти местаӧд кыкысь-куимысь прӧйдитӧм бӧрын тыла веркӧсыс артмӧ пашня му кодь небыд. Коньӧр Чалко муртса вермӧ кыскавны татшӧм агастӧ.

Шуны кӧ веськыда, гӧныс серти Чалкоӧс ӧні позис шуны Воронкоӧн: сэтшӧма сійӧ удитӧма сьӧдасьны тыла бусӧн. Пӧсялӧм яйсӧ ӧтарӧ курччалӧны лӧдзьяс; кӧть эськӧ найӧ оз вермыны дыртӧ овны тані, тыла бус пытшкад, но лӧдзьяс унаӧн и курччыны удитӧны тшӧкыда. Быть сэсся татшӧм гораа корсйӧдлы да несйыв коньӧр вӧвлы — лӧдзьясысь и бусысь.

Чалко вылын пукалӧ нывбаба. Сійӧ пач лыс кодь жӧ гӧгӧр сьӧд. Дзирдалӧны сӧмын йӧвъеджыд пиньясыс да синъеджыдъясыс. Сярвидзысь пиньясыс серти да синъяснас тэрыба лыйлӧмыс серти первой делӧ и позис тӧдны, мый вӧв вылын пукалысьыс том на.

Прокопейлӧн важӧн нин кӧдзсьӧма и сійӧ ӧні «агсасис» жӧ. Агсаліс сэтшӧминъясті, кыті эз позь прӧйдитны вӧлӧн. Ёнджыкасӧ лӧсьӧдышталіс тыла доръяссӧ. Кытсюрӧ и паськӧдышталіс. Сылӧн коскас чер, киас «агас» — вӧчыштӧма увъясысь жӧ.

Бокысянь видзӧдігӧн Хуторков ӧні кажитчис пӧрысь вӧрсаӧн. Юрсиыс да паськыд тошкыс быттьӧ ӧтувъяӧсь. И сы вӧсна, мый найӧ дзугсьӧмаӧсь, эз позь тӧдны, кӧні тош, а кӧні юрси. Ёнӧн вӧвлӧм тушасӧ вевттис кыз дӧраысь вурӧм не то кузь дӧрӧм, не то пӧлаястӧм шабур, кодӧс кӧнсюрӧ шуӧны бугайӧн. Но тайӧ вӧлі ёна нин важся, уна пӧв дӧмлӧм бугай: бур паськӧмтӧ тыла вӧдитігӧн оз пасьтавлыны. Кокас кӧмалӧма сэтшӧм нинкӧм, кодӧс киссьӧмысла да унаысь дзоньталӧмысла ещӧ шулӧны кедзовтана нимӧн — ӧтӧпӧкӧн. Мукӧдторсӧ вӧчис тыла бус. Сійӧ вевттис са сьӧдӧн ставсӧ, мый тыдаліс и мый эз тыдав. Колис сӧмын пардоръяс, усьтӧг кольӧм некымын пинь да джуджыда пукалысь синъяслысь синъеджыдъяссӧ, и тайӧн ещӧ на ёна тӧдчӧдыштіс не пыр овланасӧ, вӧрсалӧн кодь мыгӧрсӧ.

Прокопей друг сувтыштіс уджалӧмсьыс, кутіс видзӧдны нылыс вылӧ, кыдзи сійӧ кужӧмӧн веськӧдлӧ Чалконас, мед агаслӧн увъясыс инмӧдчыласны и мыръяс костӧ, и сулалысь пуяс бокӧ, и вужъяс дорӧ.

Зіль ныв быдмис Прокопей гозъялӧн, вежӧра. Да нылыд тай нылӧн и кольӧ. А ӧтка пиыс со кӧнкӧ бокын ветлӧ, то ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ, гортӧ омӧля и волӧ. Кыдзи бара кутас ассьыс нэмсӧ овны гӧгӧрвотӧмыд-а? Эк-эк-э!.. Пур вывсьыд, зон, ватӧ кӧть век кой, пӧльзаыс ичӧт. Гортад жӧ мыйкӧ вӧчыштан кӧ-а...

— Ӧдюк, — нылыс дінӧ шыасис бать, кор выль кытш вӧчӧм бӧрын Чалко бара шаргис-матыстчис сы дінӧ, — оз-ӧ ков шойччӧдыштны вӧвтӧ? Мыйкӧ тай зэв ёна кутіс пессьыны? Дай ачыд луншӧр кадӧдз сёйтӧм. — И водзӧ паськӧдчытӧг тшӧктіс: — Лэдз сійӧс да нуӧд шор чаль дорас. Сэні турун и ва тырмас. А мӧдасны кӧ лӧдзьяс ӧдӧлитны, сукджык понӧляинӧ сувтӧд. Виччысьыштлам рытъя ыркыдсӧ.

Ӧдюк тэрыба лэччис вӧв вылысь да пыр жӧ кутіс супонь разьны.

— А тэ нӧ, батьӧй, кытчӧкӧ ветлыны али мый кӧсъян? — юаліс Ӧдюк кысянькӧ морӧс пытшсяньыс петысь, но сӧстӧм гӧлӧсӧн.

— Ветла бӧра-водз. Сюмӧд кульышта. Зэв нин мичаӧс кыдз давсӧ кольӧм разӧ аддзылі. Вежӧй петӧ. Сюмӧдтӧ ӧд ӧні и кульнысӧ... лӧдзьяс дзизгигӧн.

— Он и сёйышт?

— Локта да нуръясьышта. Тэ менӧ эн виччысь. Рыська йӧв туисыд эстӧні понӧль улас.

Хуторков зудйӧн лэчтыштіс кӧрт воропа пурт, кодӧс позьӧ садитны кузь бедь вылӧ, да вошис вӧр пытшкӧ.

Ӧдюклы дас кӧкъямыс ар. Нывъяслӧн тайӧ сэтшӧм арлыд, кодыр найӧ заводитӧны яндысьны омӧлик паськӧмысь, сьӧд чужӧмысь либӧ мукӧд мисьтӧмторйысь не сӧмын йӧз син водзын, но и ас кежсьыныс. Ӧдюк, первой делӧ, ныв, а сэсся нин — пӧчинокса олысь. Со и татчӧ воигӧн сьӧрсьыс босьтіс вежсянтор, кӧть и важиник, но сӧстӧм дубас, кодӧс кӧсйис пасьтавны удж помасьӧм бӧрас.

Вӧвсӧ йирӧдны сувтӧдӧм бӧрын сійӧ матыстчис ёль дорӧ, шыбитіс ас вывсьыс саӧссьӧм паськӧмсӧ да кутіс мыссьыны. Пиньтӧ ёнтымӧн кӧдзыд ва ӧзтыштіс став яйсӧ. Лои сэтшӧм кокни да долыд, быттьӧ пывсян бӧрын.

Ёль дорысь жӧ Ӧдюк аддзис кузь туруна восьсаин, кытчӧ шонділӧн югӧръясыс инмисны ставнас. Тані, гож водзас, позис сёйыштны и нежитчыштны.

Нежитчыны кывсӧ, дерт, коліс гӧгӧрвоны сы боксянь, мый луныс талун сэтшӧм — югыд, шоныд да лӧнь. Югыд весиг вӧра ёль дорын, шоныд сы выйӧдз, мый, не кӧ ӧвад, позис овны пасьтӧг, а лӧнь — черань везъяс ӧшйымӧн.

Дзор козъяс йылысь шулӧны: вӧтъяс пӧ вӧталӧны. Талун найӧ эз вӧтавны ни эз вугравны, а шойччисны да быдмисны пӧрысьӧ-нэмас.

Турун быдмис жӧ. Быдмис горзӧмӧн, пӧсявмӧн, и тайӧ пӧсь руыс, шонді югӧркӧд ӧтув, чужӧмад инмис довъялысь визувъясӧн.

Сёйны заводитігӧн на Ӧдюклы син улас усис вӧрса мазі. Сійӧ вӧлі ыджыд и кыз, пӧперегыс еджыд визьяса, лэбаліс мургӧмӧн. И, тыдалӧ, зэв сьӧкыд вӧлі: цветъяс вылӧ пуксьылігӧн турун йывъяс улӧдз копыртчылісны. Но быдмис сэтшӧм ӧти турун, коді эз копрась мазі сьӧктаысь. Ӧдюк первойысь на аддзис татшӧм турунсӧ — мунӧ юмов йыла йӧнлань. Сылӧн сэтшӧм жӧ рӧма цветъясыс, сӧмын гырысьджыкӧсь и мичаджыкӧсь. Воссьӧма нин куим цвет. Быд выль кытшов вӧчигӧн мазі воліс тайӧ цветъяс вылас, тэрыба сюйліс нырсӧ сэтчӧ, кытысь масӧ босьтліс нин. Мазі виччысис выль бутонъяслысь воссьӧмсӧ, мед не прӧзевайтны чӧскыд малысь ичӧтик клад.

«Часлы, воссяс али оз ме дырйи, — цвет йылысь друг думыштіс том ныв. — Воссяс кӧ, лоас шуда во...»

Ӧдюк тэрыба восьтіс рыська йӧв туиссӧ, сійӧс сувтӧдіс паськыд коръяса турун вуджӧр сайӧ да кутіс виччысьны цветлысь воссьӧмсӧ.

Серпасыс артмис мойдын кодь: сьӧд вӧр шӧрын пукалӧ мича ныв и виччысьӧ волшебнӧй цветлысь воссьӧм!

Русӧй кӧсаыс, кодӧс мыссьӧм бӧрас нин Ӧдюк кыис выль пӧв, сьӧкыда ӧшаліс мыш вылас. Джуджыд кымӧсыс, веськыд нырыс да ставнас лӧсьыда тэчӧм чужӧмыс и паръясыс вӧчисны Ӧдюклысь юрсӧ сэтшӧмӧн, код вылӧ видзӧдігӧн он кӧсйы да сувтыштлан. А синъяс йывсьыс Катьӧ тьӧткаыс коркӧ шуліс тадзи: «Тэнад, бобӧанӧй, зон пӧрйӧд синъяс».

Ті он тӧдӧй, коді сэтшӧм Катьӧ тьӧткаыс? Да ӧд тайӧ ачыс сьылысь Катьӧ! Степан Микайлӧлӧн ичӧтик гӧтырыс.

Ӧдюк сэки, дас вит арӧса нывпосни на, гӧститіс на ордын арся видз чӧж. Кудельӧн воліс Важгортӧ печкыны. Некымынысь петавліс и войпукъясӧ. Зонъясыд сэні мыйта колӧ вӧліны, а вот некод на и видзӧдлыны эз кӧсйы сылӧн мича синъяс вылӧ.

— Да-а-а. Быдӧнлӧн эм аслас дзоридзалан кад. Куим во сайын и тані, этайӧ ёль дорас, колӧкӧ, эз жӧ цветит татшӧм мича цветыс. Ӧні сійӧ ӧзйӧ асъя кыа рӧмӧн.

Кутшӧм нӧ шуда во виччысис Ӧдюк? Гашкӧ, бур гожӧм, тшака-вотӧса ар, пӧтӧс тӧв? Али мыйкӧ ещӧ? Ӧдюк и ачыс эз тӧд. Сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи цветъяс вылӧ видзӧдӧмысь том сьӧлӧмыс мыйыськӧ тӧждысис выль, некор на вӧвлытӧм ногӧн. Воссяс-ӧ выль цветыс? Вашнитас-ӧ нывлы сійӧс, мый корис сылӧн лолыс?..

Ӧдюк видзӧдіс пӧльтчӧм бутон вылӧ эз «зон пӧрйӧд», а кевмысяна синъясӧн.

Вермис-ӧ Ӧдюк помӧдз виччысьны выль цветлысь воссьӧмсӧ, некод эз аддзыв, оз тӧд. Сӧмын и вӧлі тӧдса, мый Чалкоӧс мича ныв сувтӧдіс сук понӧль пиӧ пажун кадӧ нин.

Бать кутіс сёрмыны. Сійӧ, буракӧ, лишнӧй жӧ ёна ылаліс аслас сюмӧдӧн.

Первойсӧ кӧсйис кульны кык-куим трубаысь не унджык. Та мында сылы коліс жытник вевтсӧ выль пӧв вевттьӧм вылӧ. Но кулис нин нёль труба — тадзи шуӧны мортлы вӧдитмӧн сюмӧд тубрас, — а кыдзьясыс водзынджык быттьӧ нарошнӧ лоины мичаджыкӧсь — кузьӧсь, веськыдӧсь, увъястӧмӧсь!

Беддьыс, код помӧ садитӧма кӧрт воропа пуртсӧ, Прокопейлӧн куим сыв кузьта. Да кыдз тай татшӧм беддя пуртнад пу сюрӧсӧдыс чилс-кырыштас му дінсяньыс да кокчуньйыв судзӧдчымӧн, сюмӧдыс, кузь дӧра моз, сідзи и шлывк-лэччыштас кок улад — мукӧдыс нёль весьтысь паськыдӧсь.

Дзизгисны лӧдзьяс (давъя вӧрад найӧ ещӧ на унаӧн), морт гӧгӧр бергалісны кумелькаӧн. И кымын ышмис ӧвад, сымын кокниа торъяліс кыдз пу дінысь сюмӧдыс — небыд кучик кодь нюдз, выль тьӧс кодь мича. Он кӧсйы, да кулян.

Ставсӧ Прокопей удитіс кульны ӧкмыс труба. Ӧні сійӧ вӧлі тырӧма не сӧмын тыла сьӧдӧн, но и еджыд кыдз пу килльӧн.

Сэк кості, кор трубаяссӧ чукӧртіс нин ӧтилаӧ да тӧвся туйӧн нуӧм вылӧ найӧс тэчис чипасӧ, кӧнкӧ ылын-ылын кылыштіс нылыслӧн гӧлӧсыс.

Бать шыасис воча да сэсся броткыштіс ныр улас:

— Доддясин эськӧ да агсасьны мӧдін — бурджык вӧлі горзӧм дорсьыд.

Кӧть мый эн шу, а тылаыс и сюмӧдыс налӧн гусяӧсь.

Тыла дінӧ вотӧдз на Прокопей кыліс агаслысь таркӧдчӧм шы: сідзкӧ, ставыс лючки-ладнӧ, Ӧдюк заводитӧма агсасьны. Но и мед ӧтнас помалыштас. Прокопей тайӧ кадӧ сьӧрсьыс нуӧм вылӧ мыйкӧ вӧчыштас. Ӧд кыдзи шулісны пӧрысь йӧз, царство налы небеснӧ: вӧрсяньыд тыртӧм киӧн оз волыны; «беддясьӧмӧн бедь ваян и сійӧ сгӧдитчас — плеть пу вӧчны».

Сійӧ недыр чатрасьыштіс пуяс вылӧ да заводитіс бергавны пӧрысь кыдз гӧгӧр. Первой делӧ сы дінысь чернас чашнитіс зэв ыджыд чага ёкмыль. Чагаыд артмывлӧ зараваысь, и Хуторковъяс сійӧс юӧны чай пыдди. Тайӧ кыдзлӧн діныс коркӧ важӧн нин доймылӧма, дай кузялаыс быдмӧма вель кузь верӧд (рубеч) — войвывса вӧр пулӧн медся крепыдіныс, мыйысь вӧчлӧны чер пуяс, куран юръяс, карнанъяс. Прокопей кыркӧдіс и тайӧ верӧдсӧ, кызсӧ лӧсйыштіс, вӧчис мыйкӧ чер пу модааӧс. Но тайӧ кыдзлӧн доныс вӧлӧма ещӧ на ыджыдджык. Сылӧн посни синма да ӧш кучик кодь кыз сюмӧд. Шӧр гӧгӧрсьыс позяс кульны кӧм да пестеръяс вылӧ шулля сюмӧд, а йывсьыс, кыті лым кодь нин сӧстӧм да еджыд, кыркӧдлыны туис кышъяс.

Недыр мысти пӧрысь кыдз, орчча пуясысь мездысигтыр, сьӧкыда водіс мудінса понӧльяс пӧвстӧ.

Ставыс артмис ыджыд кужӧмлунӧн. Сюмӧд шульяс петісны ки увсьыс помасьлытӧм лентаӧн. Сэсся найӧ гартчисны гырысь мӧтӧкъясӧ. Пу дінсьыс туис кышъяс кыркӧдлігӧн пласта ньӧр ветлӧдліс ли слӧйӧд ва пыр моз... Ставсӧ тайӧс тадз кокниа да мичаа вермис вӧчны сӧмын сэтшӧм морт, кодлӧн не сӧмын батьыс, но и батьыслӧн пӧльыс вӧліны мастеръясӧн та кузя.

«Эк-эк-э!.. — Прокопей талун мӧдысь нин ышловзис аслас пи вӧсна. — Кыдз бара кутас овны батьлысь велӧдчытӧгыс-а...»

Хуторков дзикӧдз дугдіс гӧгӧрвоны ассьыс Бориссӧ. Детинаыс быттьӧ и удж вылӧ зіль, и кывзысьысь, и, нинӧм шуны, абу путьтӧм-проктӧм, а вот гортса уджысь кутіс ӧтдортчыны, сідзи и видзӧдчӧ мунны бокӧ, нажӧвитчыны. Дерт, шуам, сьӧмторыд оз мешайт овмӧсад, да ӧд и водзӧ олӧм йылысь колӧ думыштлыны. Гӧтрасян кад воис... Вермисны ӧмӧй Прокопей гозъя сьӧд вӧр шӧрӧ лӧсьӧдны дзонь овмӧс, эз кӧ зільны тӧв и гожӧм, тулыс и ар. Мый ыджта куш вӧчисны, кымын тысяча мыр бертісны... А дугдыв вӧрыдкӧд тышкасьны кӧть во-мӧд, он и тӧдлы — бӧр ойдас.

Пӧрысь мортӧс дзикӧдз ылӧдісны думъясыс. Медбӧръя туис кышъяс дінысь кырсь весалігӧн шонді матыстчис вӧр дорӧ нин. Вошисны лӧдзьяс, найӧс вежис ном-геб. Дугдіс кывны Ӧдюклӧн агсасьӧмыс.

Бать видзӧдліс аслас гырысь кияс вылӧ. Эз сы вӧсна, мый найӧ ӧні вӧліны сьӧдӧсь. Сьӧдтӧ позьӧ мыськыны. Видзӧдліс подошваассьӧм кипыдӧсъяс вылӧ, крукыльтчӧм чуньясыс вылӧ, кодъяс некор нин эз вермыны веськавны кыдз колӧ. Код вӧсна тадзисӧ? Эз ӧмӧй пи-ныв вӧснаыс?.. Тырмас сэсся, тырмас лоны небыд мортӧн. Ковмас, тыдалӧ, кутны ӧтка писӧ чорыдджык киясын.

Медбӧръя кывъяссӧ Прокопей шуис гораа:

— Сэсся некытчӧ нин ог лэдз. Мед гортын уджалӧ.

Матын вӧрзьыштісны понӧльяс.

— Тэ нӧ, батьӧй, абу ӧтнад али мый сэні? — мудінса вӧр питі уйигӧн на юаліс Ӧдюк.

— Но, — шензьыштіс бать, — тэнад нӧ помасис нин?.. — И водзӧ паськӧдчытӧг стӧчмӧдыштіс: — Воктӧ пиняла... Давай чукӧрт сюмӧд кӧлуйсӧ: гортӧ колӧ мӧдӧдчыны. Мамыд, кӧнкӧ, пывсьыны виччысьӧ.

Найӧ и думыштны эз сяммыны, мый пывсьысьясыс талун рыт лоӧны унаӧн.

2

Пӧчинокӧ изыскательяс локтісны кузь вуджӧра кадӧ нин.

Борислӧн мамыс — чукрасьыштӧм чужӧма пӧч кодь нин — вӧлі буретш нянь кӧтӧ, кор понъяс лёкысь уськӧдчисны кильчӧ помысь. Найӧ тадзи уськӧдчылӧны тӧдтӧм йӧз вылӧ либӧ вӧтлывлӧны матӧ сибӧдчысь зверӧс.

Повзьыштӧм кӧзяйка эз на удит пыркӧдыштны пызьӧссьӧм кияссӧ да котӧртны ӧшинь дорӧ, кыдзи понъяслӧн грӧз гӧлӧсъясыс пӧрины радлӧмӧ, а здук мысти кылыштіс и пиыслӧн рӧднӧй гӧлӧсыс.

Керкаӧ пырисны витӧн.

— Примит, мамӧ, гӧстьясӧс!

— Локтін жӧ, муса пи?.. Волӧй, волӧй, дитяяс!..

Мамлы эськӧ вӧлі окота кутыштлыны Бориссӧ — ӧд сійӧ сэтшӧма гажтӧмтчис сыысь, да лӧсьыд-ӧ тӧдтӧм йӧз дырйи кутчысьлыны пызьӧсь кияснад.

— Ӧтнад али мый, мамӧ? — кутіс пӧрччыны нопсӧ Борис.

— Батьыд да чойыд талун... — Мам быттьӧ тшӧкмунліс: он ӧд шу — тыла кӧдзӧны. — Найӧ сэтчаньынӧсь... Шорчаль дорынӧсь...

Борислы мӧдысь висьталӧм эз ков, пыр и гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.

— Давай, зонъяс, давай пӧрччысьӧй, личӧдчӧй, — тэрмасьыштіс вежны сёрнисӧ. — Лоӧй гортын моз... Тайӧяс, мамӧ, ставӧн бур йӧз.

Пӧлать увсянь на шыасис Петра:

— Суседъястӧ, буди, тӧдас жӧ Любушкаыд- а ?..

— Петрӧван, тэ али мый? — шензьыштіс Люба. — Видзӧд жӧ, видзӧд! Дзикӧдз тай синтӧммыссьӧма... Олан-вылан инӧ, гӧсьтушко!

Тайӧ разӧ эз мешайт ни пызьӧсь ки, ни кыз дӧра дубас, кодӧс эськӧ первой коліс вежны лададжык дубасӧн.

— Да ӧд и том мортыс тӧдсакодь! Абу-ӧ Ӧльӧксейлӧн пи?

— Сылӧн вӧвлі, — кисӧ сетіс жӧ Микит.

Некымын лун чӧжӧн Расов удитӧма бурдны, не кӧ лыддьыны бледӧдыштӧм чужӧмсӧ, но доймылӧм йылысь Люба эз тӧд да сӧмын думыштіс аслыс: «Курас-карасыдлы век нин мыйкӧ оз тырмы: ӧтияслы туша-рожа, мӧдъяслы вир...»

Борис тӧдмӧдіс мамсӧ Свежовкӧд да Кокановкӧд, и кӧзяйка вӧлисти ӧдйӧджык нин пырис пач сайӧ вежсьыны.

Керка пытшкӧсыс Хуторковъяслӧн быттьӧ ёнасӧ эз и торъяв сиктын олысьяслӧн дорысь. Сёйысь жӧ песӧм русскӧй пач, кӧтшас весьтын паськыд пӧлать, стенъяс пӧлӧн лабичьяс, енув пельӧсын пызан, кывтын нянь сёръяс, ӧшиньясысь вылынджык джаджъяс. Но тані эз вӧв ни шкап, ни комод либӧ пу диван, эз вӧвны весиг юра улӧсъяс, не кӧ лыддьыны ӧтиӧс, коді, тыдалӧ, кранитчӧма татчӧ локтан кадсянь на да вӧлі муртса «ловъя» нин. Эз сулав крӧвать, эз ӧшавны занавескаяс, кодъясӧс сэтшӧма кутісны радейтны ӧнія сиктъясын. Вӧлі сӧмын кывт стенӧ плакаясысь вӧчӧм кык судта джадж, кодӧс шуисны залавкаӧн. Тайӧ залавкаас сулалісны сёй гырничьяс, накӧд орччӧн куйлісны пуысь вӧчӧм тасьті-пань, бекаръяс, сов доз, дар. А выліас, туисъяскӧд орччӧн, красуйтчис кольк кодь гӧгрӧс пельпомъяса да вӧсни коска ыргӧн самӧвар, коді Тула карысь петӧм бӧрас, колӧ чайтны, вӧлӧма вель уна киын нин да, медбӧрын, веськалӧма татчӧ.

Григорий Свежов некор на таӧдз эз волы вӧрӧ вошӧм татшӧм пӧчинокад, кӧні медся вӧрзьӧдлытӧмӧн кольӧмаӧсь крестьянскӧй олӧмын важыслӧн колясъясыс, да став вылас видзӧдіс паськӧдӧм синъясӧн.

Тані и мичӧданторъясыс вӧліны аслыссямаӧсь. Енув пельӧсдорса стенаяслӧн кер потасъясӧ сюялӧма кӧяяс — сьӧлалысь, тарлысь, дозмӧрлысь. Налысь жӧ стенас тувъялӧма паськыд бӧжъяссӧ. И абу сідзи, кыдзи эськӧ вӧчисны кӧнкӧ мӧдлаын, и бара жӧ аслыс ногӧн: гырысьджык кӧяяс быттьӧ кыскисны ас бӧрсяыс вочасӧн посняммысьясӧс, паськыдджык бӧжъяс лэптысисны посньыдджыкъяс весьтӧ, — татшӧм пӧрадокыс, тыдалӧ, лӧсяліс кыйсьысьяслӧн законъяслы.

Свежов петіс посводзӧ. Боквыв куйлісны пу ведраяс, пельсаяс, гырысь туисъяс. Сулаліс сыв тыр кызта гыр. Сарайӧ каянінын нин кранитчис сэтшӧм сьӧкыд изки, мый сійӧн позис не сӧмын шыдӧс вӧчны, но и пызь изны.

А сараяс! И кыан станыд, и кучик небзьӧданыд, и вотӧс-тшак видзан тшанъяс, и звер ку пелилаяс, и дӧра краситӧм вылӧ лопу кырсь, и мыйыс ещӧ эз вӧв...

Пӧчинокӧ воигӧн на инженер аддзыліс бокынджык сулалысь джуджыд сигӧра керка, кодлысь рамаястӧм ӧшинь кӧсякъяссӧ тасалӧма пӧвъясӧн, и сарай звӧз вылӧ петӧм мысти кутіс видзӧдны сы вылӧ.

— Тэ тані, Григорий Данилович?.. — друг сійӧ кыліс Борислысь гӧлӧссӧ. — Мамӧлӧн пывсян вӧлӧма дась. Лӧдзьяс да ном-геб сёйӧм бӧрад пывсяныд первой лекарство.

— Спасибӧ, Борис. Ветлам, пывсям, — кӧсйысис Свежов, но сэк жӧ довкнитыштіс юрнас эновтӧм керкалань. — Кодлӧн сійӧ?

— О! — радлыштіс Борис, мый сылӧн начальникыс ачыс юаліс та йылысь. — Пырам керкаӧ. Первой ме тэныд ӧтитор петкӧдла.

Керкаын петкӧдчӧмаӧсь выльторъяс: Люба удитӧма тувъясӧ ӧшӧдны лым кодь еджыд да мичаа вышивайтӧм кык кичышкӧд. А ачыс пасьталӧма сера выль дубас, юрас чышъяналӧма Борислысь гӧснечсӧ, кодӧс пиыс сылы сетіс нопсӧ разьӧм бӧрын.

— Мамӧ, тэ меным жытниксьыд пыртлы Мирон дядьыдлысь чеботансӧ.

Мам гӧгӧрвотӧма видзӧдліс Борис вылӧ.

— Мыйла нӧ сійӧ тэныд ковмис, пиӧ?

— Либӧсь, ме ачым петала... Меным оз ачыс чеботаныс ков, а сэтысь ӧти ичӧтиктор.

— Патретыс, гашкӧ?.. Да ӧд сійӧс кольӧм воясӧ нин нулісны. Районсянь нарошнӧ пошта воліс... Босьтлы, колӧкӧ, уна морта патретсӧ. Сійӧ сэні жӧ.

Борис котӧртіс жытникӧ. Петра кызӧктіс: сылы лои окота варовитыштны Свежовкӧд.

— Ӧтилаын ми сыкӧд вӧлім, Мирон Васильевичыдкӧд, — заводитіс сійӧ. — Ӧти куреньын олім Уралад пестӧ пилитігӧн... Сэсянь морттӧ и пуксьӧдісны тюрьмаад да нулісны Сибирад. Жандармъяскӧд тышкасьӧмысь... Гӧрач, шонъянӧй, вӧвлі, вывті гӧрач. Дай ышӧдысьясыс мыжаӧсь жӧ... Не кӧ найӧ, дерт, петляӧ юрсӧ эз сюй мортыд. Ме тай, наперво, кымын туй ветлі пестӧ пилитны...

Петраӧс торкис ӧдзӧсын петкӧдчысь Борис.

— Со сійӧ кӧні служитлӧма действительнӧй дырйиыс!

«Уна морта патрет» петкӧдліс миян нэмлӧн дасӧд воясся боевӧй корабль да палуба вылас сулалысь параднӧй формаа матросъясӧс. Найӧс чолӧмаліс кутшӧмкӧ гырысь начальство.

— Талапомсяньыс дасӧд мортыс. Воддза радас. Нечово ӧд мортыс вӧлӧма?!. Жаль сӧмын: сідзи и эг аддзыв ассьым дядьӧс. Менам чужан воӧ Уралас мунлӧма.

— Ме ставсӧ нин висьталі, кыдзи вӧлі делӧыс, — ошйысьыштіс Проня Петра да тэрмасьыштіс содтыны: — Гашкӧ, лэччылам, пывсьыштам?..

— Лэччы, лэччы, Петрӧван. Ставӧн лэччӧй. Васӧ уна шонті: кык вор тыр дай дзонь пельса. Асланымлы ещӧ шонтыштам...

Фотокарточкасӧ Свежов чургӧдіс Кокановлы, шензьыштіс:

— Эг чайт татысь аддзыны татшӧмторъяс.

Фотосӧ десятник босьтіс чӧла. Сійӧ бергӧдчис ӧшиньлань, мед не петкӧдлыны, кыдзи сылӧн киясыс муртса тірзисны. Татшӧм карточкаыс сы киын коркӧ вӧвліс нин. Но тайӧ вӧлі зэв важӧн, сэки на, кор Коканов эз вӧв Кокановӧн.

— Колӧ шуны, Григорий Данилович, — карточкасӧ Свежовлы бӧр сетігӧн чӧвтыштіс сійӧ, — Хуторков вӧвлӧма на пиысь ӧтиӧн, кодъяс миянлысь поколениеӧс дасьтывлісны Великӧй Октябрьскӧй революция кежлӧ.

— Весиг татшӧмӧн вӧлӧма?..

— Но, дерт, тайӧс колӧ гӧгӧрвоны сэтшӧм ногӧн, кыдзи висьталіс нин Сьӧкыдчигов, — небзьӧдыштіс ассьыс кывъяссӧ Коканов.

Позьӧ ӧмӧй вӧвлӧм Прохор Чукылевлы мыйкӧ босьтны ас вылас? Сійӧ кутас тӧдны сӧмын сійӧс, мый висьталӧны йӧзыс. Таысь кындзи ни ӧтитор!

Лэччисны нин пывсьыны Петра да Микит. Выльысь тэрмӧдлыштіс Свежовӧс Борис.

— Дзик пыр мӧдӧдчам... Ветлам, Прокор Фёдорович, пывсьыштам.

Но Коканов друг эз мӧд лэччыны, кутіс ыстысьны юр висьӧм вылӧ. Пывсянӧ пыдди петіс ывлаӧ ыркӧдчыштны.

Кильчӧ помын сы дінӧ пыр и матыстчисны сійӧ жӧ лётъялысь пель пӧла Буско да сьӧд сера пон. Найӧ мышъяс вылын гӧныс скӧрысь сулаліс. Понъяс исалісны тӧдтӧм мортӧс ньӧти эз омӧльджыка сыщик понъяс дорысь, кодъяс дінті коркӧ том дырйиыс Прохорлы эз ӧтчыд ковмыв прӧйдитны...

«Эк, том ру, том ру. Мыйла тэ сэтшӧм мывкыдтӧм?» — важсьыс асьсӧ кӧритыштіс Коканов.

Вӧлі сэтшӧм лёкиник чувство, мый Прохор куритіс чигарка бӧрся чигарка. Куритіс и аддзис важӧн кольӧмасӧ сэтшӧм ясӧда, быттьӧ ставыс тайӧ вӧлӧма зэв на регыд.

...Урал гӧраяс бокын вӧр кварталъяс. Батьыслы — Фёдор Варламович Чукылевлы — уна во зимӧгоритӧм бӧрын удайтчис пырны лесник удж вылӧ.

Сьӧкыд вӧлі уна челядя семьялы овны ичӧтик жалӧванье вылын. Водз ковмис отсасьны батьыслы. А сэн ещӧ Прохорлы кутісны вӧзйыны «кокньыдик» нажӧтка — кыйӧдчыны заводъяслы пес вӧчысь сезонникъяс бӧрся... Да гӧгӧрвоис ӧмӧй сійӧ сэки, кодлы «уджаліс»?

Миронлӧн мыгӧрыс вежӧрас кольӧма медся ясӧда. Весиг абу вунӧмаӧсь кывъясыс, кодъясӧс вӧвлӧм матрос шуис сылы демонстрация разӧдӧм бӧрын, кор пукаліс нин кӧрт решетка сайын: «А тэ, Прохор Чукилев, важӧн нин сыщикалан?»

Та йылысь Прохор татшӧм стӧча помнитӧ сы вӧсна, мый Мирон Хуторков сылы вӧлі землякӧн, мый Миронӧс сійӧ лыддис большевик Филиппӧн ылӧдӧм мортӧн.

Первой мирӧвӧй война, окопъясын кынмалӧмъяс да тшыгъялӧмъяс, олӧм йылысь став сійӧ думъясыс, кодъяс чужлісны сьӧкыд воясӧ, отсалісны сэкся Чукылевлы гӧгӧрвоны ассьыс ӧшыбкасӧ, а Октябрьскӧй революция, выль порядокъяс быттьӧ мездісны сійӧс важторъяссьыс. Коліс повны сӧмын эрдӧдӧмысь. Но Прохор Чукылев вӧлі царскӧй охранкалӧн ичӧтик «единицаӧн», код бӧрысь некод эз и думайт вӧтлысьны, а списокъясыс, кӧні сійӧ лыддьыссис «служба» вылын, тыдалӧ, ас кадӧ бырӧдсьылісны либӧ вошлісны.

Прохор кӧть и век полӧмӧн, а гражданскӧй война дырйи тышкасис Краснӧй Армия радъясын не омӧльджыка мукӧдъясысь.

Война помасьӧм бӧрын Уралас овны бӧр эз мун. Дай некод дінӧ вӧлі муннысӧ: бать-мамыс эз нин вӧвны, а чой-вокыс удитӧмаӧсь разӧдчыны. Локтіс чужан муас бӧр, кытысь коркӧ батьыс сійӧс нуліс ичӧт кагаӧн на. Сійӧ бӧрйис вӧр бердын удж. И мед дзикӧдз вунӧдны важ йывсьыс, гӧтрасьтӧдзыс на вежис ассьыс фамилиесӧ: Чукылев пыдди лои Кокановӧн. Быд ногыс зілис шедӧдны аслыс авторитет, пырис партияӧ.

Быттьӧкӧ ставыс вӧлі лючки-ладнӧ. А вот лои паныдасьны и лӧсьыдтӧм важыскӧд.

Коканов очмыштіс: восьлалӧ рудзӧг пӧлӧн. Шуйга киас сылӧн кусӧм чигаркаа мундштук, веськыд киыс шыльдіс розъялысь шепъяс кузя.

Сю тарыт цветитіс сорсӧн-сорсӧн. Аски асыв, кор пӧльыштас тӧвру, Хуторковъяслӧн тайӧ ыбыс кутас ставнас быттьӧ тшынасьны, — тадзи мунлӧ нянь цветлӧн опыление. Шептасьны заводитӧма ид. Регыд мӧдас цветитны и сійӧ... Быдторлы тырмис ласкӧв шонді, лӧнь рыт чуксаліс шойччыны. Но водзынджык сулаліс тасалӧм ӧшиньяса керка, и сійӧ быттьӧ чусмӧдыштіс шондісӧ, чорзьӧдіс воздухсӧ, зэвтӧмӧн видзис Кокановлысь виръяйсӧ. Кӧзяинӧн эновтӧм керка сылы эз сет вунӧдчыны.

Дай вунӧдчыліс-ӧ коркӧ аслас мыж йылысь Прохор Коканов? Эз-ӧ и гражданскӧй война дырйи старайтчыв ёнджыкасӧ сы могысь, мед, эрдӧдасны кӧ, вӧліны сійӧс дорйысьяс? Эз-ӧ и партияас пыр та могысь жӧ — саймовтны важсӧ партбилетӧн? Вӧлі кӧ мӧд ногӧн, сійӧ эськӧ эз суссьы, эз дзеб партияысь сійӧтор, мый коліс кыв шутӧг висьтавны.

Эз прӧста лӧгав Коканов вылӧ и Петрӧван. Петра Сьӧкыдчиговлы вӧлі тӧдса, мый сійӧс кулакӧ гижны тшӧктылӧма буретш тайӧ Прохорыс. И не сӧмын Петраӧс — унаӧс, кодъясӧс бӧрыннас комиссия бӧр вуджӧдліс шӧркодя олысь крестьяна лыдӧ. Тадзи Прохор вӧчліс бара жӧ сы могысь, мед петкӧдлыны асьсӧ «неммиритчытӧмӧн». Сійӧ лыддис бурджыкӧн «кусыньтыштны шуйгавыв», мед эз кутны шуны «кулакъясӧс дорйысьӧн».

Ставсӧ тайӧс Коканов ӧні лэдзис юр вежӧр пырыс, мед ещӧ ӧтчыд донъялыштны, кутшӧмӧн сылы колӧ лоны водзӧ. Но сы вӧсна, мый царскӧй охранкаын служитлӧм йылысь тӧдліс татчӧс йӧз пиысь ӧтнас Мирон Хуторков, коді важӧн нин абу ловъя, Прохор Кокановлы повны вӧлі дзик нинӧмысь, и сійӧ весиг сьӧлыштіс ас вылас дӧзмӧмысь. Коліс ӧмӧй сылы тадзи шоммывны нинӧмабусьыс?! Эз-ӧ вӧв бурджык и пывсьыны лэччыны ӧтилаын и лоны важмоз варовӧн? Пӧлинӧ, сійӧ лэччылас на пывсьынытӧ, кӧзяиныскӧд.

Прохор Федорович сувтыштіс ыб дорӧ да спокойнӧя кутіс гартны выль чигарка.

А тайӧ здукӧ пывсян дінын артмис татшӧм дивӧ.

Йӧра ёль йывсянь вӧр туй локтіс пывсян дорті. Тайӧ туйӧдыс гортланьыс тэрыба восьлаліс Чалко. Сы вылын мыйыс сӧмын эз вӧв: сийӧс пӧрадни, сюмӧд шуль мӧтӧкъяс, туис кышъяс, бадь кырсь, кодӧс дасьтылӧмаӧсь тыла ректігӧн на, кучикъяс дубитны, весиг сьӧдас лӧсалӧм чер пу да сю кӧйдыс нуан мешӧкъяс. А шӧрас пукаліс Ӧдюк да вӧв восьлалӧм улӧ аслыс сьыліс. Сылы вӧлі долыд не сӧмын сыысь, мый талун лои эштӧдӧма ыджыд удж — кӧдзӧма тыла, но и том ныв аддзыліс мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый петкӧдчывлӧ оз пыр и оз быдӧнлы. Ӧдюк аддзыліс шоча овлысь цветлысь воссьӧмсӧ. Аддзыліс сы бӧрын, кор кӧсйис тӧдны, шуда-ӧ лоас тавося воыс. И тайӧ, асъя кыа рӧма цветыс, ӧні сы питшӧгын!

Чалко вуджис нин Йӧра ёль, тэрыба кайыштіс звӧз кодь крут чой, мед регыдджык воны кильчӧ помӧ, кӧні сійӧс сэсся мездасны ставсьыс да лэдзасны йирсьыны. Туй дорын сулалысь пывсян сылы ӧні быттьӧ эз и вӧв. И друг пывсян дінті прӧйдитігӧн пывсян водзсяньыс вӧвлы веськыда кокъяс улас тювкнитчис накӧд тшӧтш ветлысь Соболь пон, коді татчӧ пыралӧма исавны тӧдтӧм йӧзлысь паськӧмсӧ. Чалко чеччыштіс боквыв сэтшӧм вынысь, мый сы вылын эськӧ эз вермы кутчысьны вужъясӧн кутчысьӧмтор.

Ӧдюк недыр кежлӧ жаявліс. Кор сійӧ восьтіс синъяссӧ, первой кӧсйис горӧдны, но гӧлӧсыс сибдӧма, и сійӧ, век сідзи куйлӧмӧн, кутіс видзӧдны...

— Тэ, буракӧ, ёна доймин? Верман он чеччынытӧ? Гашкӧ отсавны?

Но шемӧсӧ воӧм ныв эз дугды видзӧдӧмысь...

Дӧрӧмсӧ кизялігтырйи пывсян водзысь петіс мӧд том морт — Микит. Сы бӧрын уськӧдчис Борис.

Свежов копыртчыштліс муланьӧ да туплясьысь сюмӧд мӧтӧкъяс костысь киас босьтіс гӧрд цвет.

— Тыдалӧ, тэнад татшӧм мичаыс? — юаліс сійӧ да сэк жӧ цветсӧ чургӧдіс нывлы. А ачыс думыштіс: «Но и синъяс талӧн!..»

Воксӧ да Микитӧс аддзӧм бӧрын Ӧдюк дзикӧдз гӧгӧрвоис, мый сійӧ ловъя, мый гимнастёркаа том мортыс збыльнӧй жӧ. Сідзкӧ, ставыс ладнӧ.

— Босьт, бур нылӧ, босьт! — нюммуніс Свежов. — И лыддьы, мый тайӧ цветсӧ быттьӧкӧ тэныд нетшышті ме.

Да вермас ӧмӧй ныв морт овны нюммунтӧг, гӧгӧр кӧ сулалӧны том зонъяс да, сэтчӧ жӧ, сылы сетӧны ловъя цвет! Ӧдюк нюммуніс жӧ, сэсся сувтіс кок йылас да, кӧть и яндысьӧмпырысь, но цветсӧ босьтіс. Ызнитіс сэтшӧм кыпыд серам, кутшӧм овлӧ сӧмын том кадӧ, кодыр и вӧв вывсянь усьӧм — теш, и ӧта-мӧдкӧд тӧдмасигӧн «пуд сов» оз ков сёйны.

Котӧртіс Коканов. Талань жӧ ӧвтчис-вартчис повзьӧм мам. А том йӧз чукӧртісны нин вӧв вылысь усьӧм кӧлуй да век сідзи семдытӧдзныс готъялісны-сералісны.

И сӧмын Проня Петра нинӧм тайӧс эз кыв ни эз аддзыв: зонъяс петӧм бӧрын сійӧ ещӧ ӧтчыд вӧчис сы мында жар, мый корӧсьнас асьсӧ швачӧдігӧн сӧмын и акйӧдліс.

Эз вӧв тані и Прокопей! Бӧръя воясас сійӧ ӧдйӧ кутіс мудзны, и талун гортас воигӧн ковмис некымынысь пуксьывны шойччыштны.

Горт дорас старик матыстчис сійӧ кадӧ, кор ньӧти виччысьтӧг кылыштіс уна йӧзлӧн серам шы. Хуторков эз кӧсйы, мед сы вылысь аддзылісны тылавывса сьӧд бус да гӧгӧрвоисны, кутшӧм удж сійӧ талун вӧчис. Та могысь Прокопей кежавліс Йӧра ёль дорӧ, сэтчӧ пӧрччис ӧтӧпӧк-кӧмъяссӧ, мыськис ас вывсьыс кыз сьӧдсӧ да сӧмын та бӧрын локтіс гортас.

Но кӧть кыдзи сійӧ эз видзчысь, а Свежов кындзи, коді некор на эз аддзыв тыла уджалӧмтӧ, ставӧн тӧдісны, кысянь воисны ая-ныла: Петра да Микит асьныс вӧдитлісны тылатӧ, а Коканов ӧтилаын пывсис кӧзяинкӧд да сьӧдасьӧм яйыс серти эз жӧ вермы не гӧгӧрвоны та йылысь...

Коми крестьяна важысянь нимавлісны лышкыд кӧзяеваӧн, кор на ордӧ волывлісны гӧстьяс. Торъя нин бурӧсь пӧчинокъясын олысьяс, кытчӧ гӧстьясыд волывлӧны сӧмын сура праздникъяс дырйи либӧ кутшӧмкӧ могъясӧн.

Мужичӧйяс пывсиг-керигкості Люба удитӧма ломтыштны пач, пыртлыны жытниксьыс кос яй, выйтор, йӧв криньчаяс вылысь чукӧртыштны нӧк, перйыны лым кӧзӧд вылысь солалӧм комъяс, кольӧм вося тшак-ягӧд, сола капуста...

Комиын важысянь жӧ вӧлі мода — сёйӧм водзвылын юны чай. Чай юигӧн вайлісны либӧ ньӧбӧмторъяс, шуам, еджыд нянь да кӧлач-преник, либӧ, сійӧ кӧ абу, — пӧсь блин, косьтӧм яй, капуста...

Любалӧн кӧлач-преник, дерт, эз вӧв. И сійӧ, мед не кажитчыны скуп мортӧн, вайис ыджыд тасьті тыр пӧсь блин, пож тыр косьтӧм пӧтка яй, сувтӧдіс паськыд вома сёй кашникын сывдӧм мӧс вый, но нарошнӧ эз вай ни ӧти кусӧк нянь — сійӧс ваяс ужнайтігӧн.

Гӧстьяс водзын эз коль уджйӧзаӧн и ачыс кӧзяин: кыськӧ пыртіс аскур тыра туис — пиыс воигкежлӧ войтӧдӧмаӧсь гозъя.

— Давай нӧ, бур йӧз, пуксьӧй. Нуръясьыштам няньӧн-солӧн. Борис, тэ ӧд талун гӧсть жӧ. А тэ, Ӧдюк, тэрмасьышт. Чай кисьтавны.

Пывсян бӧрад Прокопей быттьӧ томмыштӧма — еджыд дӧрӧма, сыналыштӧм юр-тошка.

Румка пыдди — лӧз рӧма лампадка, дорыс неуна жугалыштӧма, дерт, тӧдтӧм йӧз дырйиыд быттьӧкӧ абу и лӧсьыд, да мый вӧчан, бурджыкыс кӧ абу.

— Тэ нӧ, кӧзяйка, эштан он нин?.. Волы татчӧ. Пиыдлысь бурӧн лючки воӧмсӧ пасйышт. Ӧти сайысь гӧснечсӧ пожйышт и...

Пӧдароксӧ Борис эз сӧмын мамыслы вай. Батьыслы сетіс югъялысь кӧзырӧка картуз, чойыслы — шӧлкӧвӧй ковта.

Та вӧсна и мамыс, кор киас босьтіс вина румка, чӧвтыштіс пернапас да шуис:

— Инӧ, усканӧй, эн пӧръясь. А тэныд, пиӧй, водзӧ бурджыка нажӧвитны да миянӧс, ай-мамӧс, румка винаӧн не ордйыны да пӧдаркиясӧн козьналӧмысь не вунӧдны. — Юыштіс и бӧр муніс пач вом дорӧ. Но туйсӧ лои петкӧдлӧма...

Самӧварлӧн краныс ёна вияліс. Свежовлӧн батьыс вӧвліс Кардорса ӧти заводын слесарӧн и, кор Гриша вӧлі ичӧт на, гортас вайлывліс кутшӧмсюрӧ удж. Дзоньтавліс и самӧваръяс.

«Колӧ видлыны чай юӧм бӧрас, гашкӧ позяс лӧсьӧдыштны», — кран йылысь думыштіс инженер.

Видзӧдіс кран вылӧ, а аддзис Ӧдюклысь кияссӧ — не том нывлӧн кодь гырысь да кос гаддя кияс. Борислӧн найӧ гырысьӧсь жӧ. А батьыслӧн — дзонь лапаяс, пыр кежлӧ крукыльтчӧм чуньясаӧсь, небзьывтӧм вылӧ пӧдӧшваассьӧм кучикаӧсь.

Некутшӧма эз вун кыа рӧма дзоридз. Ӧдюклӧн кӧть и гырысь кияс, а, тыдалӧ, нежнӧй сьӧлӧм. Мӧд ногӧн эськӧ вӧрысь эз вай гортӧдзыс цвет. Нежнӧй сьӧлӧм и шоча овлысь мича синъяс. Пывсян бӧрад тайӧ синъясыс кажитчисны ещӧ на гырысьджыкӧн да сӧстӧмӧн. Найӧ сӧдзӧдісны аслыссикас югӧр, сэтшӧмӧс, кутшӧм овлӧ тӧлысьтӧм сэзь войӧ асывлӧн югдӧм.

Микит видзӧдлывліс Ӧдюк вылӧ гусьӧн моз, синкым увсяньыс. Аттӧ кутшӧм мурыш характера зон тайӧ Микитыс! Вот эськӧ татшӧм кодьясыдлы и колӧ меліджык гӧтырыд. А то ӧтувтчасны кык сукар и нэмсӧ кутасны дойдавны ӧта-мӧдсӧ...

Тадзи думайтіс Свежов. Но сійӧ эз тӧд, мый Микита Расов кужис радейтчынытӧ, радейтіс сідзи, мый весиг ёрис асьсӧ олӧмсӧ, коді торкис сылысь тайӧ радейтчӧмсӧ.

— Мамӧ, — шыасис Борис. — Тэ миянлы няньтӧ вунӧдӧмыд вайны.

— Эг эськӧ вунӧд, дитя...

— Эн кӧ вунӧд, мый он вай, — стрӧга чӧвтыштіс Прокопей, и сылӧн татшӧм стрӧглуныс кыдзкӧ зэв эз лӧсяв ни таӧдз вина румка гӧтырыслы сетӧмкӧд, ни рытлӧн ӧтувъя нимкодьлункӧд. Но нинӧм он кер: Прокопей абу велавлӧма лоны мелінад. Дай Люба эз пыдди пукты верӧсыслысь сы вылӧ горӧктӧмсӧ. Сійӧ вайис рудзӧг нянь тупӧсьяс да мыччис верӧсыслы:

— Шӧралышт инӧсь, Прокопей. Толькӧ ӧд няньыд миян, бобӧяс, абу паськыд кушъясын быдмӧм кодь...

— Сёйсяс, — льӧм пызьысь кодь сьӧд да зэв кыза шӧралӧм кусӧкъяс дінӧ судзӧдчыштіс Петра. — Медтыкӧ вӧлі-а. Каръясын пӧ и татшӧмыс оз ёна быглясь. Век нормаӧн няньтӧ сетӧны.

— Сійӧтӧ мый, — тэрмасьыштіс Петраӧс торкны Коканов. — Интереснӧйторйыс, колӧ шуны, войдӧрлун вӧлі, Прокопей Васильевич... Гашкӧ аддзылінныд Вӧръю кывтыдсьыс сьӧд кымӧрсӧ? Войнас.

— Аддзылі. Ёна чардаліс. Тасянь ӧд му джынйыс тыдалӧ... Чайті, миянӧд зэрас жӧ — войбыд сойяс мучитісны.

— Дак вот, колӧ шуны, не кӧ Григорий Данилович, миянлысь Микитаӧс эськӧ свертӧкӧ ковмис гижны.

— Чӧв-чӧв, — век на блинъяс дзожгиг-пӧжалігмозыс шензьыштіс Люба. — Мый нӧ нин сэтшӧмыс лоліс?

Коканов торкис Проня Петралысь висьталӧмсӧ эз сы вӧсна, мый быттьӧкӧ эз позь казьтыштны нянь норма йылысь — ӧд тайӧторйыс збыль вӧлі — Прохор Федорович бара жӧ тӧждысис ас вӧснаыс. Сійӧ кӧсйис лоны Свежов водзын и лабутнӧйӧн, и выдержаннӧйӧн.

— А вӧлі, бур кӧзяюшка, со мый, колӧ шуны...

Войся бушков йылысь, Микитӧс чардӧн лыйӧм йылысь и кыдзи сійӧс спаситіс Свежов, десятник висьталіс стӧча, не кӧ лыддьыны кутшӧмсюрӧ посниторъяс, кодъяс йылысь окотапырысь содтышталіс Борис.

Ставыс тайӧ лои ещӧ на интереснӧйӧн сэки, кор Свежов тӧдмӧдіс кывзысьясӧс, мыйла артмывлӧны татшӧм бушковъясыс, мый сэтшӧм чардыс да гымалӧмыс.

Дерт, сылӧн висьталӧмысь быд морт тані гӧгӧрвоис сы мында, мыйта вермис. Прокопей, например, пыр на чайтліс, мый бушковъясыд, чардъясыд да гымъясыд — енлӧн делӧ, и том мортлы эскис омӧля.

Любалӧн вежӧртӧмыс бергаліс ёнджыкасӧ Микит гӧгӧр. Первой-кӧ, сылӧн чужӧмыс бледӧн вӧлӧма доймӧмысла. Мӧд-кӧ, Микит — кык нэма. Мӧд ногӧн эськӧ Свежов эз лӧсяв сэні да эз ловзьӧд чардӧн вилӧмаӧс. А сы вӧсна, мый Микит — жӧник-зон, сідзкӧ, невеста-ныв мамлы колӧ лоны и ласкӧвджыкӧн, и лышкыдджыкӧн.

Аслыс ногӧн инженерӧс гӧгӧрвоис Петра. Сы серти, татшӧмъясыд сы вылӧ и велӧдчӧны, мед кажитчыны тӧлкаджыкӧн прӧстӧй йӧз дорысь, но збыль-ӧ тӧлкаӧсь, колӧ на видзӧдлыны.

Коканов — мӧдарӧ. Первой лунъясас кӧ Свежовӧс сійӧ пуктіс пыдди сӧмын ыджыдджык чиныс вӧсна, то ӧні удитіс нин казявны том инженерлысь и паськыд тӧдӧмлунъяс, и вына характер, сідзкӧ, эз мешайт кутчысьны Свежов дінӧ пиньӧн и гыжйӧн.

Микитлы кажитчис, мый бӧръя лунъясас сы пытшкын мунӧ кык пӧлӧс бурдӧм: ӧти бурдӧмыс доймылӧм вир-яйлӧн, мӧдыс — чорзьылӧм сьӧлӧмлӧн. Но мый лоӧ водзӧ, и ачыс на эз тӧд.

И сӧмын Борис Хуторковлы первой лунсяньыс нинӧм эз мешайт гӧгӧрвоны Свежовӧс сідзи, кыдзи эм да мый сійӧ висьталіс. Борис мыйӧнсюрӧ кутіс подражайтны Григорий Даниловичлы: юрсисӧ сыныштлывліс шуйга ки чуньяснас эз мисьтӧмджыка сыысь.

А мый шуны Ӧдюк йылысь? Сійӧ олӧмын талунъя луныс кажитчис мича вӧтӧн. Ӧд збыль: вӧвліс ӧмӧй коркӧ да вермас ӧмӧй лоны мӧдысь, мед сылы, сійӧ кӧсйӧм серти, сьӧд вӧр шӧрын воссис цвет. И тайӧ цветсӧ сэсся веськыда сійӧ киясӧ сетіс тӧдтӧм том зон. Абу ӧмӧй гӧгӧрвоана, мый и вӧв вывсьыс эз прӧста усь... Коді нӧ, коді сылы лоӧ тайӧ зонмыс: шуд вайысь али шог да печаль туналысь?

Чеччисны нин чай юанінысь. Борис пыртіс жытниксьыс важиник гудӧк.

— О! — шензьыштіс Свежов. — И тэ, Борис, ӧнӧдз на чӧв олан?

— Мый нӧ меным — ошйысьны али мый тайӧн? Ме таво Котласысь аддзылі дукрадкаяс да эг лысьт босьтнысӧ батьлысь юасьтӧг... Нолтӧ, спробуйтлы, туйӧ оз.

Гудӧк пошкис и киргис, но ворсны мыйсюрӧ позис на.

— Ме бӧрынджык ещӧ видла, — Борислы гудӧксӧ бӧр сетіс Свежов да матыстчис Прокопей дінӧ. — Тіян зэв ёна виялӧ самӧварыд. Позьӧ видлыны?

— Кынтісны восьса вомаясыд, — гӧгӧрвоӧдыштіс кӧзяин. — Тӧв шӧрын петкӧдӧмаӧсь пузьӧдны посводзӧ, а сюрсӧ кепысявны вунӧдӧмаӧсь. Прӧстудитчӧма, буракӧ...

— Тӧчила тіян эм? — крансӧ видлӧм бӧрын юаліс Свежов.

— Тӧчила нӧ кыдзи абу крестьянинлӧн.

— А тӧчила няйтыс сюрас?

— Тэныд уна-ӧ колӧ?

— Пань-мӧд.

Прокопей ачыс пыртіс бекар тыр тӧчила няйт. Свежов сійӧс неуна пуктіс кран позйӧ.

— «Прӧстудитчӧм» кранъястӧ миян батьӧ лечитліс со тадзи, — висьталіс сійӧ да кутіс бергӧдлыны краныслысь ручкасӧ — ниртны позсӧ и асьсӧ ручкасӧ тӧчила няйтӧн.

«Лечитысь» гӧгӧр чукӧртчисны ставӧн.

— Мастерӧвӧй морт, сідзкӧ, тэнад батьыд? — юаліс Люба.

— Вӧвліс мастерӧвӧйӧн. Да белӧйяс лыйлісны гражданскӧй война воясӧ.

— Господи-господи... Мыйысь нӧ?

— Тэ быттьӧкӧ эн и кывлы белӧйяс йывсьыд? — гӧтырсӧ дивитыштіс Прокопей. — Мыйысь нӧ найӧ и коми йӧзсӧ йи улӧ ловйӧннас сюявлісны?.. Сы вылӧ и белӧйяс.

Гражданскӧй война кад йылысь сёрнитігӧн Свежовлы отсасис Коканов. Вӧвлӧм красноармеец, сійӧ ачыс аддзывлӧма белӧйясыдлысь зверствояссӧ.

Интереснӧй висьт кывзігӧн кадыс колис сэтшӧм ӧдйӧ, мый мастер удитіс «бурдӧдны» самӧвар кран.

— Ой, спасибӧ жӧ нин тэныд, сё спасибӧ! — Свежовӧс аттьӧаліс Люба. — А ми, пемыд йӧзыд, и думыштны ог сяммӧ, кыдзи колӧ сійӧс лӧсьӧдыштны... Ті, том йӧз, эн на петӧ ывлаас, эн на. Ужнайтыштам да сэки...

— Ещӧ али мый сёйны, бур кӧзяюшка? Ми тырвыйӧ пӧтӧсь, — та вылӧ вочавидзис Свежов.

Здук мысти ывлаын кылыштіс выль песнялӧн мелодия, кодӧс гудӧкӧн ворсіс Григорий Свежов.

Гӧстьяс пӧвстысь ужнайтны кольччис ӧтнас Петра. Тайӧ, гашкӧ, и бурджык: Прокопей гозъя ӧні вермасны юасьны сиктын выльторъяс йылысь мыйта окотитасны.

Да уна-ӧ вермас висьтавны Проня Петра, кор сійӧ ӧнӧдз на лючки оз вермы воны ас шӧрас — сэтшӧма повзьыліс кулакавлігас.

Петра серти, сиктын ӧні сы выйӧдз ставыс гудыртчис, мый тайӧ гудырас асьтӧ он тӧд, коді тэ эм и мый тэкӧд лоас аски.

Непӧштӧ Петра Сьӧкыдчигов — весиг сэтшӧм олысьяс, кодъяслӧн асылын пач ломтӧмыс мукӧдъяслы вӧлі чеччан кадӧн, а рытын би кусӧмыс — узьны водан пӧраӧн, весиг найӧ пӧвстысь кодсюрӧяс шӧйӧвошӧмаӧсь.

Ӧти татшӧм шӧйӧвошӧм мортнас Важгорт сиктын лои Чугун Ӧльӧш — Расов Микитлӧн батьыс. Нэмсӧ ас наукӧн олысь, збыль чугун кодь чорыд характера, Ӧльӧш друг и шогӧ усис, и воштіс ассьыс унсӧ.

Сійӧ некымын лун нин некытчӧ эз петав чӧвусьӧм керка жыръясысь. То паччӧрас куйлыштас, то видзӧдыштас ӧшиньясӧд, кодъяс сярвидзисны и мир туйлань, и паськыда шеныштчӧм рудзӧг йӧрлань, то бара пӧрӧдчылас шӧр жырас шкап да занавес сайын сулалысь пу крӧвать вылӧ. Кӧть нин эськӧ шырпи ли мый ли кӧнкӧ дзивӧстас... Но вӧлі юрвемтӧ дойдмӧн лӧнь и морӧс йӧрыш поткӧдмӧн гажтӧм. Лӧнь сэні, кӧні некымын дас во чӧж мазі позйын моз мургис олӧм, кӧні первойсӧ бать, а сэсся батюшко да ыджыд ай, Ӧльӧш лыддис асьсӧ тырвыйӧ кӧзяинӧн.

Эз вӧв кокни быдтыны ас гӧрб помысь вит пиӧс, ещӧ сьӧкыдджыкӧн кажитчис лӧсьӧдны налы тыр овмӧсъяс. Нэмсӧ эз тӧдлы шойччӧг, эз убӧлитлы вурӧдны бурджык паськӧм, сёйны чӧскыдджыкторъяс, лоны лышкыдӧн йӧз водзын, а торйӧдліс ас дінсьыс тыр семьяа пиянсӧ «ыжӧн и пыжӧн», кольча кодь стрӧитӧм керка-картаясӧ. Мыйтакӧ кокньӧдыштіс Опоньыс — Васька да Сергей бӧрын коймӧд пиыс. Сійӧ овмӧдчис ыджыд карын, сылы вылӧ стрӧитлӧм керкаӧ петавліс овны нёльӧд пиыс — Митрей, ӧнія сиктсӧветса председатель. Лои буретш сійӧтор, мыйысь коркӧ важӧн на повліс Чугун Ӧльӧш, — пӧрысьӧ-нэмас ӧтнасӧн кольӧмысь.

Микитыс эськӧ лыддьыссьӧ сыкӧд на олысьӧн, да мый бурыс сыысь. Ни гӧтрасьны некод вылӧ оз ышты, ни олӧм дінас прамӧя кутчысьны оз кӧсйы. Мӧд во нин сьӧдас олӧ...

Али правӧсь пӧрысьджык пияныс: колӧ пырны колхозӧ? Либӧ овмӧдчыны на ордын, Микитыс кӧ и водзӧ кутас пыксьыны колхозӧ пырӧмысь?

Но ӧд тайӧс шунытӧ кокньыд, да вӧчнысӧ сьӧкыд. Расов Ӧльӧксей абу велалӧма ни йӧз мывкыдӧн овны, ни тӧдтӧм джодж кузя ветлӧдлыны.

Да вермас ӧмӧй сійӧ эновтны ассьыс радейтана писӧ, кодӧс быдтыны да воштыны мортӧдз кӧсйыліс кулысь гӧтыр вольпась дінын, кор Микитыс вӧлі нёньпом кагаӧн на.

Куим лун сайын Ӧльӧш дінӧ ещӧ ӧтчыд воліс Митрей пиыс. Сійӧ кӧсйис сёрнитыштны батьыскӧд Микит ветлігкості.

Дмитрий Расовлы — сиктын сӧветскӧй властьӧн веськӧдлысьлы — вӧлі юръяндзим сыысь, мый сылӧн батьыс да томджык вокыс сиктын лоины медся бӧрӧ кольӧм йӧз лыдын. Водзӧ терпитны сэсся эз нин позь, и сійӧ сэки первой кывъяссяньыс шыасис старик дінӧ дӧзмӧмпырысь.

— Тэ, батьӧ, пароход трюмын олысь кодь жӧ: мунан, а он тӧд кытчӧ.

Ӧльӧш быдӧн синъяссӧ сувтӧдліс пиыс вылӧ.

— Мый тэ сэтшӧмсӧ висьталан, ме мыйкӧ ог гӧгӧрво?..

— Гӧгӧрвонысӧ эськӧ гӧгӧрвоан, да асныралӧмыд тэнад унджык. Олӧм олін — йӧз доддьӧ эн пуксьыв, нэмтӧ кесйӧдлін, а мӧд мортлысь кывзыны эн кӧсйыв.

— Сё пасибӧ татшӧм кывъяссьыд, муса пиӧй, сё пасибӧ... Мися жӧ, коньӧръяс, быдминныд кӧмтӧг да пасьтӧг, нуръясинныд корысь нянь кусӧкӧн, овмӧдчинныд асланыд семьяясӧн бобыльяс моз — сигӧр пӧла пывсянъясын...

Ставсӧ тайӧс Ӧльӧш шуис сэтшӧм ногӧн, кытысь кыліс ӧтпырйӧ и писӧ лӧга сералӧм, и сы вылӧ ыджыд ӧбида. Митрей быдӧн гӧрдӧдыштіс яндзимысла да тэрмасьыштіс шуны:

— Ог норасьӧй тэ вылӧ вок котыр. Тэ моз зіля уджалысь да аслас пиян вӧсна тӧждысьысь батьыд шоча овлӧ... — Митрей тшӧкмуніс: эз татшӧм сёрни ков ӧні. Сійӧ лючкиджык видзӧдліс батьыс вылӧ. Сы водзын сулаліс важ дорысь ёнджыка мышкыртчӧм джуджыд старик, кодлӧн быд лы и сӧн висьталісны сьӧкыд уджын коллялӧм нэм йылысь. Кизьӧриник тошкыс, коді бӧръя кадӧ лоӧма дзик нин руд, а сідзжӧ стрӧг чужӧм вылын гырсяммӧм син гуранъясыс вӧчисны сійӧс ещӧ на ёнджыка мурышӧн.

— Батьӧй, гашкӧ, пуксьылам да сідзи варовитыштам?

— Прӧста воштан кадсӧ, — водзвыв быттьӧ керыштіс Ӧльӧш. — Колхозӧ пырӧм йылысь ме тэныд висьтавлі нин. Кыдзи велалӧма овны, мед сідзи и кольӧ. Тэ менӧ сэсся эн нин дӧзмӧд та бӧрын.

— Но ӧд тіянӧн, ая-пиаӧн, ми вокӧс синмӧ тойлӧны, — эз сяммы кутчысьны Митрей.

Старик быттьӧ выльысь дрӧгнитіс да кыдзкӧ ставнас йӧжгыльтчыштліс.

— И таысь пасибӧ... — усьӧм гӧлӧсӧн чӧвтыштіс сійӧ и сьӧкыд воськовъясӧн пырис жырйӧ.

Да. Лэчыд кывйыд абу жель: сатшкысис — емӧн он перйы. Сатшкысис веськыда пӧрысь бать сьӧлӧмӧ. Ёнтӧ дугдывтӧг, терпитны позьтӧма. Вермас ӧмӧй лоны бать-мамлы ёнджыка ӧбиднӧ сыысь, быттьӧкӧ пӧ найӧ асланыс олӧмӧн заводитӧны мешайтны пи-нылыслы? И тайӧ став сійӧ бурсьыс, кодӧс бать-мам вӧчлӧны ассьыныс дрӧчкаяссӧ быдтігӧн!

Ӧльӧш ас ногыс вӧлі гӧгӧрвоысь мортӧн. Сійӧ эз вермы не вежӧртны, мый Митрейыс, кодӧс бать пыр на лыддьыліс тӧлка мортӧн, татшӧм кывъяссӧ шуис прамӧя думышттӧг.

Но весиг татшӧм гӧгӧрвоӧмыс эз вермы небзьӧдны сылысь дойсӧ.

Кутшӧмтор сӧмын эз артышт бӧръя лун-войнас Алексей Расов. Думсьыс удитліс пыравлыны колхозӧ да аддзыны серпас, кыдзи сійӧ аслас кокъясӧн нуис ӧтувъя картаӧ вӧв-мӧссӧ, аслас киясӧн сетіс кык кӧльӧсаа «Сакко» плугсӧ да «Зигзаг» агассӧ, кодъясӧс ньӧбліс кык во сайын на, «пӧдаритіс» некутшӧм дон босьттӧг, весиг пасибӧ эз шуны... Аддзыліс татшӧм серпассӧ и войбыд вӧталіс мисьтӧм вӧтъяс.

Думсьыс жӧ ышӧдліс Микитӧс пырны колхозӧ. Гашкӧ, сэні, йӧзыскӧд ӧтув, озджык ло ӧнія кодь жугыль. А ачыс старик кутас овны сы дінын колхозӧ пыртӧг. Либӧ овмӧдчас пӧрысьджык пиян ордас: ӧти ордын ӧти во, мӧд ордын мӧд во...

Но артмас-ӧ татшӧм ногӧнсӧ? Оз-ӧ ло сідзи, мый ӧні кӧ сы вӧсна «тойлӧны» синъясас ӧти пилы, то сэки, «трюмын мунысь» асныра бать вӧсна, кутасны дӧзмӧдны витнан писӧ. М-м-м!.. Тадзинад нин бурджык помавны ассьыд олӧмтӧ, не мешайтчыны йӧзыслы.

А... пышйыны кӧ татысь?

Первойсӧ татшӧм мӧвпыс Ӧльӧшлы кажитчис дзик шогмытӧмӧн. Но чӧв-лӧнь керкаын вӧлі сэтшӧм гажтӧм, а Митрейӧн шуӧм лэчыд кывъяс сідз дойдісны сылысь чорыд сьӧлӧмсӧ, мый пышйӧм йылысь дум, висьысь пинь моз, дугдіс сетны овны.

Но кытчӧ, дыр-ӧ кежлӧ, кутшӧм ногӧн эновтны гортсӧ? Ӧтнаслы али пиыскӧд?

Пӧлинӧ, Микитыс сылӧн кӧсйис ветлыны Вӧръю кузя вежон-мӧд. Сыкӧд жӧ, буракӧ, лӧсялӧма гортланьыс мунны пӧчинокса Прокопейлӧн пиыс. Ӧльӧшлӧн Проня другыс ордӧ, дерт нин, воласны... Со кӧні шуда йӧзыс — тайӧ Хуторковъясыс. Некод нин оз шу — пырӧй пӧ колхозӧ, некод оз ӧтувт сы ылнасьыд ни му, ни видз. Ов да ов вӧр-ва — матушка шӧрын, кыдзи ай-мамлӧн шоныд борд улын.

Старик тадзи думайтіс Митрей волӧм бӧрын нёльӧд лунас нин. А витӧднас водз чеччысь кӧзяйкаяс аддзылісны, кыдзи Чугун Ӧльӧш — шабура да лазъя — беддясис-муніс коськӧм ыбъяс вомӧн Вӧръю йылӧ кайысь туйлань.

Ковмис кайны лунтыр, уна колода вылын шойччыны, уна шорысь ва юны. Лунтыр жӧ ёна дӧзмӧдчисны лӧдзьяс.

Вӧръю дорӧ петӧм бӧрын нин ньӧти виччысьтӧг паныд сюрисны милиционер Палӧ Ванько да тӧдтӧм морт. Найӧ кыкнанныс вӧліны гражданскӧй паськӧмаӧсь, но Ӧльӧш пыр жӧ казяліс пинджак пӧлаяс улас ӧшалысь наганъяснысӧ.

Торъя шензьыны, дерт, нинӧмла: кольӧм воясӧ Комиӧ быдла дорсянь вайлісны переселитӧм вылӧ раскулачитӧм йӧзӧс, и на пӧвстысь кодсюрӧ вӧлі пышйӧны бӧр. Вӧліны и гырысь мыжъяс вӧчӧм бӧрын пышйысьяс, кодъясӧс, тӧдӧмысь, корсисны да куталісны.

— Шойччыштам, Ӧльӧксей дядь, — старикӧс синъяснас шобигтырйи шыасис Ванько. — Ылӧдз мӧдӧдчӧмыд, буракӧ?..

— Мӧдӧдчи тай... пальӧдчыштны, — розъялысь пувйӧн тыр вутш вылӧ пӧрӧдчыштіс Ӧльӧш да сэк жӧ думыштіс: — «Со и ме, тыдалӧ, шыш кодьӧн кажитча».

Ванькоӧс Ӧльӧш тӧдіс ичӧтысяньыс. Тайӧ Палӧ нима пӧрысь нывлӧн пи. А сы вӧсна, мый мамыс ӧткажитчӧма висьтавны кага батьлысь нимсӧ, Иванӧс вичалӧмаӧсь Павловичӧн, а овсӧ сетлӧмаӧсь Павелов.

Быдмис Иван Павелов корӧм сорӧн, зонпосни кадсяньыс кутіс казакавны, кыдзи сэки шулісны батрачитӧмтӧ. Первой уджаліс Ручпиян грездса бурджыка олысь крестьяна ордын, зонмалан кадас вуджис Важгорт сиктӧ, Власий Сирвойтов овмӧсӧ, мед матынджык лоны ӧти визув ныв дінӧ, кодӧс радейтіс. Но гӧтрасьны — бурджык шуны, пырны зятьӧ, — эз удит: первойсӧ пыксис пыртны гортас нывлӧн батьыс, сэсся пансис мирӧвӧй война.

Германскӧй вылысь Павелов воис куим ордлытӧг. Визув Дарья оліс батьтӧгыс нин, и салдат пырис сы ордӧ гортӧ моз.

Революция бӧрын Важгорт сиктын друг казялісны, мый Палӧ Ванько гӧгӧр кутісны котыртчыны гӧля олысьяс, сійӧс бӧрйисны беднота комитетӧ юралысьӧн.

Сэсся кутіс кывсьыны: Палӧ Ванько пӧ милиционер нин, и ӧні томджык йӧзлы кажитчис, мый сійӧ милиционерӧн и чужлӧма.

Павеловлӧн ёртыс зепсьыс перйис папирос пачка.

— Куритчан он, дедӧ? — пачкасӧ Ӧльӧшлань чургӧдіс сійӧ.

— Ог тшынась, бур мортӧ, — вочавидзис Ӧльӧш. — Томысянь эг кутлы вомын татшӧм пакӧсьттӧ.

— Ачыс оз курит дай пияныслы эз тшӧктыв, — папирос босьтігӧн татчӧ содтыштіс Ванько да висьталіс ёртыслы, мый тайӧ лоӧ Митрей Расовлӧн бать. Тӧдтӧм морт та вылӧ довкнитіс сук юрсиа шапкатӧм юрнас: гӧгӧрвоана пӧ. А Ӧльӧш бара думыштіс: «Навернӧ татшӧмъясыс и «тойлӧны синмас» председательлы аслас ӧтка олысь батьӧн».

Сійӧ ещӧ пасйыштіс аслыс, мый налӧн гожъялӧм чужӧмъясыс лун-мӧд нин бритлытӧмӧсь, сідзкӧ, сиктсянь найӧ петавлӧмаӧсь абу нин талун асыв.

Пансис тэрмасьтӧм сёрни, код дырйи Ӧльӧшлы ас йывсьыс лои висьтавны стӧчджыка: мунӧ Проньӧ другыс ордӧ гӧститны. Казьтыштіс и Вӧръю кузя ветлысь изыскательскӧй партия йылысь, кӧні уджалӧ Микитыс.

Полӧ-ӧ «кык кока ошъясысь»? Мӧд ногӧн кӧ, пышъялысь йӧзысь да быдсяма шышъясысь? О-о-оз, Чугун Ӧльӧш наысь оз пов. Сійӧ ӧд абу мича ныв. Дай мый морсӧ пышъялысьясыд мӧдасны вӧчны тані, мир туйсянь да сиктъяссянь ылі вӧр-ваын?

Ӧльӧшлы кажитчис, мый сыкӧд варовитысьяс думайтӧны тадзи жӧ, и шойччыштӧм бӧрас найӧ бурӧн-лючки торйӧдчисны: старик — ӧтарӧ, а милиционер да сылӧн ёртыс — мӧдарӧ.

Пӧчинокӧ Чугун Ӧльӧш воис рытъя вылыс нин. Прокопей гозъя сійӧс примитісны волытӧм гӧстьӧс моз. Сэк жӧ налы эз терпитсьы тӧдны Ӧльӧшлысь могсӧ — мыйла воис татчӧ. Гашкӧ кывліс Микитсӧ гымньӧлӧн лыйлӧм йылысь? Но мыйла оз юась та йылысь? Али сійӧ воис... корасьны? Но ӧд татшӧм могнад волӧны бурджык паськӧмӧн дай оз ӧткӧн...

Ковмис чӧвтавны тӧняяссӧ ылысяньджык.

— Сэсся нӧ, Ӧльӧксей Петрович, кутшӧма нин оланныд-выланныд сиктас? — ласкӧва юаліс Люба. — Мыйкӧ тай Проня Петра зэв норасьӧ. Воддза войсӧ найӧ, Микитъясыдкӧд, тані узисны.

— Вошис тӧлкыс сиктад, — Петралысь висьталӧмсӧ вынсьӧдыштіс Ӧльӧш. — Став важыс, мый лӧсьӧдлӧма нэмъясӧн, пракӧн кутіс мунны. Овны эз кут позьны.

— Сё дивӧ тай, сё дивӧ! — шензис Люба. — Ми, Прокопейкӧд, вӧлі омӧля и эскам Петрӧванлы. Шуам, эз жӧ сы выйӧдз воштыны юрсӧ йӧзыс...

Прокопей стрӧга видзӧдліс гӧтырыс вылӧ: эн-ӧ пӧ лишнӧй уна кут тӧдны, бабйӧ мывкыд? А кывнас шуис:

— Дурасны-дурасны да коркӧ воасны жӧ садяс...

— Гашкӧ и воасны. Толькӧ тай виччысьнысӧ сьӧкыд, — ышловзис Ӧльӧш.

— Ӧдюк, — посводзлань горӧдіс Прокопей, — тэнад нӧ сэні дыр на оз пузьы самӧварыд?

Дзурк-воссьыштіс ӧдзӧс.

— Регыд нин, батьӧй.

Ныв мыйкӧ виччысис жӧ. Виччысис и поліс мыйыськӧ. Ӧд тайӧ — Микитлӧн бать. Прӧста сійӧ эз лок на ордӧ да ещӧ сэтшӧм лун-войӧ, кор сылӧн пиыс тані. Талун ли аски Микит бара вермас воны пӧчинокӧ...

Нылыс дінӧ петыштліс мамыс. Видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, быттьӧ ӧтув жӧ шуисны: «Курӧглысь кольк вайӧмсӧ котсӧмыс серти тӧдан, а мортыдлысь думъяссӧ и сёрни-басьниысь он велав».

Ӧльӧш висьталіс милиционеръяслӧн сылы паныд сюрлӧм йылысь. Сійӧ кӧсйис тӧдны, волісны эз татчӧ.

— Эг аддзылӧ, — явӧ повзьыштіс Прокопей. — Эз волыны.

— О, господьӧй, налы нин мый ковмӧма миян вӧр-ваысь?..

Прокопей гозъя медся водз повзисны асланыс тыла ради. Эз-ӧ нин тӧдлыны? Оз-ӧ нин корсьысьны? Но ӧд тылаяс корсьӧмыд абу милициялӧн удж.

— Кольӧм войӧ понъяс, эськӧ, увтчисны и эм, — казьтыштіс Прокопей. — Раз-мӧд сувтлі вольпась вылысь... Ог тӧд, ог тӧд... Эз жӧ ӧд понъясысь повзьыны?.. Таланьӧ волысьясыд быттьӧкӧ век на пыравлісны миянӧ-а...

— Шышъясӧс, тыдалӧ, корсьӧны, — стӧчмӧдыштіс Ӧльӧш, кӧть эськӧ милиционеръяскӧд сёрнитігӧн эз тадзи думайт. — Оз балуйтны тіян гӧгӧр... шышъясыс?

— Ен видзис на ӧнӧдз, — чӧвтыштіс кӧзяйка.

— Эз на сулы татшӧм грекыд, — содтіс кӧзяин.

И кӧть лои гӧгӧрвоана, мый Ӧльӧшлы паныд сюрлысьяс ветлӧны асланыс могъясӧн да, сідзкӧ, нинӧмла повны тыла аддзӧмысь, тӧждысьӧмыс век жӧ эз чин. Код тӧдас: кольӧм войӧ гашкӧ шышъяс и матыстчылісны пӧчинокныс дорӧ, да повзисны понъясысь...

Кутшӧм нин сэтшӧм кадъяс лоины, кор колӧ пышйыны рӧднӧй сиктысь, мед дзебны йӧз синмысь ассьыд важъя олӧмсертӧ. Мыйся нин пӧра пуксьӧ, кор весиг ылі вӧрса пӧчинокъясын колӧ повны...

Да ӧд со и Вӧръютӧ кутісны видлавны гӧгӧрбок. Эскыны кӧ сійӧ жӧ Проня Петралы, и та боксянь нинӧм бурыс оз тыдав...

Олӧм-вылӧм йылысь сёрни да басни пансис выль вынӧн.

Ӧдюк пыртіс самӧвар. Ӧльӧш, вӧлӧм, сьӧрсьыс вайӧма гӧснеч — бутылка вина да черинянь. Чай сайын лои гажаджык. Вочасӧн вежсис и сёрнисям.

— Эскыны кӧ менам Митрейлы, — варовитіс Ӧльӧксей Петрович, — олӧмад став тайӧ вежсьӧмъясыс быттьӧкӧ лад вылӧ мунӧны... Сылы, сикт вылын медся ыджыд начальниклы, дерт, унджык тыдалӧ, — аслас председатель-пиӧн ошйысьыштіс бать. — Но таысь ми воклы рӧд абу кокньыдджык. Пӧрысь пу кодьӧсь ми вокыд. Сійӧс тай кутан кусыньтны, да пыр и чегӧ.

— Чегӧ пӧрысь пуыд, нинӧм шуны, чегӧ. Тӧрмӧмаджык, видзӧдтӧ... — ӧти кывйӧн сёрнитіс Прокопей.

— Сирӧд мыръяс кодьӧсь найӧ, пӧрысьясыд, — содтыштіс Ӧльӧш. — Кутшӧм пӧтшваысь босьтлісны сирсӧ, сэтчӧ и бӧр сетасны.

— Чорыдӧсь сирӧд мыръясыд, чорыдӧсь. — Прокопей тӧдлытӧг видзӧдліс аслас кияс вылӧ. — Вель уна ковмис бертны найӧс татчӧ воӧм бӧрын...

— Та вылӧ и муніс став вын-эбӧсыс коньӧрушкалӧн, — верӧссӧ жалитыштіс Люба.

Прокопей дӧвӧлена серӧктіс:

— Тэ тай, кӧзяйка, томмин... Сё ӧтиӧд чукыр на и оз тырмы.

— Да мый нин ме йылысь баитан... — ышмыштіс Люба. — Сідзи енлӧн шуӧма: мырсьыны да пессьыны... Мукӧд дырйи, Ӧльӧксеюшко, этадз пуксян да думайтан-думайтан и некыдз он гӧгӧрво, кутшӧм олӧм овсьӧма, мый бурсӧ аддзывсьӧма.

— Тэ, Любушка, прӧста норасян, — меліджыкӧн кутіс кажитчыны Чугун Ӧльӧш. — Енмыс тіянӧс, гозъяӧс, абу на вунӧдӧма. Мырсинныд кӧ, и спокой лоӧ пӧрысьӧ-нэмад. Некод нин татшӧм ылі вӧръяссьыд тіянӧс оз кут вӧрӧдны. Кургы да ов важ ногӧн.

Тайӧ кывъяссяньыс, буракӧ, и заводитчис сёрниыс мунны колана визьӧдыс. Ӧльӧш бара норасьыштіс аслас олӧм вылӧ. Быттьӧ ненарошнӧ чӧвтыштіс, мый сійӧ эськӧ радпырысь овмӧдчас ылі вӧръясад, дерт, оз ӧтнас, а жӧник пиыскӧд.

Пӧлинӧ, вунӧдісны висьтавны гӧстьыслы: сылысь Микитсӧ гымньӧлӧн лыйлӧма.

— Ак, сё трасича, — повзьыштіс бать, — пу улӧ, сідзкӧ, сувтлӧма гымалігас. — И кутіс юасьны паськыдджыка.

Прокопей гозъя висьталісны Микит йылысь ставсӧ, мый тӧдісны, да бӧрыннас содтісны:

— Ыджыд лёкъясысь, буракӧ, ен видзӧма том мортӧс, но сідзсӧ мыйкӧ абу варов...

— Менам кок пӧв, — татчӧ чӧвтыштіс Расов. — Юмов преник вылӧ оз ышты. А сідзсӧ лада детинаыс, лада, нинӧм он шу. Уджсьыд оз пов и. Да вот ӧтитор лёк — моньсӧ меным мыйкӧ дыр оз аддзы...

Люба ӧдйӧ видзӧдліс верӧсыс вылӧ: шулі эг пӧ — корасьны локтӧма. Дерт, Люба эз кывйӧн тайӧс шу, а думсьыс, но гӧтырыд да верӧсыд тай син гоз кодьӧсь: мый аддзӧ ӧтиыс, сійӧс и мӧдыс.

— Моньпутӧ корсьны ноп сукар оз на ков косьтыны, — Ӧльӧшлы и гӧтырыслы ӧтпырйӧ вочавидзис Прокопей. — Тайӧ добраыд абу тшак: тӧлын и гожӧмын чужӧ да быдмӧ.

— Сідзсӧ эськӧ сідз, да ӧд абу ӧткодь тшак вотысьыс, — водзӧссӧ не стӧч кывъясӧн кутіс сёрнитны жӧниклӧн батьыс. — Тшакыд уна, а кузовыс ӧти.

— Чӧв-чӧв, Ӧльӧксей Петрӧвич, — ёнджыка варовмис Люба, — оз на быд кузовӧ и тшакыд ӧшйы...

Но тайӧ нин заводитчис донъясьӧм. Ӧдюк сэсся эз нин вермы пукавны пызан сайын да кисьтавны чай. Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧсӧ.

И друг ставӧн гӧгӧрвоисны, мый тшак да кузов йылысь пыдди, вӧлӧмкӧ, сёрнитӧны жӧника-невестаа йылысь. Татшӧм ӧдйӧ?.. Ойя да ойя! Кыдзи нӧ Любаыс кутас овны ӧтка нывтӧгыс, торйӧдас кӧ сійӧс ас дінсьыс? Кодкӧд горӧдчас воча кыв, кодлы норасьыштас аслас сьӧкыд олӧм-вылӧм йылысь? Да ӧд нылыс сылӧн колип-пӧтка кодь: кывтӧ шуас — быттьӧ сьылыштас. Да ӧд донаыс сылӧн асъя шонді кодь: пырас керкаад — ставыс югдыштас...

«Эн шогсьы, кӧзяйка, — гӧтырыс вылӧ чӧвтыштліс синъяссӧ Прокопей. — Нывтӧ кымын ӧдйӧ иналан, сымын бур».

«Да и ме сэтшӧм жӧ пӧрысь выжыв, — асьсӧ кӧритыштіс Микитлӧн батьыс. — Пилы кыв ни джын эг шулы татчӧ локтӧм йылысь, а корасьны заводиті».

Но сӧмын ӧмӧй пиыс вӧсна тӧждысис Чугун Ӧльӧш? Эз ӧмӧй сійӧ первой делӧ ас вӧснаыс лок татчӧ?

Да и Прокопейлы эз мешайт паськыдджыка артыштны. Ӧтка пиыд, зон, батьлӧн ӧти ки кодь: стрӧймис сійӧ — мӧд киыд абу, оз отсав. Эз ӧмӧй кык лун сайын на Прокопей скӧрмыв Борис вылас. Бать сійӧс некытчӧ нин эз кӧсйы лэдзны гортсьыс, а пиыс век жӧ муніс. Дай шуис на: тэ пӧ, батьӧй, ачыд он тӧд, мый сёрнитан... Тӧдтӧм кывъясӧн шыбласис: быттьӧкӧ пӧ сотсіализ кутшӧмкӧ кутас кайны Вӧръю кузя... Чӧртыс тӧдӧ найӧс. Милиционеръяс прӧста оз ветлыны ылі вӧръясӧд. Понъяс нинӧмабуысь оз увтчыны войбыд. И Ӧльӧш бурысь оз кӧсйы пышйыны сиктысь. Шуис тай: ме пӧ эськӧ радпырысь овмӧдча вӧрын, пиыскӧд тшӧтш. Гашкӧ кайтыштны сылы, кӧсйӧ кӧ лоны сватӧн, мед овмӧдчасны татчӧ. Керкаыс Миронлӧн дась. Ас йӧзыдкӧд век нин гажаджык лоӧ.

Прокопей та йылысь думайтіс на, а Любалӧн вомыс воссис нин:

— Сэсся нӧ пиныд, Петрӧвич, збыль оз кӧсйы пырны колхозас?

Ӧльӧш видзӧдліс Люба вылӧ.

— Ӧні кежлӧ тай ӧткажитчис на... — вочавидзис сійӧ и сэк жӧ думыштіс: «Ладмас, тыдалӧ, делӧыс. Ӧні ставыс лоӧ Микит сайын. Ковмас виччысьлыны Вӧръю йылысь бӧр воӧмсӧ». И юаліс: — Дыр-ӧ кӧсйисны ветлыны вывланьыс?

— Талун-аски локтасны бӧр.

— Бур, сідзкӧ... — чӧвтыштіс Ӧльӧш да чеччис пызан сайысь. — Сё пасибӧ, Прокопей, Любушка! Ёна и юим чайтӧ.

— Аслыд пасибӧ, Ӧльӧксеюшко: гӧститӧдін. А ваыдтӧ миян тані зэв чӧскыд.

— Шор ва, тыдалӧ.

— Ва вылӧ ог норасьӧ... — Прокопейлы ӧні вӧлі окота ӧти сайысь ошкыштны и пӧчиноклысь джуджыд мыльксӧ, и сылысь бур мусинсӧ да туруна пӧкатъяссӧ, мед ышӧдны лоана сватсӧ овмӧдчыны пиыскӧд татчӧ. Но став тайӧтор йылысь, дерт, бурджык сёрнитны Микит воӧм бӧрын. Варовитны кутісны мыйсюрӧ йылысь.

А Ӧдюк кыдзи шыбитчыліс сараяс турун вылӧ, сідзи и куйліс ӧнӧдз на. Первой сійӧ пӧттӧдзыс бӧрдыштіс. Бӧрдіс эз сы вӧсна, мый сылы ковмас петны верӧс сайӧ, — нылӧс повзьӧдліс мӧдтор: лоас-ӧ мусаӧн Микит. Ӧд сылӧн батьыслӧн кодь жӧ стрӧг чужӧм и йӧз дінӧ сибавтӧм характер — тайӧс Ӧдюк аддзыліс войдӧр лунӧ. Рыт чӧжӧн Микит весиг дас кыв эз горӧдчыв. Ӧшинь улын койтігӧн вомсӧ эз восьтыв сьывны песняяс...

Ас думсьыс Ӧдюк кӧсйис аддзыны Микитлысь нюммунӧм, кывны гажа серам, шмонькыв. Но сӧмын на куняс синъяссӧ да кутас зільны аддзыны сылысь татшӧм гажа чужӧмсӧ, сідзи и петкӧдчӧ мӧд мортлӧн чужӧм — кыпыд и мелі, быттьӧ важӧн нин тӧдса. А киас тайӧ зонмыслӧн кыа рӧма ыджыд цвет. «Тыдалӧ, тэнад татшӧм мичаыс?.. Босьт, бур нылӧ, босьт!..»

Тадзи вӧлі некымынысь, и Ӧдюк кутіс повны. Сійӧ ӧдйӧ петіс сарай звӧзӧд ывла вылӧ да мӧдӧдчис ыбъяс дорӧд медся вылынінӧ, кысянь бура тыдаліс Вӧръюланьсянь воысь пода туй...

КОЙМӦД ГЛАВА

КАДЫС ТЭРМӦДЛӦ

1

Вӧльнӧй свет вылӧ ставыс чужӧ ружтӧмӧн: кӧйдыс — му пытшкысь петігӧн, ю — аслыс туй паськӧдігӧн, йӧз олӧмын выльтор — важыскӧд вермасигӧн.

Дінъёльса вӧрпункт чужис сьӧкыда жӧ. Весиг сы бӧрын, кор Свежов сетіс нин аслас изыскательяслысь бура подулалӧм материалъяс, планируйтысь организацияяс эз тэрмасьны шуны ассьыныс медбӧръя кыв. Налы мыйсюрӧ эз вӧв ясӧд. И тайӧ «мыйсюрӧсӧ» тӧдмалӧм могысь вӧр лэдзан трест командируйтіс места вылӧ сійӧс жӧ, инженер Свежовӧс, но ӧні кыдзи ассьыс уполномоченнӧйӧс нин.

Ывла вылын сулаліс гожӧм помлӧн кос поводдя. Ва туйяс ёна ляпкалісны. Ковмис мӧдӧдчыны ӧти палубаа пароходӧн, кӧні медся бур местаясӧн лыддьыссисны сӧмын мӧд класса ӧтувъя каютаяс. Но сы вӧсна, мый мужичӧй каютаӧ веськалісны преферансӧн ворсысьяс, нёльӧнлы кындзи сэні вӧлі вӧчны нинӧм, и Григорий Данилович кызвын кадсӧ каттис выліса палуба вылын. Дай мыйла нӧ йӧршитчыны табак тшына каютаӧ, кор сэтшӧм жӧ ӧдӧн позис мунны сӧстӧм воздух вылын?

Лоины и тӧдсаяс. Ӧтикӧд сійӧ тӧдмасис пароход вылӧ пуксигӧн на, сьӧкыд чемоданъяс пыртны отсалігӧн. Тайӧ вӧлі ар нелямына нывбаба, кодлысь пелькиник тушасӧ стӧча шымыртіс лӧз шерстянкаысь вурӧм жакет, а сёрнитан ногас тӧдчис прӧстӧя тшӧктыны кужӧм, кыдзи тайӧторйыс артмывлӧ учительницаяслӧн да уна челядя мамъяслӧн.

Свежов сылысь нимсӧ эз на тӧд, но быд раз, кор найӧ паныдасьлісны палуба вылын, кытчӧ ань гежӧдика кайлывліс коймӧд классянь, век нин здоровайтчисны юр довкнитӧмӧн либӧ шыасьлісны кыв-мӧдӧн.

Мӧд нывбабакӧд, кодӧс шуисны Лидия Парпеноваӧн, тӧдмасьӧмыс артмис мӧд ногӧн. Свежов весиг шензис аслыс, мыйла сійӧ эз аддзыв тайӧ гражданкасӧ пароход вылӧ пуксигас. Лидия торъяліс мукӧд йӧзысь зэв ёна гожъялӧмӧн. Верстьӧ мортлӧн шойччӧмбӧрса чужӧм, волькӧдз тӧчитӧм сьылі, гырддзаяс помас гӧпторъяса куш сойяс, бутылка модаа кок пӧкъяс, кодъясӧс пидзӧс улӧдзыс восьтіс руд юбка-клеш, — ставыс вӧлі сьӧдов бронза кодь.

Гожъялӧм йылысь сёрнисянь, збыльысьсӧ, и заводитчис тӧдмасьӧмыс.

— Кӧніджык татшӧмасӧ? — тӧдтӧм аньлысь юаліс Григорий Данилович, кор ӧтиыс и мӧдыс первойысь воча воисны каютаяс коридорын.

— Сочиын, — окотапырысь вочавидзис ань. — Ті, буракӧ, завидьтанныд?

— Ме радейта гожъялӧмтӧ. Сійӧ петкӧдлӧ мортлысь здоровье да вынйӧр.

— О, ті видзӧднысӧ кӧть томӧсь, а кужанныд нин чӧвтавны колана кывъяс! — синъеджыдъяснас сэки ворсыштіс Лидия. Но кор аддзис Свежовлысь яналыштӧмсӧ, ӧдйӧ юаліс: — Выліас мӧдӧдчинныд?.. Кайлам, ыркӧдчыштам.

Бӧрӧ колис вель уна чукыль нин. Вежласисны джуджыд бужӧда кыръяс, алькӧс лыаяс. Йиръясын ваыс пӧшти сулаліс, ляпкыдджыкинъясті тэрмасис увлань, и кыліс, кыдзи, татшӧм местаясӧд прӧйдитігӧн, пароход мытшасьлывліс лыа кӧсаясӧ.

Ытшкӧм видзьяс вылын то сэні, то тані лӧня йирсисны вӧв-мӧс, сулалісны гырысь зорӧдъяс. А найӧ век «ыркӧдчисны» палуба вылын, дерт, не кӧ лыддьыны сёйны лэччывлӧмъяс.

Лидия, кыдзи висьталіс ачыс, абу татчӧс морт. Комиӧ волӧма некымын во сайын. И юаласны кӧ сылысь, воӧ оз сьӧлӧм вылас Коми му, шуас: мыйла нӧ оз во, зэв ещӧ воӧ!

Воліс-ӧ Ленинградӧ? Да, воліс. Весиг эз ӧтчыд волы. Лидия Парпенова тӧдӧ уна кар. Ветлывліс отпускъяс дырйи жӧ, и удж кузя. Сійӧ радейтӧ путешествуйтны. Ӧд сылӧн ставыс сьӧрсьыс и бӧрсьыс — кытчӧ думыштас, сэтчӧ и ветлас.

Свежов нарошнӧ панліс сёрни Ленинград йылысь и Лидиялӧн тӧдӧмлунъяс серти кутіс эскыны, мый сійӧ сэні збыль вӧвлӧма.

Но медся коланаыс вӧлі сыын, мый Свежов и Парпенова мунісны ӧти и сійӧ жӧ райцентрӧ. Лидия, вӧлӧмкӧ, уджалӧ ОРС-ын заведующӧйӧн. Та кузя сійӧ весиг шмонитыштіс:

— Верманныд кутны тӧд вылад, том морт: ветлысь-мунысьяслысь талонъяс позяс отоваритны бурджык прӧдуктаӧн.

— Но ӧд тіян эм ещӧ вузасьысь, — водзӧссӧ шмонитыштіс Свежов, — кодлысь меным ковмас ньӧбасьны.

— Ме, буракӧ, ог ӧшыбайтчы: ті гӧгӧрвоанныд тӧлк! — быттьӧ кывкӧрталіс Лидия, а Свежовлы кыдзкӧ бара эз ло лӧсьыд татшӧм кывъяссьыд.

Выльысь найӧ аддзысисны водз асылын, кор выліса палуба вылын йӧзыс эз на вӧв уна.

Парпенова пукаліс пароход труба дінӧ матыстӧм скамья вылын да гусьӧн моз куритіс, но папироссӧ пыр жӧ дзебис пухӧвӧй шаль улас, кыдз сӧмын кыліс подкова сапӧгъяслысь кӧрт поскӧд кайигӧн гальскӧмсӧ.

— Бур асыв, Лидия Максимовна!

— Бур асыв, Григорий!.. Кутшӧма узинныд? Мый вӧталінныд?

— Аттьӧ! Бура узьсис.

Свежовлы нырас тшукис котшӧс дук. Юаліс:

— Тіянӧс оз чишкав трубаыс?

— Топкаас, тыдалӧ, сюрӧма кутшӧмкӧ кӧлуй, — ылӧдчыштіс Лидия, кӧть эськӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ делӧ кусӧдтӧм папирослӧн.

Лидия талун вӧлі не сӧмын дона шалля, но бордӧвӧй рӧма шерстянӧй платтьӧа. Сылысь тӧчитӧм сьылісӧ кытшаліс виж мольяса кӧлыс, бронзӧвӧй пельясыслӧн мочкаясас сьӧкыда ӧшалісны дзирдалысь исергаяс.

Ныв ӧдйӧ сувтіс:

— Ме тіянӧс здук кежлӧ эновтла... — И лэччис уліӧ.

Свежов ещӧ ӧтчыд видзӧдліс гӧрд вӧня труба вылӧ, кытысь вурун мӧтӧкъясӧн муткыраліс-петіс сьӧд тшын, да колскӧдіс-муніс рубкаланьӧ, сувтіс кӧрт прутъясӧн дорӧсалӧм борт дорӧ.

Став сертиыс явӧ нин тӧдчис арлӧн матыстчӧм: прорезиненнӧй плащ пыр чушкис асъя кӧдзыд, серӧссьыны заводитӧма вӧр, чукӧраӧсь уткаяс.

Коляс ещӧ некымын вежон, и вӧсньыдик плащ лоас вывтіджык кокниӧн, вӧрын колясны гӧльджык рӧмъяс, лунланьӧ кутасны лэбны уткаяс.

Григорий Свежов некор на таӧдз эз вежӧртлы кадлысь татшӧм ӧдйӧ мунӧмсӧ. И тайӧ, тыдалӧ, сы вӧсна, мый водзджыксӧ кӧ сылы ковмыліс овны да уджавны велӧдысьяс да уджъясӧн веськӧдлысьяс улын, кодъяс не сӧмын кывкутісны сылӧн велӧдчӧм да уджалӧм кузя, но и вермисны вӧдитчыны Свежовлы торйӧдӧм кадӧн, то ӧні ставыс вӧлі мӧд ногӧн. Сяммас-ӧ том специалист ӧдйӧ могмӧдны сійӧторъяс, мыйяс сылы тшӧктӧма вӧчны? Вермас-ӧ тайӧн ӧддзӧдны вӧрпункт котыртӧм?

Свежовлы кӧть некод на эз шулы, кутас оз сійӧ уджавны лоана вӧрпунктын, но ачыс вӧлі дась та кежлӧ. Таысь на унджык: сылы вӧлі окота пырны ыджыд олӧмӧ буретш тайӧ вӧрпунктсӧ котыртӧмӧн, сэні удж пуктӧмӧн. Дай код вылӧ надейтчынысӧ? Уна-ӧ специалистыс вӧлі ӧні кежлӧ коми вӧръясын? А мыйта эм — томӧсь жӧ. Эз дасьтывны важъя пӧраясӧ специалистъястӧ. Эз ковны найӧ сортовка лэдзигӧн...

«Видзӧдлам, инӧсь, видзӧдлам и районӧн веськӧдлысьяс вылӧ, гӧгӧрвоӧны оз найӧ вӧр лэдзӧмын выль кад воӧмсӧ, дасьӧсь абу отсавны государстволы вуджны тайӧ уджас индустриальнӧй методъяс вылӧ, пӧртны вӧр лэдзӧмсӧ вӧр промышленностьӧ!» — век на борт дорын сулалігас аслыс арталіс Свежов.

Сэк жӧ сійӧ кыліс и аддзис, кыдзи палуба выв кутіс тырны и гораммыны улысь кайӧм пассажиръясӧн, думсьыс виччысис Парпеновалысь сы дінӧ матыстчӧм, лӧсьӧдчис сылысь юасьны районса начальство йылысь. Но Лидия мыйлакӧ эз тэрмась кайны татчӧ выльысь.

Шуны кӧ веськыда, пароходыд абу нин сэтшӧм ыджыдтор, мед пыр не тӧдмавны сэні лоӧм выльторъяс.

— Муртса и кусӧдім, — Свежов пельӧдз воис нывбабалӧн шензьыштӧм. — Тайкӧ ачыс сотчас!

— Кыдзи нӧ ӧзйӧмасӧ?

— Куритӧма, буракӧ. Питшӧгсьыс папирос усис.

— Ой, Лидия, Лидия... Сылӧн век нин ас ногыс артмӧ.

Григорий Данилович ӧдйӧ видзӧдліс варовитысьяс вылӧ, кодъяс пукалісны джынвыйӧ тыртӧм на скамья вылын. Выльторсӧ висьталысьыс вӧлі Лидиякӧд ӧти каютаын мунысь старука. Юасьысьыс — Свежовлы тӧдса ань.

— Ті сёрнитанныд Парпенова йылысь? — кыдзкӧ думышттӧг артмис Свежовлӧн.

— Чолӧм, том морт! — та вылӧ шыасис тӧдса ань, и тайӧ вӧлі тырмымӧн, мед гӧгӧрвоны, мый нывбаба секретъяс йылысь мужичӧйяслы тӧдны нинӧмла.

— Чолӧм! — чуймыштӧмпырысь водзӧссӧ юрнас довкнитіс Григорий Данилович. Такӧд тшӧтш сійӧ ещӧ ӧтчыд пасйыштіс аслыс, мый сылӧн тӧдсаыс абу сӧмын авъя, но и культурнӧй. Колӧ чайтны, райцентрӧдз жӧ мунӧ. Гашкӧ и сэтчӧс йӧз йылысь Парпенова дорысь оз омӧльджыка тӧд.

— Позяс тіян дорӧ пуксьыны?

— Мыйла нӧ оз! Пуксьӧй, — вочавидзис тӧдса ань да не то шмонитыштіс, не то збыль шуис: — Ті меным ковманныд на — чемоданъясӧс берегӧ петкӧдны. Мынтысьнысӧ ӧти сайысь ковмас.

— Окотапырысь петкӧда. Весиг дон ог босьт, висьталанныд кӧ нимтӧ, — варовмис Свежов. — А то мый дыра нин тӧдсаӧсь, и век ог тӧдӧй, кыдзи ыдждӧдлӧны ӧта-мӧднымӧс.

— Менӧ шуӧны Вера Степановнаӧн. Карӧ ветлі учительяслӧн совещание вылӧ. Чемоданъясын вая велӧдчан кӧлуй. А тіянӧс?..

Ас йывсьыс Свежов висьталіс сідз жӧ дженьыда и стӧча. Сылысь овсӧ Вера Степановна кыськӧ кывлӧма нин, и кор Свежов казьтыштіс тайӧ вожӧ ӧтчыд волӧм йылысь, аньлы пыр жӧ тӧд вылас усис Коканов.

— Тайӧ збыль: Прохор Фёдоровичкӧд ми тӧдсаӧсь, — Коканов йылысь аньлӧн казьтыштӧм бӧрын шуис Григорий Данилович да юаліс сылысь, кутшӧма олӧ-вылӧ десятник.

— Важӧн эг аддзыв сійӧс, — вочавидзис Вера Степановна. — Найӧ ӧд векджык то вӧрынӧсь, то вӧр дінынӧсь.

Тӧндзи, Вӧръю кузя уджъяс помалӧм бӧрын, Свежов узис Коканов ордын. Десятниклӧн гӧтырыс вӧлі буретш ветлӧдлӧ квайтӧд кынӧмӧн, и ӧні Свежов муртса эз юав, пиӧн али нылӧн Кокановӧс озырмӧдіс гӧтырыс, но ас кадӧ кутыштіс асьсӧ «бабйӧ делӧӧ» суитчӧмысь. Сійӧ юаліс районӧн веськӧдлысьяс йылысь, важъясыс-ӧ уджалӧны.

Вера Степановна, буракӧ, нюммуніс аслыс, и Свежов гӧрдӧдыштіс школьник моз. Инженер весиг шензьыштіс ас вылас, мыйла сійӧ друг татшӧм ёна кутіс яндысьны тайӧ нывбаба водзас. Гашкӧ сы вӧсна, мый Вера Степановна вӧлі учительницаӧн либӧ весиг директорӧн, кодъяс дінӧ Григорий Даниловичлӧн, тыдалӧ, нэмыс кежлӧ колис торъя уважение?

— Ті менӧ извинитӧй, Вера Степановна. — Свежов кӧсйис лоны верстьӧ мужичӧйӧн. — Ме юася на йылысь служба кузя. На дінӧдз менам эмӧсь могъяс.

— Да?.. — тӧлка синъяссӧ том морт вылӧ чӧвтыштліс ань. А Григорий Свежов тайӧ прӧстӧй «да»-сӧ гӧгӧрвоис, кыдзи дивитана шензьыштӧм — «неужели?». Тадзи овлӧ школьниккӧд жӧ, кор сійӧ шуас учительницаыслы мыйкӧ лӧсявтӧмӧс.

Но инженер Свежов эз нин вӧв школьникӧн. Сійӧ ӧні ачыс йӧзӧс велӧдысь и йӧзӧн веськӧдлысь. Мунӧ ыджыд могъясӧн. Кутшӧм нӧ лоас тӧлк, сійӧ кӧ тадзи жӧ кутас мӧмъявны районӧн веськӧдлысьяс водзын? Колӧ лоны сыӧн, мыйӧ тэнӧ пуктӧма. И Григорий Данилович зілис лоны таӧн.

— Кыдзкӧ ӧтчыд Прохор Фёдорович менӧ весиг дивитыштіс районнӧй начальствоӧс тӧдтӧмысь. Райисполкомса председательныд пӧ тіян зэв тӧдчана морт.

— Мый боксянь нӧ? — мыйлакӧ бара нюммуніс Вера Степановна.

— Ветеран пӧ сійӧ тіян зэв нин важысянь.

— А! Ті со мый йылысь...

Вера Степановна чеччис пукаланінсьыс. Сійӧ кутіс ыстысьны выль пристаньӧ регыд воӧм вылӧ, кытчӧ чеччӧны сыкӧд орччӧн мунысьяс, и сылы колӧ лоны аслас кӧлуй дінын.

— Но ме кута надейтчыны тіян вылӧ, Свежов ёрт, кор локтам асланым пристаньӧ, — мӧдӧдчигас дружескӧя чӧвтыштіс ань, и Свежов гӧгӧрвоис, мый Вера Степановна прӧстӧ оз кӧсйы паськӧдчыны сы йылысь, мый кӧсйис тӧдны инженер.

Шыасис мӧд классын мунысь старука, коді пыр на пукаліс тані жӧ да кыліс став сёрнисӧ.

— Ті, бур пиӧй, тӧданныд кодлысь юасянныд? Ассьыс, райисполкомса председатель гӧтырлысь.

Григорий Данилович аттьӧаліс старукаӧс да, мед мыйӧнкӧ выльысь не янавны, водзӧ эз кут юасьны.

Пельтӧ чунӧдмӧн тутӧстіс пароход. Веськыдвыв берегас, еджгов лыаа бужӧд дорын сулаліс неыджыд йӧз чукӧр. Тайӧ и вӧлі сійӧ пристаньыс, код вылӧ ыстысьӧмӧн Вера Степановна лэччис уліӧ.

Тадзи ю кузяла: либӧ паськыд видзьяс да кыр дорӧдз сибӧдчӧм вӧр, либӧ шочиник сиктъяс да грездъяс, кодъяс петкӧдчылісны то ӧтарас, то мӧдарас, то самӧй берег дорас, то муртса тыдалана нӧрысъяс вылын.

Парпенова явӧ дзебсясис. Но Григорий Данилович эз жалит та йылысь: бабйӧлӧн куритчӧмыс да сылӧн ылӧдчӧмыс быттьӧ табакӧсьтісны жӧ Свежовлысь сыкӧд волысьӧмсӧ.

Райцентрӧ пароход матыстчис рӧмдігӧн. Керкаяслӧн радъяс сулалісны юлань банӧн, и палуба вывсянь видзӧдігӧн бура тыдаліс, кыдзи налӧн ӧшиньясыс ӧтпырйӧ югдыштісны: тані, мукӧд райцентръяслы завидь вылӧ, ӧзйис нин электричество. Эз биасьны сӧмын кык судта керкаясын, кодъяс ӧтчукӧрын моз сулалісны кӧлӧкӧльнятӧм нин вичкосянь шуйгавыв. Сэні — райком да райисполком, школа да вӧрпромхоз зданиеясын — уджыс помасьліс югыд сорӧн на, а вӧвлӧм вичкоӧ лӧсьӧдӧм нардом эз на удит шызьыны том йӧзӧн.

Пристань тані торъяліс сійӧн, мый кыр йылас сулалісны складъяс. Но дебаркадер ни мукӧд сикас причалъяс эз жӧ вӧвны, и лайкъялысь трап кузя ковмис петны веськыда посни изъяса берегӧ.

Свежов да Вера Степановна эз на удитны пуктыны му вылӧ сьӧкыд чемоданъяссӧ, а на дінӧ йӧз пӧвстӧд локтісны нин прӧстӧй пинжака мужичӧй да том зон.

— Мыйла нӧ тэрмасин петны пароход вывсьыс, Вера? — аньӧс кӧритыштіс мужичӧй да тэрыба кутыштліс сійӧс.

— Омӧля виччысьӧмныд, ая-пиа!.. — водзӧссӧ чӧвтыштіс Вера Степановна. — Гажтӧмыд кӧ босьтіс, йӧзлысь петӧм небось энӧ кутӧй видзӧдны, борт вомӧныс эськӧ кавшасинныд.

— Тэ кылан, Коля, мый шуӧ мамыд? — пиыс дінӧ шыасис бать. — Прӧста миян тэкӧд тӧждыссьӧма.

— Тӧдмась, Илья Степанович, — сэк кості том инженер вылӧ индыштіс Вера Степановна. — Шуӧны Григорий Даниловичӧн. Локтӧ райцентрӧ и зэв ёна интересуйтчӧ районса начальствоӧн.

Илья Ошлапов дженьыда, но топыда кутліс Свежовлысь кисӧ.

— Районӧ воысьясӧс радӧсь примитны, — шуис сійӧ да шуткапырысь жӧ содтіс: — А ковмас кӧ, и могмӧдам, мыйӧн вермам.

Райисполкомса председателькӧд татшӧм паныдасьӧмыс Свежовлы ӧні эз вӧв дзикӧдз виччысьтӧмӧн, и сійӧ вочавидзис колана ногӧн:

— Ме первойысь на аддза начальстволысь сэтшӧм гӧтырӧс, Илья Степанович, коді не сӧмын эз кут ошкыны ассьыс верӧссӧ, но и весиг эз висьтась, мый сійӧ буретш сылӧн гӧтыр.

— Гусьӧн ветлысь, сідзкӧ, — гӧтырыслы мышкас лапкӧдыштіс Ошлапов. — Эг тӧдлы та йылысь, эг тӧдлы... — И быттьӧ асьсӧ жӧ торкыштіс: — Тэ, Коля, кутшӧм чемодан босьтан?

— Ме бӧрйи нин аслым, батьӧ, — виччысьтӧм кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Коля да кутчысис буретш сійӧ чемодан дінӧ, кодӧс пароход вылысь петкӧдіс Свежов.

— Сійӧ тэныд вывті сьӧкыд лоас, — писӧ мӧдліс ӧлӧдны мамыс, но Коля нарошнӧ зэвтчытӧг лэптыштіс чемодансӧ пельпом вылас.

— Тэ, нылӧ, эн видзӧд сылӧн вӧсни сьылі вылӧ, — пиыс вӧсна явӧ радлыштіс бать. — Чунь крукӧн кыскасигӧн менӧ вермӧ нин.

— Да, «вермӧ»... — дӧзмыштіс Коля сыысь, мый сэки, чунь крукӧн кыскасигас, батьыс нарошнӧ сетчис сылы, а ӧні, видзӧдтӧ, висьталӧ мамыслы... Челядьӧн век лыддьӧ. Янӧдӧ йӧз морт водзын. И Коля ӧдйӧджык нин эновтіс сійӧс янӧдысьясӧс.

Артмис сідзи, мый Свежовлы весиг эз ковмы юасьны, кытчӧ сылы пырны узьны; первойсӧ Илья Степанович вичмӧдліс сылы нуны неыджыд чемодан, а кодыр локтісны найӧ кильчӧ помӧ, татшӧм юасьӧмыс некутшӧма нин эз лӧсяв. Аслас могъяс йылысь сійӧ кызвыннас тӧдмӧдіс Ошлаповӧс пристаньсянь локтігӧн.

Ошлаповъяс олісны куим жыръя крестьянскӧй керкаын. Но кутшӧм кыпыдӧн вермӧ лоны и татшӧм керка, сы дінӧ кӧ сибавласны культурнӧй йӧзлӧн ставсӧ вӧчны кужысь кияс!

Пӧлать увсянь на синмад шыбитчис не талун нин лӧсьӧдӧм пӧрадок да сӧстӧмлун, кӧть эськӧ кӧзяйкаыс вежонысь дырджык нин эз вӧв гортас.

Сёйысь песӧм ыджыд пач да кывт, кодӧс сайӧдӧма обоитӧм заборӧн, ньӧти эз мешайтны вӧчны первойя жырсӧ столӧвӧйӧн и челядьыслы занимайтчанінӧн.

Сы йылысь, мый тані вӧлі столӧвӧй, висьталіс тасьті-паньӧн да чай юан кӧлуйӧн тыр шкап, а школьникъяс — Колялӧн томджык вокыс да чойыс — лыддьысисны клеёнкаа пызан сайын, тыдалӧ, кӧсйисны петкӧдлыны мамыслы ассьыныс зільлунсӧ: со пӧ ми кӧть и тэтӧг, а велӧдчӧмнымӧс ог вунӧдӧй.

Пытшкӧсса кык жырйыс вӧліны ӧтпырйӧ и узьланінъясӧн, и уджалан кабинетъясӧн. Сэні ӧткодь письменнӧй пызанъяс вылын ӧзйисны неӧткодь абажура лампаяс, и жыръяссӧ найӧ вӧчисны разнӧй рӧмаӧн. Шӧрсаыс, кӧні вӧліны челядьлӧн койкаяс, комнатнӧй цветъяс да пионерлӧн пельӧс, кажитчис лӧз руа кодьӧн, а пытшкӧссаыс — турунвиж руаӧн.

Быдлаын книгаяс. Найӧ радъясӧн сулалісны стеклӧа шкапъясын, восьса этажеркаясын, куйлісны койкаясбердса тумбочкаяс вылын.

Кӧзяева радейтісны портретъяс да фотокарточкаяс. Ӧтияс рамкаясын, мӧдъяс рамкаястӧг — ӧшалісны и сулалісны. Сэк жӧ Свежов приметитіс, мый и тані тӧдчис аслас пӧрадок: пионер пельӧсын бать-мамлӧн да школа олӧмысь фотояс, журналъясысь вундалӧм мичаджык портретъяс да художественнӧй картинаяслӧн репродукцияяс: учительница пызан вылын М. Горькийлӧн неыджыд бюст, а пызан весьтас — А. С. Пушкинлӧн портрет. Сідзкӧ, Вера Степановна школаас велӧдӧ литература. Торъялӧмыс ёна тӧдчис и медпыді жыръяс. Вождьяслӧн портретъясысь кындзи фотокарточкаясӧн вевттьӧма дзоньнас стенлысь вель паськыд ӧшинь кост. Карточкаяс петкӧдлісны Ошлаповъяслысь историясӧ, и Григорий Данилович пыр жӧ кутіс видзӧдны на вылӧ, кыдз сӧмын Илья Степанович сійӧс пыртіс жырйӧ, а ачыс петіс кӧзяйкаыс дінӧ сёрнитыштны ужын йылысь.

Стеклӧа рамаясын вӧліны медся гырысьясыс. На пӧвстысь ӧти — гражданскӧй война кадся, краснӧй командиръяслӧн курсъяс. Илья Ошлапов — курсант. Мӧд группӧвӧй снимок — совпартшколалӧн выпуск. Илья Степанович тані гражданскӧй паськӧма — костюма, галстука, штиблетъяса, кутшӧмъясӧс новлісны кызь витӧд — кызь кӧкъямысӧд воясӧ. Рамкаын жӧ — старик горт дінын медбӧръяысь сулалӧм. Ильяысь кындзи тані вӧліны Вера Степановна, Коля да шензьымӧн ӧткодь чужӧмъяса ая-пиа, тыдалӧ, Ильялӧн Мишка вокыс да племянникыс, кодъяс йылысь Свежов кывліс тулыснас, но эз вӧвны тӧдсаӧсь. Сулаліс ещӧ ичӧтик нывбаба, а сы гӧгӧр жмитчисны куим нывка — ар вит-квайт медічӧтыслы да ар дас квайт медся ыджыдыслы. Тайӧ вӧліны Катьӧ эня-ныла котыр.

Степан Матвеевичӧс дзебисны во сайын на. Старукаыс кулӧм бӧрын сійӧ оліс Илья ордас, но кодыр кутіс кывны и аслас нэмлы пом воӧм, окотитіс «мӧд мирӧ мӧдӧдчыны» рӧднӧй Важгорт сиктсяньыс. Сійӧс колльӧдны Илья гозъя да налӧн ыджыдджык пиыс волісны райцентрсянь.

Фотояс висьталісны и мӧдтор йылысь: на вылӧ видзӧдігӧн Ильялысь биографиясӧ вӧлі сьӧкыд торйӧдны Вера Степановна биографияысь. Найӧ налӧн мунісны то орччӧн, то ӧти воськовъясӧ тувччалӧмӧн. Илья кӧ, аслас ыджыд олӧмӧ пыригӧн, новліс будёновка-шапка, то Вера юрын красуйтчис женделегаткалӧн чышъян, — та йылысь висьталіс женделегаткаяс областнӧй конференция вылын участникъяслӧн снимок. Верӧс кӧ помавліс совпартшкола, то гӧтыр пӧлучитліс педагогическӧй институт помалӧм йылысь диплом.

Свежовлӧн синъясыс сувтісны неыджыд фото вылӧ, кӧні снимайтчӧмаӧсь куимӧн: Илья, Вера и... Мирон Хуторков. Тайӧ карточка вылӧ видзӧдігӧн и сы дорӧ кухнясянь бӧр локтіс кӧзяин.

— Войнаӧдзся, буракӧ, снимокыс, Илья Степанович?

— Да. Фотографируйтчылім Уралын. А ті мыйӧн тӧданныд?

— Мирон Хуторков серти, — вочавидзис инженер да висьталіс, кутшӧм ногӧн сійӧ тӧдмаліс вӧвлӧм матрослысь историясӧ.

Ошлапов стӧчмӧдыштіс:

— Проня Петра, дерт, вӧлі сэні жӧ, Уралас, олім ӧти куреньын. Но сійӧ унатор эз тӧдлы. А Прохор Федорович Коканов неуна содтыштӧма: Мирон Васильевич сійӧ кадӧ вӧлі гырысьджык йӧзлысь велӧдчысьӧн на. Но сылӧн морӧсас пессис ыджыд сьӧлӧм. Вӧвлӧм матрос корсис олӧмсьыс выль туйяс, паськыдджык фарватер, кыдзи радейтліс шулывны сійӧ...

Илья Степанович кинас индыштіс Свежовлы пуксьыны стул вылӧ. Но ачыс эз пуксьы, кутіс ветлӧдлыны жырйӧд. Тӧдчис, мый Мирон йылысь казьтыштӧм чужтіс сы пытшкӧ паськыдджык думъяс.

— Мирон Васильевич меным вӧлі муса другӧн и ыджыдджык ёртӧн, — чӧвтыштіс Ошлапов. — И быд раз, кодыр меным ковмылӧ решайтны выль вопросъяс, кыдзкӧ век нин тӧд вылӧ усьлӧ сійӧ. Сылӧн вӧлі не сӧмын ыджыд сьӧлӧм да ясӧд вежӧр, но и паськыд душа. Татшӧм йӧзыдкӧд уджалігӧн весиг он пов ӧшыбитчыны...

Свежов думсьыс казьтыштіс Кокановлысь кывъяс сы йылысь, мый районӧн веськӧдлысьяс быттьӧкӧ тӧдчымӧн варовджыкӧсь бокысь воӧм специалистъяскӧд. Но тайӧ ӧмӧй лёк? Став делӧыс сыын, кутшӧмтор йылысь варовитны. Райисполкомса председательлӧн сёрниыс Свежовлы кажитчис и вежӧраӧн, и коланаӧн. Том мортлы и аслыс окота лои мыйкӧ шуны тӧлкаӧс да коланаӧс.

— Ме, дерт, том на, менам ичӧт на олан опытӧй, — заводитіс сійӧ. — Но меным кажитчӧ, мый медся лёкыс олӧмад абу ӧшыбка вӧчӧмын, а ӧшыбкасӧ гӧгӧрвотӧмын, сійӧс ас кадӧ бырӧдны кужтӧмын.

— Тайӧ збыль, — ошкыштіс Илья Степанович да сэк жӧ юаліс: — Ті некор эн вӧвлӧй коська юяс вылын?.. А меным удайтчыліс вӧвлыны. Уралын. Вӧр кылӧдігӧн. Он на удит воны ас садяд ӧти коськ прӧйдитӧмысь — петкӧдчӧ нин мӧд. Да ещӧ быдсяма ловушкаяса. То сійӧс вожӧдӧ из нӧрыс, то ва улас кыйӧдчӧ пывсян ыджта валун. А ваыс пуӧ веж быгйӧн, шумитӧ-гымалӧ морт гӧлӧс пӧдтымӧн... Сюсьӧсь сэтчӧс кылӧдчысьяс, тӧдӧны юяслысь быд вож и чукыль... — И юаліс: — А первойысь кӧ сэті кывтан? Юсӧ бура тӧдысьтӧг?.. Олӧмыд, зонмӧ, тӧдтӧм ю кодь жӧ, код кузя тэныд лоӧ кывтны. Торъя нин миян кадӧ, кор ставыс визувтӧ ытва дырйи моз — ӧдӧбтчӧмӧн да паськыда. Сійӧ-й видзӧд, мед оз шыбелит кытчӧкӧ. Но, а суас кӧ татшӧм грекыс, оз позь сійӧс ни дзебны, ни дорйыны. Мӧд ногӧн бур эн виччысь. Тадзи, буракӧ, тэ шуан?

Том инженерлы вӧлі нимкодь сыысь, мый сійӧс стӧча гӧгӧрвоис пӧрысьджык ёртыс, мый тайӧ вопрос кузя налӧн ӧткодь видзӧдласъяс.

— Быд историческӧй кадколастлӧн, Илья Степанович, эм аслас визув, — вочакыв пыдди шуис Свежов. — И зэв колана, мед эськӧ сэті кывтысьяс эз кутны сынны сідзи жӧ, кыдзи найӧ сынлісны важ визулӧдыс кывтігӧн.

Ошлапов сюся видзӧдліс гӧсть вылӧ.

— И тайӧ вернӧ! — Сійӧ лэптыштліс водз чуньсӧ да шмоньпырысь нин содтіс: — Гӧгӧрвоа, кытчӧ метитанныд, Григорий Данилович, гӧгӧрвоа!.. Делӧыс сыын, мый миянлысь — райисполкомлысь да партия райкомлысь — юасьӧны жӧ буретш сы йылысь, мый кузя и ті воӧмныд. Локтан лунъясӧ чукӧртчылам. Вопросыс ыджыд. Кутам решайтны ӧтув.

«Татшӧм ӧдйӧ?.. — думыштіс Свежов. — А ме полі, мися, кужа-ӧ кыпӧдны районӧн веськӧдлысьясӧс ыджыд сёрни вылӧ. Али налӧн эм нин асланыс видзӧдлас, коді, гашкӧ, ньӧти оз лӧсяв менам могъяскӧд?..»

Жыр ӧдзӧсын петкӧдчис кӧзяйка. Сійӧ висьталіс пызан вылӧ сёян лӧсьӧдӧм йылысь да корис петны кухня жырйӧ.

2

Районӧ воан лунсянь колис кык лун. Тайӧ кадӧ Свежов удитіс аддзысьлыны и райкомын уджалысьяскӧд, пыравліс вӧрпромхозӧ, бурджыка тӧдмасис райцентркӧд.

Партия райкомын первой секретарыс — ыджыд карысь воӧм морт — Комиӧ волӧма кызь ӧкмысӧд воын двадцатипятитысячникъяс лыдын, мыйтакӧ ачыс уджавлӧма вӧрын, вӧр вӧчӧмын индустриальнӧй методъяс пыртӧмсӧ ошкӧ да ас пайсьыс кӧсйӧ отсавны та кузя мыйӧн вермас.

Интереснӧй морткӧд Свежов паныдасис райсоюзпушнинаын. Тані сійӧ аддзысис Владимир Сирвойтовкӧд, вӧвлӧм кулак Власий Спиридонович пикӧд, код йылысь кыдзкӧ сёрни костын гарыштіс Илья Степанович Ошлапов. Та вӧсна Григорий Данилович ӧні тӧдіс нин, мый тайӧ Сирвойтовыс бать дінсьыс мунлӧма нёль-вит во сайын нин, раскулачиттӧдзыс на.

Пансис сёрни.

Инженер Свежов йылысь Владимир Сирвойтов кывлӧма Вӧръю кузя изысканиеяс нуӧдан кадӧ на, и ӧні, первой аддзысьӧмас, ачыс паніс сёрни вӧр йылысь.

— Кад нин, том морт, важӧн кад, кутчысьны миян вӧръяс дінӧ сосъяс пуджӧмӧн. Ми ӧд весиг омӧля гӧгӧрвоам, кутшӧм ыджыд озырлун вӧрыд.

Григорий Данилович некор эз аддзыв Владимирлысь батьсӧ и оз тӧд, кутшӧмджык сійӧ эм. Но кодыр паныдасис сылӧн пикӧд, кыдзкӧ зэв ясӧда сувтіс син водзас ён мыгӧра да стрӧговат чужӧма старик.

«Да, вӧрыд сійӧ — озырлун, — аслыс думыштіс Свежов. — Эз ичӧт доход вайлы тэнад батьлы».

Но кымын дыр найӧ мӧдісны варовитны, сымын ӧдйӧ кутіс вежсьыны Владимирӧс донъялӧмыс.

— Ми дыр кӧсъям, — смела шуаліс Сирвойтов. — Кымынӧд во нин гижам вӧр уджын пыр кадся кадр лӧсьӧдӧм йылысь. А кӧні сійӧ, миян вӧръясса рабочӧй классыс? Колӧ этшаджык больгыны, унджык вӧчны. Колӧ став важсӧ, коді мешайтӧ на, немжалиттӧг жугӧдны, вӧтлыны, бырӧдны.

Сирвойтовлӧн татшӧм кывъясыс Свежовӧс шензьӧдісны ещӧ и сы вӧсна, мый кулак пиян йылысь сылӧн вӧлі мӧд сикас гӧгӧрвоӧм. Татшӧм гӧгӧрвоӧмыс артмис торъя нин кольӧм вояс чӧжӧн, кор муніс колхозъяс котыртӧм да сы подув вылын кулакъясӧс, кыдзи классӧс, бырӧдӧм. Сы водзын вӧлі дзик мӧд сяма кулак пи. Гашкӧ, мудеритӧ? Кӧсйӧ асьсӧ петкӧдлыны сӧветскӧй строй вӧсна тӧждысьысьӧн, а збыль вылас думайтӧ мӧд ногӧн?

— Критикуйтны, дерт, кокньыдджык, — нарошнӧ чӧвтыштіс Свежов. — Бокисяньыд ёнджыка тыдалӧ... Ті вот бура гӧгӧрвоанныд ставсӧ, а уджаланныд самӧй лӧнь местаас — гожӧмын со кукань куяс ньӧбанныд, а тӧлын ур куяс лыддянныд.

Найӧ сёрнитісны прилавок дорын: Владимир Сирвойтов — ӧтарас, Григорий Свежов — мӧдарас. Вӧліны и кукань ку сдайтысьяс.

— Кӧсъянныд янӧдны, том морт? — жальпырысь чӧвтыштіс Владимир да жыр пельӧсӧ шыбитіс сӧмын на ньӧбӧм кукань ку. — Колӧны и кукань ку босьтысьяс. И пушнина донъялысьяс зэв ёна колӧны...

— Колӧны, — сӧгласитчис Свежов. — Но ӧд ті вежӧртанныд ёна паськыдджыка этайӧ кукань куясӧн вӧдитчӧм дорысь.

Сирвойтовлӧн кымӧртчыштлісны кузь лыска синкымъясыс, джуджыда пукалысь синъясас югнитіс скӧр бикинь. Мыжа ӧмӧй Володя Сирвойтов сыысь, мый сійӧс, кыдзи озыра олысьлысь пиӧс, торъя эз лэптыны ни революция воясӧ, ни странаӧс восстановитан кадӧ, ни весиг сэки, кор сійӧ ӧткажитчис бать овмӧссьыс. Аслас делӧвӧй характер серти, коді сылӧн петкӧдчыліс коммерческӧй училищеын велӧдчигас на, Владимирлы лӧсяліс лоны ыджыд организаторӧн, а сылы, видзӧдтӧ, пӧшти нэм чӧжыс ковмис шоммыны «кокньыдик» уджъяс вылын. Весиг зверь-пӧтка кыян делӧын эськӧ сійӧ вермис вӧчны унатор, тшӧктісны кӧ сылы вӧчны тайӧс. Владимир Сирвойтов эськӧ котыртіс вӧралан делӧтӧ сідзи, мый кыйсян прӧмысыд миян пармаын чинӧм пыдди кутіс воысь-воӧ содны. Да и вӧртӧ эськӧ кужис донъявны бурджыка.

— Висьталӧй, Свежов ёрт, сӧмын честнӧя, — быттьӧ курыдтор ньылыштӧм бӧрын шыасис Владимир. — Ті тӧдсаӧсь мукӧд государствоясса вӧр промышленность йылысь литератураӧн? Шуам, Финляндияса, Канадаса вӧр промышленность йылысь?

— Тӧдса, но абу тырвыйӧ, — эз кут соссьыны Свежов. — И ме бура гӧгӧрвоа, мыйла ті сетінныд татшӧм вопроссӧ. Верма висьтавны ас нимсянь: ставыс заводитӧ мунны сылань, мед локтан воясӧ нин тӧдчымӧн бурмӧдны миянлысь вӧр овмӧснымӧс.

— Кутам надейтчыны, инженер ёрт, — ньӧти виччысьтӧма Свежовлы нюжӧдіс кисӧ Сирвойтов. — Весиг эска талы сы вӧсна, мый аддза: локтӧны миян вӧр-ваӧ выль йӧз!

«Ворсӧдчӧ мекӧд али сьӧлӧмсяньыс висьталіс?» — ывлаӧ петӧм бӧрын нин Сирвойтов йылысь бара думыштіс Свежов. Сійӧ эз вермы вунӧдчыны сы йылысь и бӧрынджык. Мӧдіс кажитчыны, мый Владимир олӧ да уджалӧ кӧрталӧм киясӧн моз, мый мездан кӧ сылысь кияссӧ тайӧ «кӧртӧдсьыс», вермас вӧчны ыджыдджык пӧльза.

«Гашкӧ сёрнитлыны Илья Степановичкӧд? Сирвойтовъясӧс сійӧ тӧдӧ бура. Оз ӧшыбитчы. Да и сюсь йӧзыс миянлы ковмасны, лоас кӧ котыртӧма механизированнӧй вӧрпункт».

— Колӧ думыштлыны, — вочавидзис Ошлапов, кор Свежов сылы висьталіс Владимир Сирвойтовкӧд аслас беседа йылысь, да ещӧ содтіс: — Эн вунӧд та йылысь казьтыштны исполком заседание вылын. Кадръяс збыль ковмасны. Быдӧнлы сюрас колана места.

Заседание вылӧ тшӧтш воисны и Свежовлӧн важъя тӧдсаясыс — Прохор Коканов, Лидия Парпенова да весиг Важгорт сиктсӧветса председатель Митрей Расов. Ставныс найӧ тӧдісны нин заседание вылын сёрнитантор йылысь да, инженеркӧд киасигӧн, быдӧн чӧвтышталісны гоз-мӧд кывйӧн буретш та йылысь.

— Колӧ шуны, Григорий Данилович, матысмисны зэв кывкутана здукъяс. Мед жӧ эськӧ лоас сідзи, кыдзи ми тэкӧд артавлім гожӧмнас, Вӧръю тӧдмалігӧн.

— Лоас, Прохор Фёдорович, кыв шутӧг лоас.

— Ті вот радланныд, а ме тӧждыся, — Свежовлысь кисӧ дружескӧя треситыштіс Расов. — Чайта, эн на вунӧдӧй, кутшӧм сьӧкыдапырысь ме тіянлы чуктӧдлі куим мортӧс. А ӧні ковмас аддзыны дас пӧв унджык.

— Комын мортыд этша лоӧ, Дмитрий Алексеевич, — серӧктіс Свежов. — Лӧсьӧдчы уна дасӧс аддзыны... И тіянлы, Лидия Максимовна, уджыд мӧдас тырмыны: ставсӧ ковмас удны-вердны, пасьтӧдны-кӧмӧдны. — Свежов нарошнӧ казьтыштіс пароход вылын сылысь ӧтлаын воӧмсӧ. — Ме сэки тіянӧс вель дыр виччыси палуба вылын да сідзи и эг вермы виччысьны. Быттьӧ джуджыд йирӧ вӧйинныд.

— Омӧлик зон, сідзкӧ, вӧлӧмыд, — исергаяснас ворсыштіс Лидия. — Прамӧй зонъяс оз сӧмын виччысьны, но и корсьлӧны.

— Эг лысьт, Лидия Максимовна. Мися, гашкӧ, не кадӧ восяс...

Свежов тадзи шуис сы могысь, мед казьтыштны Лидиялы, мый сійӧ дзебсясьӧмлӧн помкаыс бура тӧдса Свежовлы. Но гожъялӧм чужӧмлӧн ни ӧти мускул эз висьтав тайӧс гӧгӧрвоӧм йылысь.

— Меным быть лоӧ вежны ассьым кывйӧс тіян йылысь, Григорий: ті веж сораӧсь на... Тс-с-с... Начальство петкӧдчис, — друг шуис Лидия да кияснас вӧчыштліс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ кодӧскӧ кӧсйис кватитны.

— Абу ныв, а веськыда шоколад, Григорий Данилович! — вом дорсӧ нюлыштіс Коканов, кор Лидия воськовтіс приёмнӧй джодж шӧрлань. — И удж вылас дьявӧл кодь. Тӧвар и прӧдукта судзӧдас, колӧ шуны, кутшӧм тэд колӧ. Орс системаын миян Лидия — збыльвылӧ клад!

Паськыда воссис председатель кабинетлӧн кык пӧвста ӧдзӧс.

— Позьӧ пырны, ёртъяс.

Унджыкӧныс пуксялісны гӧрд сукноӧн вевттьӧм кузь пызан сайӧ, коді председатель пызан дінсянь нюжаліс пыран ӧдзӧслань. Мукӧдъясыс инасисны стулъяс вылӧ.

Талунъя заседаниесӧ Илья Степанович, тыдалӧ, лыддис зэв важнӧйӧн да вӧлі пасьталӧма руд шевиотысь вурӧм гимнастёрка, код вылысь сійӧ шоча босьтлывлӧ гражданскӧй война кадӧ пӧлучитлӧм боевӧй Краснӧй Знамя орденсӧ.

Докладсӧ вӧчны шуӧма сылы, и заседаниесӧ восьтіс райкомса секретарь — латшкӧс тушаа, тэрыб вӧраса морт. Секретарӧс ыдждӧдлісны Аким Акимовичӧн. Фамилиеыс Можевельников. И, буракӧ, сы вӧсна, мый овыс шусис сьӧкыда, а ачыс вӧлі йӧз дінӧ сибалысьӧн, унджыкысьсӧ сійӧс шуисны ним-вичнас либӧ весиг Акимычӧн.

Кыдзи-й виччысис Свежов, исполкомса председатель ассьыс докладсӧ заводитіс вӧр дінын важъя уджалӧмъяссянь. Та кузя сылы эз ковмы ни юасьны кодлыськӧ, ни висьтавны абутӧмсӧ, — ставыс прӧйдитліс ас мышку вывті, ставсӧ аддзывлӧма и донъялӧма аслас синъясӧн да вежӧрӧн. И ещӧ сы вӧсна, мый докладсӧ вӧчис не сӧмын ыджыд олӧм опыта морт, но и аслас поколениелӧн нырщикалысь, та вӧсна сійӧс кывзісны ловшысӧ пӧдтӧмӧн.

Илья Ошлапов тӧдіс паметь серти и роч передӧвӧй йӧзлӧн важъя кадӧ комияс йылысь шулӧмъяс.

— «Шуштӧма, зумыша сулалӧны коми вӧръяс, — вайӧдіс Ошлапов роч писатель Засодимскийлысь кывъяс, кодъясӧс сійӧ коркӧ печатайтліс «Леснӧй царство» нима аслас очеркын. — Пыдісянь шувгӧны дзор козъяс. Мый йылысь нӧ шувгӧны найӧ? Сьылӧны-ӧ коми йӧзлӧн водзӧ лоан подвигъяс йылысь, умственнӧй да нравственнӧй развитие мирын налӧн деяние йылысь сьыланкывъяс либӧ нургӧны налы кулӧмводзвывса гажтӧм песня? Код тӧдас?..»

— Код тӧдас, мыйӧ эськӧ вайӧдісны коми уджалысь йӧзӧс и найӧ, кодъяс асланыс озырмӧм могысь революцияӧдз заводитлісны паськӧдчыны кутшӧмсюрӧ уджъяс кузя. Ме сёрнита вӧвлӧм лесопромышленнӧй компания йылысь, кытчӧ вӧлі ӧтувтӧма куимнан пӧлӧс нартитӧмсӧ...

И бара жӧ, Ошлапов висьталіс тайӧ компания йылысь эз кывлӧм серти ни эз книгаясысь, а сылы аслыс ковмыліс вӧчны и сортовка, и аслыс жӧ сувтлыны компаниялы паныд морӧс на морӧс.

Ковмис сёрнитны быттьӧкӧ ёна нин ылӧ кольӧм кад йылысь, но быдӧн гӧгӧрвоисны, мый компанияыс кӧть и казьтылантор нин, а сійӧс котыртысьясыс, сыӧн коркӧся веськӧдлысьясыс да налӧн слугаясыс колисны на, олӧны-вылӧны. Олӧ-вылӧ британскӧй лорд Клоп, коді аслас агентъяс пыр збыльвылас веськӧдліс компаниянас. Эз на быр некытчӧ и международнӧй масштаба слуга-делец Русин-фон Стюарт: роч буржуазиялы — Иван Григорьевич, иностраннӧйлы — Джон Рикардович.

Революция дырйи лыйлісны коми народлысь медся ыджыд нартитысьсӧ — Карп Пипуныровӧс, коді вӧлі ӧтувтӧ ас пытшкас и озыр купечӧс, и видз-му овмӧсын ыджыд чераньӧс, и лесопромышленникӧс. Лыйлісны кыдзи виръюысьӧс да неммиритчытӧм контрреволюционерӧс. Но колис сылӧн пиыс — Костя Пипуныров — ярӧй белогвардеец. Интервентъясӧс Войвылысь вӧтлан кадӧ том Пипуныров кытчӧкӧ пышйыліс ас мусьыс.

Ловъя на Власий Сирвойтов — вӧвлӧм подрядчик, сиктса кулак да ньӧбасьысь-вузасьысь. И мед кӧть сійӧ эз нин ыджыдав Важгорт сиктын, мед кӧть сылысь лои керыштӧма быдмысь бордъяссӧ да асьсӧ ыстӧма овны выль ногӧн, ас удж помысь, мед кӧть ставыс тайӧ тадзи, а старик Сирвойтовӧс абу на пасйӧма кулысьяслӧн книгаӧ, олӧ на...

Илья Степанович нюжӧдыштліс кисӧ графин дінӧ, кисьтыштіс стӧкан ва — эз юны, а сы могысь, мед ва кисьтігкостіыс вӧчыштлыны неыджыд кост, а сэсся заводитны висьтавны мӧдтор йылысь.

Юрсиыс сылӧн том кадас моз на кудриасьыштӧ, сӧмын сійӧс сылысь серӧдыштӧмаӧсь нин водз лоӧм дзор юрсияс. И чужӧмыс кольӧма том кадся Ильялӧн — топыд яя, тэрмасьтӧм видзӧдласа тӧлка чужӧм, но муртса читкыртыштӧм син доръясас тӧдчисны нин первойя чукыр резьӧбъяс, а ус-тош местаыс лӧзӧдӧма частӧ бритчӧмысь.

Ошлапов сулаліс аслас пызан сайын. Сы водзын куйліс бумага лист — докладыслӧн планыс, и сы вылӧ сійӧ видзӧдлывліс кадысь кадӧ.

— Ме эськӧ вӧчи тіян водзын мыж, важ йывсьыс сёрнитігӧн кӧ эг сувтлы ещӧ ӧтитор вылӧ, кодӧс миянлы некыдз оз позь вунӧдны. Сійӧ кадӧ на, кор збыль кажитчис, кутас-ӧ миян парманым коркӧ шувгыны гажаджыка, тайӧ кадӧ нин миян народлӧн вӧліны вернӧй другъяс, кодъяс нинӧмысь повтӧг сувтлісны уджалысь йӧз дор, отсавлісны миянлы быдмыны да сӧвмыны. Тайӧ другъяс пӧвстысь ӧтиӧс — вӧвлӧм учитель Степановӧс — ме кута казьтывны медся бур кывъясӧн нэм чӧж.

— Тӧлка вӧлі учительыс, — татчӧ содтыштіс Митрей Расов, Ильялӧн том кадся ёртыс, кодкӧд ӧтилаын быдмылісны да уджавлісны. — Мортыд оз вӧлі ӧтдорась прӧстӧй йӧзсьыд, вом каличас ва эз видзлыв, ставсӧ лючки-ладнӧ висьталас, юалан кӧ...

Но Митрей, вӧлӧм, абу ставсӧ тӧдлӧма Степанов йылысь, и кодыр Илья Степанович кутіс висьтавны сы йылысь паськыдджыка, кыдзи роч йӧзлӧн медся водзын мунысь радъясын сулалысь морт йылысь, большевик-революционер йылысь, Митрей Расов кывзіс мукӧдъяс дорысь не омӧльджыка.

— Да, эськӧ, лоис ӧмӧй миян кутшӧмкӧ тӧлк, компаниякӧд тышкасигӧн кӧ вӧлім ӧтнаным, ас кежсьыным. «Скӧрысь шувгӧ парма» — тадзи Николай Иванов псевдоним улын Степанов вӧлі нимтӧма ассьыс статьясӧ, кодӧс сійӧ печатайтліс сэкся ӧти московскӧй прогрессивнӧй журналын. Коми уджалысь йӧз йылысь, найӧс нартитӧм йылысь скӧр правда юрӧбтіс став мир пасьта. Нӧйтӧм кычияс моз сюркнялісны ассьыныс бӧжъяссӧ Пипуныровъяс да Сирвойтовъяс...

Степанов йылысь Илья Ошлапов эськӧ вермис висьтавны зэв уна, кыдзи сійӧ, том вӧралысь на, тӧдмасис сыкӧд, кыдзи аддзысьлывліс бӧрынджык, а гражданскӧй война воясӧ воюйтіс ӧти дивизияын: Николай Иванович Степанов — дивизияса комиссар, Илья Степанович Ошлапов — боевӧй подразделениеса командир. Но могыс докладчиклӧн ӧні эз вӧв сӧмын таын — Степановӧс бур кывйӧн казьтылӧмын.

Аслас нэмӧ Ошлапов паныдасьліс уна бур йӧзкӧд. Ставыс найӧ мыйӧнкӧ да отсавлісны сылы, сылӧн рӧднӧй народлы. Ӧтияс ышӧдлісны корсьны ас пытшсьыд ыджыдджык морттуй, мӧдъяс велӧдлісны радейтны олӧм, коймӧдъяс — некор не вунӧдны мукӧд йӧзъяс водзын аслад долг йылысь.

Могыс Илья Степановичлӧн ӧні вӧлі сыын, мед эськӧ татшӧм висьтасьӧмъяснас восьтыны ёртъясыслы главнӧйсӧ. А тайӧ главнӧйыс вӧлі сыын, мый олӧмад ставыс йитчӧма ӧта-мӧдыскӧд, ставсӧ колӧ гӧгӧрвоны ёна паськыдджыка первойя кажитчӧм дорысь.

Дінъёльса механизированнӧй вӧрпункт котыртӧм эз жӧ позь донъявны сӧмын вӧр лэдзӧм боксянь.

— Миян вӧръясӧ механизация пыртӧм, — водзӧ висьталіс докладчик, — сійӧ лоӧ ещӧ ӧти туйӧн, код кузя нэмӧвӧйся вӧралысьяслӧн да сортовщикъяслӧн пиян вочасӧн кутасны пырны выль олӧмӧ. И коді оз гӧгӧрво тайӧс, коді вӧрын выль нога уджсӧ кутас донъявны сӧмын кубометръяс лыдӧн, сійӧ нинӧмӧн оз мӧд торъявны подрядчикъясысь да довереннӧйясысь. Миянлы колӧ не вообще уджсӧ, а уджыслысь коланлунсӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоӧм, колӧ, мед тайӧ уджыс мортсӧ кыпӧдіс, а эз увтырт.

Дерт, истинаыс, гашкӧ, эз нин вӧв выль, та йылысь, гашкӧ, висьтавлісны и мукӧдъяс, но Ошлапов шуаліс кывъяссӧ сэтшӧм эскӧданаа, мый кывзысьяс лыддисны найӧс сьӧлӧмсяньныс.

Докладчик паськыда сувтліс вӧр дінын уджалысьяслы бурджык олан условиеяс лӧсьӧдны коланлун вылӧ да помас содтіс:

— Тайӧ вопросас медся ыджыд прӧтивникнас миянлы лоӧ асланым жӧ бӧрӧ кольӧм видзӧдласным. Ті асьныд думыштлӧй: сортовкатӧ лэдзигӧн ми коркӧ кузь тӧвъяс чӧж овлім лыска чомъясын да сьӧд банькаясын, йирлім кын нянь, а ӧні, видзӧдтӧ, кӧсъям стрӧитны кык судта керкаяса посёлок, кӧні лоӧны клуб и школа, столӧвӧй и магазин, больнича и детясли. Абу-ӧ лишнӧйджык? Оз-ӧ ло карын кодь?.. Мыйӧн нӧ татшӧм йӧзыс кутасны торъявны, шуам, курӧгъясысь, кодъясӧс пемыд да дука гидйысь пыртасны югыд жырйӧ, а найӧ давай котсьыны, пельтӧ сьӧдӧдмӧн: тані пӧ и кольктӧ по-позавны яндзим!..

Ызнитіс гажа серам. И эз куш сы вӧсна, мый Ошлапов кужис бӧръя кывъяссӧ висьтавны котсян ногӧн, — вӧлі прӧстӧ долыд сыысь, мый на пӧвстын эм морт, коді ассьыс ыджыд сямлунсӧ да тӧлка вежӧрсӧ век зільӧ веськӧдны йӧзлы пӧльза вылӧ. Та боксянь исполкомса председательӧн вӧлі зэв дӧвӧлен и ачыс Аким Акимович. Дай сӧмын-ӧ та боксянь. Во-мӧд нин сыкӧд ӧтлаын уджалігӧн райкомса секретарь удитіс тӧдмавны сійӧс быд боксянь да вермис пуктысьны сы вылӧ ас вылас моз. Ошлапов сылы воис сьӧлӧм вылас кыдзи морт, коді вежӧртӧ государственнӧя, ставсӧ вӧчӧ бура думыштӧмӧн да повтӧг.

— Илья Степанович, — шыасис Аким Акимович, кор йӧзыс эз на прамӧя удитны ланьтыштны, — кыдзи тэ думайтан, кутасны-ӧ тайӧ жӧ курӧгъясыс позавны унджык кольк, кор найӧ велаласны овны югыд жыръяс?

Кодсюрӧ выльысь пыльс серӧктісны. Но райкомса секретарь кӧ бура тӧдіс райисполкомса председательӧс, то и бӧръяыс эз омӧльджыка тӧд первойясӧ. Аслас шмонь сяма юалӧмнас Можевельников кӧсйис туйдӧдны Ошлаповӧс сы вылӧ, мед сійӧ ӧти сайысь висьталіс и йӧз психика йылысь, кор налӧн олан ногыс тӧдчымӧн бурмас.

— Та вылӧ ме, Аким Акимыч, вочавидза поговоркаӧн, — йӧзланьӧ кинас шеныштіс Ошлапов: — Сьӧдас олысьяс аддзӧны белӧй светсӧ гудыр синъясӧн. И мӧдарӧ: быд выльтор, коді кокньӧдӧ да мичмӧдӧ йӧзлысь олӧмсӧ, югдӧдӧ и налысь синъяссӧ, югдӧдӧ вежӧрсӧ, чужтӧ на пытшкын выль кӧсйӧмъяс. И ме тырвыйӧ эска, мый вӧр лэдзысь, кор сійӧ лоас механикӧн либӧ трактористӧн, вӧр вӧчӧм кузя мастерӧн либӧ инженерӧн, кор сылӧн вежӧртӧмыс лоӧ тӧдчымӧн паськыдджык, сэк сійӧ кутас думайтны гырысьджыкторъяс йылысь. Куш кер лэдзӧмыд сылы мӧдас кажитчыны бӧрӧ кольӧмторӧн, вӧрсӧ таргайтӧмӧн. Сійӧ окотитас стрӧитны фабрикаяс да заводъяс, кӧні тайӧ вӧрыс кутас мунны пӧльза вылӧ вужъяссяньыс да самӧй туганӧдзыс.

Тайӧс висьталігӧн Илья Степановичлы син водзас друг сувтісны Сирвойтовлӧн делянка, пӧльзатӧг жугӧдӧм пожӧма яг и бипур дорын сулалысь Ӧнисим.

«Колӧ гӧгӧрвоны барышъяс йылысь тӧлк, — быттьӧ зэв ылысянь кылыштіс Ӧнисимлӧн гӧлӧсыс. — Вӧр компаниялы дзик веськодь, торксьӧ оз вӧр. Мед сӧмын бӧрйӧм керъясыс вӧліны медся бурӧсь. Тайӧ сетӧ компаниялы ыджыдджык прибыль».

Да, да. Тадзи вӧлі коркӧ, важӧн нин. Тадзи оз вермы лоны ӧні: ӧд кӧзяиныс вӧр вылас — ачыс вӧр лэдзысьыс, и сылы некутшӧма оз лӧсяв лоны аслыс жӧ лёктор вӧчысьӧн. Вӧрсӧ колӧ кужны не сӧмын лэдзны, но и быдтыны, — та вылӧ Ошлапов сувтліс торйӧн.

Ассьыс докладсӧ сійӧ помаліс кывъясӧн, кӧні ещӧ ӧтчыд тӧдчӧдіс механизированнӧй вӧрпункт котыртӧмлысь коланлунсӧ, чукӧстіс ставӧс отсавны тайӧ уджас.

Свежов вӧлі дӧвӧлен. Сійӧ эскис, мый вылынджык сулалысь организацияяс ӧні оз нин кутны нюжӧдны вӧрпункт котыртӧмсӧ, мый найӧ сӧгласитчасны кутшӧмсюрӧ уджъяс нуӧдны таво ар, да аслас выступлениеын сувтліс ёнджыкасӧ та вылӧ. Ковмас вель уна йӧз Вӧръю весалӧм вылӧ. Таво жӧ, тыдалӧ, лоӧ заводитӧма и посёлок стрӧитӧм. Став сертиыс тӧдчис, мый первойя кадсӧ кутасны уджавны кызвыннас сезонник-колхозникъяс. А сэсся вочасӧн мӧдас чукӧрмыны пыр кадся кадр. Кадр йылысь сёрнитігӧн вӧлі крукыштӧма и торъя уджъясӧн веськӧдлысьяс йылысь.

Виччысьтӧм ыджыд спор кыптіс Сирвойтов Владимир ним гӧгӧр: вермас-ӧ вӧвлӧм подрядчиклӧн пи лоны выль вӧрпунктын уджалысьӧн.

Первойӧн та кузя сёрнитіс Прохор Коканов. Сійӧ висьталіс:

— Колӧ шуны, ёртъяс, ми сӧмын на кывзім Илья Степановичлысь паськыда артыштӧм да джуджыда восьтӧм докладсӧ. Миянлы тырвыйӧ петкӧдчис Власий Сирвойтовлӧн чужӧмбаныс. Но, тӧварышъяс, оз ков вунӧдны: ув-баддьыс овлӧ пу серти...

— Владимир Власиевич эз таляв батьыслысь кок туйсӧ, — сійӧс торкыштіс Митрей Расов.

Прохор уськӧдчис Митрей вылӧ:

— Ог гӧгӧрво ме тэнӧ, сиктсӧветса председатель. Тэ вунӧдчысь баб кодь: он тӧд, коді миян морт и коді абу миян. Ӧні, зон, колӧ шуны, вопроссӧ решайтӧ биография. Видзӧд эн мортыслы синъясас, а сылӧн анкетаӧ. Сэні ставыс тыдалӧ.

— А ворссян кӧ? — эз сетчы Расов. — Морт пыдди кӧ мӧмӧт анкетасӧ гижӧма?

— И та дырйи он ворссьы. Медтыкӧ социальнӧй положениеыс эз вӧв лякӧсь. Политически он ворссьы.

Тайӧ разӧ вак-вак серӧктіс Аким Акимович, и Коканов тэрмасьыштіс содтысьны:

— Тайӧн ме кӧсйи шуны, секретарь ёрт, со мый: ми олам сэтшӧм вояс, кор важыслӧн колясъясыс сюйсьӧны миян выль олӧмӧ синтӧм гутъяс моз.

— Но ӧд ми, Прохор Фёдорович, ог гутъяс йылысь сёрнитӧ... — пукаланінсьыс чеччис Можевельников. Тӧдчис, мый сійӧ оз регыд бӧр пуксьы местаас. — Да. Ми олам збыль интереснӧй кадколаст — капитализмсянь коммунизмӧ вуджан вояс. Став миян олӧм йитчӧма такӧд, — заводитіс сійӧ стӧчмӧдны вопроссӧ.

Висьталіс тӧлкӧн, гӧгӧрвоанаа. И, сійӧс кывзігӧн, Григорий Свежов вежӧрын выльысь вуджӧртчис Владимир Сирвойтовӧс донъялӧм. Дум вылас усьлісны унаӧн, и кызвыныс на пӧвстысь эз на жӧ вӧвны коммунизмын нин олысьяс кодьӧн. Сэтшӧмӧдзыс найӧс колӧ на вайӧдны.

— Прохор Фёдоровичлӧн ӧшыбкаыс лои сыын, — сэк кості водзӧ сёрнитіс Аким Акимыч, — мый классӧвӧй принципсӧ сійӧ гӧгӧрвоӧ сӧмын ортсы боксяньыс, формальнӧя. Мӧмӧт коляс мӧмӧтӧн, мед кӧть сылӧн вӧлі медся сӧстӧм анкета.

— А кулак пи коляс кулак пиӧн, — места вылас педзыштіс Коканов.

Секретарь шензьӧмӧн паськӧдліс кияссӧ:

— Ме сылы ӧтитор доля, а сійӧ меным мӧдтор кӧвъялӧ... Ме ӧмӧй шуа кодлыкӧ: вунӧдӧй классӧвӧй тыш йылысь, миритчӧй врагкӧд...

— Разрешитӧй, Аким Акимыч, — сувтіс Ошлапов. — Сёрниыс тані пансис торъя морт йылысь. Том Сирвойтовӧс ме тӧда бура. Верма висьтавны, Прохор Фёдорович, и сэтшӧмтор: сійӧ бать овмӧсын ме батрачитлі. Весиг эг ӧтнам — воккӧд. Батрачка туйын сэні овліс и сэкся менам пӧдругаӧй, ӧнія гӧтыр. Радейтны Сирвойтовъясӧс меным, кыдз шуасны, нинӧмысь. Но Владимир Сирвойтовӧс ме кута дорйыны.

Илья Степанович нинӧм эз содты ни эз чинты. Владимир ичӧтысяньыс эз вӧв горш, коммерческӧй училище помалан кадсяньыс на эз кут лӧсявны батьыскӧд, эз кӧртасьлы Пипуныровъяскӧд, серавліс царӧс, лӧг кутіс иностраннӧй капитал вылӧ, некор эз зільлы ӧтдортны уджалысь йӧзӧс, гражданскӧй война кадӧ воюйтіс краснӧйяс дор, ӧткажитчис бать овмӧссьыс, уджалӧ честнӧя.

— И вообще, ёртъяс, ми тышкасям збыль врагъяскӧд, и ог тышкасьӧм ради, а сы вӧсна, мед найӧ эз мешайтны миянлы стрӧитны выль общество. Ми кужам донъявны и сэтшӧмъясӧс, кодъяс, асланыс лӧсьыдтӧм важ вылӧ видзӧдтӧг, збыль отсалӧны миянлы. Могыс миян сыын, мед котыртны ас гӧгӧр народлысь став бур вынъяссӧ. Котыртны и нуӧдны сійӧс ас бӧрся. Повны нинӧмысь: властьыс миян киясын, народыс миян дор. Правильнӧ ме висьтала, Аким Акимыч?

— Правильнӧ! Ми неммиритчытӧмӧсь миян прӧтивникъяс дінӧ. Но ми сетам ассьыным ки быдӧнлы, коді локтӧ миян радъясӧ бур думъясӧн.

Вопросыс быттьӧкӧ лои гӧгӧрвоана и та кузя. Весиг Коканов эз мӧд дорйыны ассьыс кывъяссӧ. Сійӧ сӧмын мудера нюммуныштіс. Но тайӧ нюмсӧ сылысь эз казяв весиг Лидия Парпенова, кӧть и, кажитчӧ, зілис кыйны десятник чужӧм вылысь быд вежсьыштӧм.

3

Кыдзи-й виччысисны, сьӧмсӧ медся водз сетісны Вӧръю весалӧм вылӧ. Уджыс вӧлі уна, арыс тэрмӧдліс ёна нин, и йӧзсӧ медалісны ӧтпырйӧ некымын бригада.

Медся вылі участокас кайисны том йӧз да нывъяс. Куимов Педӧрлӧн — двухрядка гудӧк, Ошлапов Мишалӧн — фотоаппарат, кодӧс сылы пӧдаритліс Илья дядьыс, ещӧ зон-мӧдлӧн — кыйсян ружьеяс, а нывъяслӧн — кикост удж, быдсяма сэн прӧшви кыан да вышивайтчан кӧлуй. Джын кадсӧ эськӧ кадрилясясны да неуджӧн ноксясны, не кӧ стрӧг бригадир. Но Расов Микитлӧн, небось, он ёна тшӧкӧлдывайт...

Микит и ачыс лючки эз вежӧрт, мый ради бригадирнас пуктісны буретш сійӧс. Важгортӧ локтісны Илья Ошлапов да Григорий Свежов, чукӧртісны сикткодьсӧ. Тӧдӧмысь, кыпыда сёрнитісны, вӧзйисны быд бурсӧ, а сэсся шуисны Микитлы: тэ пӧ, зон, уджавлін нин Вӧръю кузя, тӧдан сылысь быд чукыль и быд йир, тэныд и лоны бригадирӧн медся выліса участокас. Мый вӧлі шуны татчӧ? Сиктын йӧзыс Микит вылӧ видзӧдісны букыша — Микит ӧнӧдз эз вӧв пырӧма колхозӧ. Рӧднӧй вокыс важ моз сійӧс ыстывліс кытчӧ колӧ и кытчӧ оз. Тайӧяс, видзӧдтӧ, бригадирӧ пуктӧны. И пуктісны. Он кӧсйы, да лоан стрӧгӧн. Надейтчӧны тэ вылӧ...

Бригадаыс дас морта. Удж уна. Ӧти лӧп чукӧр дінын со водз асывсянь нин пессьӧны. Абу лӧп, а дзонь пуяс — козъяс, пожӧмъяс, нэмӧвӧйся кондаяс — мукӧдыс кык сывтыръяӧсь. Тувсов ваяс дырйи найӧс тэчӧма ю чукыльӧ кыдзи сяммӧма — вевсьӧн-вевсьӧн, ю вомӧн, ю ногӧн... Бур ещӧ — бригадирныслӧн синъясныс вожаӧсь. Видзӧдласны, донъялыштасны и — газета вылысь моз аддзӧны: мыйсянь заводитны и мыйӧн помавны.

Медся пельк уджсӧ, кытчӧ колӧ сюсьлун, бригадир век нин индывлӧ Куимовлы.

«Нолтӧ, зон, тёксьӧдлы визлач вомӧныс да домалышт гезнас эсійӧ колода помсӧ».

Либӧ: «Вӧян он, Педӧр, васьыс мырсӧ пилитігӧн?»

«Ог вӧй, — сьӧд сэтӧр синъяснас лыйыштлас Педӧр Куимов. — А кута кӧ вӧйны, киӧс чургӧда. Нывъяс, эн дышӧдчӧ кутыштны...»

Да кысь нин эськӧ дышӧдчасны! Статьыс Педӧрлӧн том кӧрлӧн кодь — гӧгӧр стӧч, гӧгӧр тӧчитӧма. Вӧрасыс — юлалӧн. Чужӧмбаныс — ясӧд. Сӧмын вот нырыс ӧгрӧмаднӧй... Батьыслӧн пӧ, — тадзи шуӧ ачыс Педӧра мамыс.

Ті, гашкӧ, вунӧдінныд нин, коді сэтшӧм Педӧраыс? Тайӧ Кӧзяин Пашко гозъялӧн приёмнӧй нылыс — том дырйиыс на тотараысь воліс, верӧстӧгыс, дзоля пиыскӧд, тшыгъялан воӧ. Педӧра эськӧ выль мужикӧс и быдсӧн аддзыліс, Пашко керкаӧ пыртліс Проня Петралысь томджык воксӧ, Иванӧс, да олӧм делӧяс бара жӧ эз лоны — Иван усьліс германскӧй война дырйи. Пашкоа-Матрена кувлісны нин. Мама-пиа олӧны-вылӧны стрӧитӧм кык жыръя керкаын. Колхозынӧсь. Абу ӧмӧй ӧткодь — тотарин рӧд ли, роч морт ли, коми зон ли?.. Нывъяс гусьӧникӧн ёна нин видзӧдлывлісны Педӧра Педӧр вылӧ, а сійӧ ӧнӧдз на сӧмын ассьыс гудӧксӧ и радейтӧ.

Но Куимов Педӧрлы кӧ Микит пырджык ликтыліс «сюсь» удж, то Ошлапов Мишалы эз ӧтчыд нин шулы:

«Ноко, чабыртлы!»

Мӧд ногӧн кӧ висьтавны: «кутчысьлы», «лэптышт», «песовт».

Микайлӧ батьыс Мишалы козьнавлӧма ыджыд сӧнйӧр, гӧрбыльтчыштӧм мыш да сьӧд ус, коді сылӧн кызь арӧс тыригкежлас быдмис зэра арын ӧтава моз.

— Миша, чабыртлы, инӧсь! — берегӧ артельӧн выль колода кыскӧм бӧрын том мортӧс бара ышӧдыштіс бригадир.

— Позьӧ чабыртлыны! — тэрмасьтӧг сибӧдчис колода дінӧ Ошлапов. — Ті, ныв-пиян, йывладорасджык кутчысьӧй. Гӧгъясныд мед оз вӧрзьыны, загреки.

Гӧлӧсыс Мишалӧн ён жӧ — кыз и гора, кывъясыс артмӧны ӧти сайысь ставлы шуӧмвыв.

— Вӧрзясны кӧ, веськӧдчысьӧ тэнӧ ог на корӧ! Кыдзкӧ-мыйкӧ тэтӧг нин...

Нывъяс пӧвстын ӧд вӧлісны жӧ и гора гӧлӧсаяс, и кӧрт кодь сӧнйӧраяс. Глашаӧс кӧ, шуам, гачӧдны, позьӧ лэдзны мужикъяс кытшӧ вермасьны. Чужӧмыс пурдӧм кирпич кодь, кабыръясыс кукань юр кодьӧсь.

— Да мый нӧ сійӧ миянӧс тадзи лякӧсьтӧ! — колода босьтны копыртчылӧмысь бӧр сувтыштіс Глаша. — Вешйылӧй ылӧджык. Ми сыкӧд кыкӧн тайӧс лэптам чукӧрас. Дінсӧ, колӧкӧ, ме босьта. Али яналін?

Миша гыжйыштіс балябӧжсӧ:

— Ог эськӧ яндысь да, мамтӧ тай жалита: вердысьтӧг коляс.

Суитчис бригадир:

— Дурны ог лэдз, — стрӧга шуис сійӧ. Сэсся небзьӧдыштӧм могысь нин содтіс: — Доймӧм йылысь актсӧ гижны эг на велав. Эновтӧй сійӧс чукӧр бокас да сы вылӧ выльясӧс тэчӧй. — И бара скӧрысь: — Мыръяслы ли мый шуи?!

Вензьыны некод эз кут. Мый нӧ босьтан пӧрысь жӧниклысь, мӧд ногыс кӧ, ласкӧвджыкасӧ, оз куж. Миша да Глаша тай, эськӧ, нюммунісны жӧ ӧта-мӧдыслы, да ӧд код тӧдас на: Микитӧс дивитыштісны али аснаныс нимкодясьыштісны — со пӧ ми кутшӧмӧсь тэкӧд, мыйӧн абу гулю гоз.

Сёрнитны кӧ нинӧм соссьытӧг, Глаша и таӧдз нин мыйлакӧ кутіс пыдісянь ышлолавны ас кежсьыс. Да и ачыс Миша рытъяснас дыр эз кут унмовссьыны...

— Раз-два, босьтім!.. Е-щӧ, босьтім! — выльысь юрӧбтіс вӧр-ва.

Талун сійӧ, вӧр-ваыс, дзик арся кодь нин. Но ывлаыс эз на зэрась. Пожӧма ягъяс — гулыдӧсь, расъяс — уна рӧмаӧсь, сынӧдыс сукмӧма тшак да вотӧс кӧрӧн.

Арлӧн ыджыдалӧмыс торъя ёна тӧдчис ю адзын. Козъяс кажитчисны ещӧ на дзорӧсь, лобоз турун лязсьӧма, ю кузя кывтісны вижӧдӧм коръяс. А нырад ӧвтіс ёнджыкасӧ куим сикас дукӧн: сьӧд сэтӧрӧн, тыкӧлаясын сісьмысь ваӧн да визлачьясӧ кайӧм комъясӧн.

— Но, е-щӧ!.. Раз, е-щӧ!..

Микит ачыс пырӧма медся ӧпаснӧй местаас, ыджыд зорйӧн вӧрӧдіс код тӧдас кор нин вӧйлӧм колода. Дерт, сійӧс позис и не вӧрӧдны, сыӧ оз нин кутны крукасьны кывтысь керъясыд, да босьтчӧма кӧ вӧчны прамӧйджык ва туй, нинӧм нин жалитны здук-мӧдтӧ. Зато видзӧдлан кывтыдланьыс, кыті прӧйдитіс нин бригада, — лолыдлы долыд! Кыкнан берегсӧ шыльӧдӧма-мольӧдӧма, увтасінъяс да ю вожаланінъяс потшӧма водзвыв лӧсьӧдӧм чертёжъяс серти, ю веркӧсыс стӧлбъя туй кодь, кӧть ӧні жӧ, медся ичӧт ванас кылӧдчы. Коканов тай воліс улыс бригадасяньыс да шуис-а: бура пӧ артмӧ.

Мыйла нӧ оз артмы, старайтчан кӧ.

Пусьылӧны кыкысь: водз асылын и сёр рытын. Луннас пажнайтӧны.

Лӧп чукӧр разьӧм бӧрын шуисны пажнайтыштны — тані жӧ, чом дінӧ ветлытӧг. Нывъяс здук кежлӧ разӧдчисны вӧлӧга чукӧртны, а зонъяс заводитісны бурджык бипур пестыны, мед позис лючкиджык пӧжавны тшак.

Педӧра Педӧр, тӧдӧмысь, аслас двухрядка дінӧ сибдіс. Гудӧк ворсӧ радейтана песняяс, гудӧк шыӧ быдладорын сьылӧны нывъяс — сэтӧр да пув вотысьяс, тшак корсьысьяс. Вотӧсыс тані уна, вӧрзьӧдлытӧм. Пувсӧ яг вылысь кӧть зырйӧн зырт. Сьӧд сэтӧрсӧ ю дорысь кӧть сывтырнад кватлав. Кисьмӧмаӧсь вемнебыдӧдз, чӧскаммӧмаӧсь юм юмолӧдз. А тшакыс! Оз бара ков мунны ылӧдз. Яг дорсьыс, кӧні рас вӧрыс вочасӧн вуджӧ кӧр нитшкаинӧ, позьӧ аддзыны пӧшти став пӧлӧс тшаксӧ. Сэні и гӧрд да белӧй грибъяс, му-руд путник и виж уртшак, кузь пиня гоб и выя масленник, пегана ягсер и йӧвъеджыд ельдӧг, — бӧрйы кутшӧмӧс тэд колӧ!

Ворсӧ гудӧк сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан мотив, лывкйӧдлӧны сьылысьяс, абу местаын Микитлӧн измӧм сьӧлӧмыс.

Расов куйлӧ кыр дорын, асьнысӧн жӧ восьтыштӧм кушторын. Сійӧ сӧмын на вӧчышталіс пасйӧдъяс аслас бригадирскӧй тетрадяс, век на кымыня.

Мый нӧ керны сылы? Кывзыны-ӧ батьсӧ, коді бӧръя кадас Микитлы здыкнитны эз кут сетны: гӧтрась пӧ, и — ставыс? Гӧтырпу важӧн корсьӧма. Ай-мамыс нылыслӧн радӧсь примитны зятьсӧ асланыс кушӧ, Мирон керкаӧ. Мый нӧ ещӧ, кутшӧм поводдя виччысьны!..

А водзӧ мый? — со этайӧ тшем вӧрыс моз сувтӧ Расовлы паныда вопрос. — Водзӧсӧ кодлысь олӧм туй ковмас талявны? Со мый йылысь ті висьталӧй Микита Расовлы.

И кымын унджыкысь тайӧ вопросыс сувтӧ сы водзӧ, сымын ыджыдӧн сійӧ кажитчӧ.

Эз ӧмӧй лючки шуны бӧръя собрание вылын Илья Ошлапов да Григорий Свежов, мый ӧтка олӧмлы воис пом, мый тайӧ олӧмсерас кутчысьысьясыд гожӧмын тӧвся гӧна кӧчьяс кодьӧсь — кӧть кытчӧ оз дзебсьыны, быдлаысь тыдалӧны, — абу мукӧдъяс кодьӧсь.

Но медся лёкыс, Микит ногӧн, сыын, мый тэ и ачыд некор он вермы вунӧдны йӧзыскӧд тайӧ неӧткодьлун йывсьыс. Быттьӧ збыль тэ вылын мӧд нога ку и гӧн...

Али нӧ вӧр удж дінас домасьны пыр кежлӧ?.. Корӧны тай со, кӧть талун жӧ договор кырымав.

Рытъя, шу, кадӧ, матушка,

менӧ рӧдитін, —

сэк кості нюжаліс Педӧр гудӧксянь важ песнялӧн мотив, нор шыӧн пузлаліс Микитлысь став морӧс пытшсӧ.

Асъя, шу, кадӧ, матушка,

менӧ мӧдӧдін, —

йӧла шыясӧн чуксасисны нывъяслӧн гӧлӧсъяс.

Бригадир бергӧдчис мыш вылас, вӧр пу костті заводитіс видзӧдны бледіник енэж вылӧ. Регыд сылы мӧдіс кажитчыны, быттьӧ абу небесаыс вывланьын, а ачыс Микит и став вӧрыс ӧшалӧ сы весьтын, — тадзи овлӧ лӧнь ты вывті пыжӧн мунігӧн, кор небесаыс зеркалаын моз тыдалӧ тэ улын. Ыркнитіс виръяй. Ещӧ на ӧткаӧн да подувтӧм бӧбыльӧн ачыс асьсӧ кутіс кывны Расов Микит.

«Ветла либӧ ачым, — друг думыштіс Микит. — Видзӧдла лючкиджык, кыдзи-мый тӧлкыс. Ӧти сайысь и Борисӧс аддзӧдла. Сійӧ ӧд кӧть и кага гажӧн олӧ му вылас, а ме моз жӧ единоличник. Сӧмын ылі вӧрад дзебсясьӧ да этшаджыклы синмас инмӧ».

Ружьеа зонъяс пӧвстысь кодкӧ неылын лыйис. Гымыштіс мӧдысь. Тӧдчис заряд сертиыс — веськалӧма дозмӧр келеб вылӧ.

— Педӧр, — гыравыласис бригадир, — чукӧрт йӧзсӧ. Кад нин.

Куимов ворсыштіс «сбор». Ӧти бӧрся мӧд заводитісны петны би дорӧ нывъяс да зонъяс. Ӧтилаӧ чукӧрмисны вотӧсӧн сералысь чуманъяс, ӧтчукӧрӧ киссис быдсикас тшак. Кыйсьысь вайис кык дозмӧрпи — чӧскыд шыд лоӧ ужнайтігӧн!

Шыасис Микит:

— Пажнайтӧм бӧрад водзӧ кутанныд кайны. А ми, Педӧркӧд, Хуторковъяс пӧчинӧкӧ ветлам. Локтам аски асыв. Ас пыдди коля тэнӧ, Миша. Кӧзяит бур ногӧн.

Шуис, а эз висьтав, кутшӧм сэтшӧм виччысьтӧм мог суис бригадирӧс ветлыны пӧчинӧкӧ. Да ӧд Микитлысь бурджык не юасьны...

Ковмис ветлыны чом дінӧ — вежны илйӧссьӧм лӧз шабур, пасьтавны выль дӧрӧм.

Чомсӧ бригада вӧчліс регыд кежлӧ, ӧтараӧс, но дорӧсъяссӧ тшупліс кык судта керйысь, вевттьыліс сюмӧдӧн, вылісяньыс лыскавліс — сгӧдитчас локтан тулысъяс кежлӧ, кылӧдчигъясӧн.

Микитӧс бара на шензьӧдіс ӧтитор, весиг ёна скӧрмӧдіс. Сійӧ нопйӧ кодкӧ мӧдысь нин пуктӧма виж ситеч лӧскут. Бригадаса нывъяс навернӧ вильшасьӧны, казьтылӧны Устя пӧдругаыс йылысь. Устяыслӧн ӧд нылалігас буретш татшӧм сарапан вӧлі. Йӧйтав пӧ, Микит, йӧйтав, ӧтдорась прамӧй нывъяссьыс, лимзы-бӧрд кулак ныв вӧснаыд, — тадзи гӧгӧрвоис тайӧ лӧскут йылысь Расов. Скӧраліс ас кежсьыс. Педӧрлы — кыв ни джын. И лӧскутсӧ бара тальыштіс муёгас. Этшаджыкӧн тӧдласны — ичӧтджык суклясьӧм лоӧ.

— Гудӧксӧ нӧ босьтам жӧ?

— Босьт. Гажаджык.

Бригада пукаліс на би дорын, пӧтӧм бӧрас кодсюрӧ няклялісны лӧсьыда пӧжасьӧм тшак колясъяс, чӧсмасисны вотӧсӧн, а Педӧрлӧн двухрядкаыс, кылӧ, ылысмис нин пӧчинӧклань.

— Да ӧд став чукӧрӧн коліс ветлыны — гӧститны! Мыйла бара эг вежӧртӧ-а.

— Збыль тай ӧшыбка вӧчим, нывъяс!.. Борис другӧс кӧть эськӧ аддзӧдлі. Кылӧдчигӧн сійӧ век вӧлі мампассьӧӧн пӧттшуйтӧ менӧ.

— Котӧрт ӧдйӧ! Суӧдан на.

— Сералӧй кӧть эн, а зонмыс шондібан кодь!

— Дай невеста нылыс Прокопейлӧн чӧскыд преник кодь пӧ. Кыланныд, зонъяс?

— Ак, сё трасича! Сконъяліс тай миянӧс бригадирным. Мися жӧ вӧркань моз усйыштіс. Тӧдӧ, кодарланьын пӧткаыс тӧвйӧ.

— А ті эн на и кывлӧй? Кӧнӧсь нӧ пельясныд!

Вӧлӧмкӧ, батьыс Микитлӧн абу ӧтиысь нин пӧчинӧкланьыд туйсӧ кутлӧма. Быттьӧкӧ пӧ весиг сиктсӧветса пиыслысь юасьлӧма, позяс оз ньӧбны пӧчинӧкса матрослысь овтӧм керкасӧ. Дерт нин, Микитыслы вылӧ.

— Видзӧд жӧ, видзӧд!.. Пож тыр дивӧ тай вӧлӧма!

Гашкӧ эськӧ дыр на варовитісны та йылысь, эз кӧ вӧв тані бригадирлы отсасьысь.

— Давай, челядь, помалӧй тшактӧ. А мича сёрнисӧ аски кежлӧ кольыштӧй, — дӧра кепысьсӧ кутіс кепысявны Микайлӧ Миша.

— Тырмас и эм буди рушкуястӧ зэлӧдны. Уф!.. Колӧ жӧ эта мында тшак пӧжавны.

Тайӧс шуис Глаша, мед кӧть кыдзкӧ да отсалыштны сьӧлӧм косьтысьыслы.

Но «мича» сёрни эз помась и уджалігас. Кадысь кадӧ сійӧ ӧзйыштліс весиг чом дінӧ воӧм бӧрын. Кузь войбыд кодсюрӧлӧн омӧля узьсис. Кӧть мый эн шу, а Микитыд абу на сэтшӧм мустӧм зон. Лоас кӧ верӧсӧн — бурджыкыс оз тӧр: удж вылӧ зіль, киподтуя, абу нин кокни томруа, скӧр энька ни ыджыд семья оз лоны, — ачыд ыж и баля... Мый нӧ сыысь, Микит кӧ абу варов? Прӧстатӧ кӧть век транӧдчы мӧс джынъян моз... Ойя да ойя, пӧчинӧксьыс ӧмӧй аддзас аслыс гоз пӧвсӧ?..

Бригадирныс йылысь и асывнас медводдза кывъяс лоины:

— Чеччӧй нин, бобӧяс, чеччӧй! Микит, кӧнкӧ, пӧсь блин сёйӧ, а ті век на стынитанныд.

— Часлы, эн на тэрмась. Первым делом колӧ зятьнас лоны. Сэсся и пӧсь блин вылӧ увтны.

Асылыс лои кыз руа. Он тӧд — зэр пожналӧ али руыс тадзи воӧ чужӧмад. Вӧрыс быттьӧ кизьӧртӧм йӧв пытшкын.

— Тшак кӧдзысь ру.

— Висьталан жӧ, зонмӧ! Кытчӧ нӧ сэсся таысь унджыксӧ кӧдзан?

— Ме нӧ мыйӧн тӧда. Йӧзыс тай шуӧны.

Эз на удитны мӧдӧдчыны чом дінысь, найӧс татчӧ суисны Микит да Педӧр: тыдалӧ, ёна водз петавлӧмаӧсь пӧчинӧкысь. Кыдзи ещӧ абу вошӧмаӧсь татшӧм руа дырйиыс!

Чайтісны, видны кутас бригадир, мыйла пӧ та дыра абу удж вылынӧсь. А сійӧ бурӧн-лючки юаліс, кутшӧма пӧ узинныд-олінныд... Мун да и тӧд бригадир думъяс йылысь! Весиг Педӧр талун кажитчис неясӧдӧн: нечово пӧ ветлім, ёна гӧститӧдісны свежӧй пӧтка яйӧн... Мый нӧ гӧгӧрвоан куш татшӧм висьталӧмсьыд?

Ру жбутвидзис вӧр пӧвстын лунтыр. Лунтыр жӧ эз вӧвны варовӧсь ни йӧз, ни Куимовлӧн гудӧкыс.

Уджавны, дерт, эз дышӧдчыны. Гырысь лӧп чукӧръяс талун эз на паныдасьлыны, и бригада кайис вывлань вель ӧдйӧ.

Да кӧть эськӧ и сюрисны лӧп чукӧръясыд, кӧть и, шуам, ковмис юртӧ жугӧдны, кыдзи лададжык найӧс разьны-весавны, Микит талун век жӧ эз вермы эськӧ дугдыны думайтны пӧчинӧкӧ ветлӧм йылысь ни эз эновт донъявны сэні вӧлӧм сёрнияс.

Тӧрыт найӧ сэтчӧ локтісны шонді лэччытӧдз на. Гортасӧсь нин вӧліны ставӧн, Борис кындзи. Эня-ныла ветлӧмаӧсь свежӧй пувла, но гӧстьяс воигкежлӧ пукалісны джоджын, весалісны ельдӧг. Тшаксӧ вайӧма ачыс Прокопей. Сійӧ бӧрйӧма вӧрсьыс медся буръяссӧ, и пызан дӧраяс вылӧ кисьтӧм ельдӧгъяс кажитчисны еджыд сёркнияс кодьӧсь, сэтшӧм жӧ кызіникӧсь да яяӧсь, сӧмын кудриаӧсь-а.

Понъяс эз вӧвны, и Микитлысь да Педӧрлысь воӧмсӧ водзвыв эз явитны, и кӧзяева весиг шӧйӧвошлісны, кор том йӧз петкӧдчисны ӧдзӧсын.

Ӧдюк пыр жӧ уськӧдчис сарайӧ вежны вӧрӧ ветлан дубассӧ, Люба да Прокопей прӧстмӧдісны джодж шӧр — пызандӧраясӧн и быдсӧн тшаксӧ кыскыштісны кӧтшас пельӧсӧ. Сӧмын та бӧрын аддзысисны.

Микитӧс примитісны, кыдзи лоана зятьӧс. Сёрни-басниын тыдовтчис, мый некымын лун сайын на тані бара вӧлӧма Микитлӧн батьыс.

Лоана сватъяс артмӧдчӧмаӧсь тадзи: Ӧльӧш ая-пиа каясны татчӧ лым усьтӧдз на, тӧв кежлӧ лӧсьӧдасны Миронлысь керкасӧ да сэтчӧ овны петігӧн и вӧчасны свадьба.

Том Расов кывзіс и аслас пельяслы эз эскы. Но шуны мыйкӧ ас нимсяньыс, батьсӧ аддзывтӧг, нинӧм эз сяммы.

Чай юӧм бӧрын нин, рӧмдігас, локтіс Борис. Сійӧ ветлӧма чӧс туйӧ. Кыйдӧс таво артмӧма бура, и кыйсьысь сійӧс вайис нӧбавмӧныс. Сюрӧма кык дозмӧр. Ӧтиыс на пӧвстысь ноп кодь. Сэсся куим кӧч, гоз-мӧд тар. Мукӧдъясыс сьӧлаяс — дас вит душ.

Борис ёна радліс Микит воӧмлы, быттьӧ аддзысис медся бур другкӧд. Рытбыд сёрнитісны кильчӧ пос помын. Йӧзсьыс гажтӧмтчӧма морӧспань увсӧ нюкыртмӧн. Сійӧ эськӧ талун жӧ воас Вӧръю весалысьяс дінӧ. Но батьыс некытчӧ сійӧс эз кут лэдзны. Ов пӧ гортын. Ур кыйны регыд кутам.

Кык батькостса сёрнитчӧмъяс йылысь Борис, тыдалӧ, оз тӧд. Прокопей таитӧ на сыысь Микитӧс татчӧ кыскӧм йылысь. Сійӧ ӧд и Педӧр дырйи нинӧм жӧ татшӧмсӧ эз шу, Микиткӧд сёрнитіс гусьӧн моз. Али нӧ Борис ставсӧ тӧдіс да нарошнӧ чӧв оліс: меным пӧ тайӧ веськодь, ме тані абу олысь, кӧртась пӧ, колӧ кӧ, пӧчинӧк дінас, тэ кодь бӧрӧ кольӧм йӧзлы и овны тані...

Тадзи Микит думайтіс талун нин, Вӧръю весалігӧн. Сылы ещӧ усины тӧдвылас Борислӧн жӧ кывъясыс. На ордын ӧти вой узьӧма Коканов да висьталӧма, Вӧръю весалысь бригадаясысь пӧ мыйсюрӧ вошалӧма — ӧтияслӧн нянь, мӧдъяслӧн кутшӧмсюрӧ кӧлуй. Гашкӧ пӧ миян йылысь думайтӧны, та вӧсна и Кокановыд воліс — туясьны.

Удж кост шойччигӧн Микит юаліс бригадалысь:

— Миян некодлӧн нинӧм оз вошласьны?

— Оз буди. Оз тай норасьны-а. Да мый эськӧ?

— Ме прӧста... Уліса бригадаясын пӧ кодъяскӧ балуйтӧны.

— Гусясьӧны али мый?

— Сідз, буракӧ.

— Дивӧ и эм. Некор эз вӧрӧдлыны ӧта-мӧдныслысь и друг кутісны. Шышъяс, гашкӧ?

— Сӧран жӧ мыйкӧ... Вӧръюыд мешӧк пыдӧсын кодь. Шышъяслы тані вӧчны нинӧм.

— Вӧрсаыс кӧ нин тӧдас-а... Сы мында кулакӧс комиад вайисны, да быдлаӧ тырмасны.

Ньӧти виччысьтӧг ру пытшкысь петкӧдчис Борис Хуторков. Сійӧ локтіс ю кывтыдсянь. Тыдалӧ, первой волӧма бригада чом дінӧ. Сы вылын кыйсян паськӧм: шабур вывті лаз, пельпом вылас ружье.

— Гымгаяс видзӧдлыны локті да час, мися, и тіян дінӧдз шарйыштла, — Микиткӧд киасигӧн первой кывъяссяньыс и гӧгӧрвоӧдіс Борис.

— Волы-волы, рӧдня пом, — ассьыс кӧрт кодь кисӧ чургӧдіс Миша. — Кымын лун нин тіян вӧр-ваынӧсь, а он небось волы видзӧдлынысӧ.

— Эг тӧд да... — эз омӧльджыка чабырт Мишалысь кисӧ Борис. — Позис эськӧ и водзджык волыны.

— Мампассьӧыд ӧд вӧліс эз!.. — кодкӧ чӧвтыштіс нывъяс чукӧрсянь.

— Мампассьӧыд?..

Борис пыр жӧ гӧгӧрвоис, коді висьталӧма та йылысь. Пӧсялӧм чужӧмыс сылӧн ещӧ на ёнджыка гӧрдӧдіс, став кыпыдлунсӧ дорис яндзим. Сійӧ корсьыштіс синбӧжъяснас томантӧм вома нылӧс да аслыс шуис некор нин не гӧститӧдны нывъясӧс нинӧмӧн.

Сёрнисӧ вежис мӧдтор вылӧ:

— Тэ, Микит, кымын мортӧс вӧлі шуан бригадасьыд?

— Дасӧс. А мый эськӧ?

— Кодкӧ тай чом дінад ещӧ вӧлі вуджрасьӧ-а. Ме мыйкӧ кӧсйи на юавны сылысь, а сійӧ быттьӧ ваӧ вӧйис.

Борис первойсӧ эз гӧгӧрво, мыйла тадзи повзьыштісны ли шензьыштісны йӧзыс.

— Мужичӧй али нывбаба?

— Ме бара ог и тӧд. Тайӧ ру пыр ӧмӧй верман лючки тӧдны ылісяньыд. Мыйкӧ тай лапта коз улад, кӧні тіян нопъясыд ӧшалӧны, ноксис-а.

— Ойя, нывъяс!.. Гусясьысьыд тай и миянӧдз воӧма.

— Гашкӧ ветлыны, видзӧдлыны?

Но тшӧктӧмъяс эз ковмыны. Кодсюрӧяс котӧртісны нин чом дінӧ.

Бригадир воис жӧ татчӧ, юаліс:

— Вӧрӧдӧма абу мыйкӧ?

— Некод тай оз норась. Абу удитӧма, тыдалӧ.

Микит лэдзис жӧ тувйӧ ӧшӧдӧм нопсӧ, разис, кутіс гудйысьны сэні. Друг, быттьӧ кочӧг бытшкӧмысь, ӧдйӧ веськӧдыштіс коссӧ, синъяснас лыйыштліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, аддзыліс-ӧ кодкӧ сылысь дрӧгнитӧмсӧ.

Нопъяс бара вӧлі виж ситеч лӧскут...

НЁЛЬӦД ГЛАВА

ТӦЖДЫСЯНА АР

1

Усьліс нин первойя лым, дзормӧдліс пармаӧс, вольсавліс еджыд дӧраӧн кушинъяс.

Усьліс и сыліс бӧр: ӧд эз на вӧвны дасьӧсь тӧв кежлӧ ни рас вӧръяс, ни зверь-пӧтка. Ӧвтчисны на уна рӧма флажокъясӧн пипу коръяс, этша на гальки-из чульясас вӧлі заптӧмаӧсь сьӧлаяс, таръяс. Омӧля на шонтісны уръясӧс налӧн ӧккуратнӧй пасьторъясыс, кодъясӧс налы дасьтіс лышкыд природа. Колісны на и кын-кос асывъяс, и шляча-зэръяс, и чизыриник тӧвъяс, кодъяс вӧр пу вылысь и му вылысь ставсӧ куштісны да чышкисны эз омӧльджыка сутуга росъясысь.

Войвылын первойя кӧдздӧдлӧм векджык овлӧ ӧти тӧлысьӧн водзджык збыльысь тӧв пуксьытӧдз. Тайӧ кадыс тырмымӧн сы вылӧ, мед дзикӧдз дасьтыны кузь да сьӧкыд тӧв кежлӧ найӧс, кодъяс кольччӧны тӧвйыны, и кыпӧдны да вӧтлыны лунвылӧ гожся «гӧсть-гӧстяӧс».

Эз ӧтчыд аддзыв Люба, кыдзи вӧр-ва весьтті Вӧръю кывтыдлань лэбисны дзодзӧг кӧлысъяс, эз ӧтчыд кывлы палялӧм ун йывсьыс, кыдзи войшӧра-войясын веськыда пӧчинӧкныс весьтын клюксылісны юсьяс. Юсьяслӧн гӧлӧсъяс мичаӧсь: пемыд небесаас быттьӧ кодкӧ кучкаліс зэвтӧм гитара струнаӧ. Но сы вӧсна, мый юсьяс лэбисны жӧ, налӧн ылысмысь клюксӧмыс чужтіс Люба морӧс пытшкӧ явӧ тӧждысяна сьӧлӧм кылӧм, кытысь позис кывны и юсьясӧс жалитыштӧм, мый налы быть колӧ эновтны чужан мусӧ, и муртса завидьтыштӧм сыысь, мый и найӧ гӧгӧрвоӧны лэбны ас кадӧ. Весиг дзоляник шыр гӧгӧрвоӧ дасьтысьыштны локтан кӧдзыдъяс кежлӧ, вына ош дзебсьӧ гуӧ, йӧра котыръяс водзвыв бӧрйылӧны йӧзтӧмджыкинъяс. И сӧмын найӧ, Чугун Ӧльӧш ая-пиа, тыдалӧ, дзикӧдз вунӧдчӧмаӧсь тӧв кежлӧ дасьтысьӧмныс йылысь — оз и думайтны тэрмасьыштны лӧсьӧдны Миронлысь керкасӧ. Али нӧ эновтчисны пӧчинокӧ кайӧмсьыс? Оз кӧсйыны лоны матыса рӧдвужӧн Любалы?

Но ӧд гӧтырпуыс Микитлӧн важӧн дась, коньӧр инас оз ӧшйы — то бӧрдыштас ас кежсьыс нывсетігъясӧ лыддьӧдлан бӧрданкывъяс, то гажаа сералыштас ас вылас. А киясыс век мыйкӧ вурисны, кыисны, вышивайтісны: ӧд ковмас вель уна козин, ковмасны и верӧсыслы дӧрӧм-гач, и аслыс новлантор, и свадьба лун кежлӧ мичаторъяс. Сиктын кӧ — сеталан пӧдругаяслы тайӧ уджъяссӧ, и ӧти здукӧн ставыс лоӧ дась, а тані, пӧчинокад, код дінӧ шыасян, коді отсалас? Ставсӧ лоӧ вӧчны аслад киясӧн!

Мыйла нӧ, мыйла сэтшӧм дыр некод оз петкӧдчы кыр горувсянь локтысь трӧпа-туй вылын?..

Прокопейлӧн да Борислӧн кыйсян кад, и найӧ пырджык вӧрынӧсь. Та пыдди Любалы некод оз мешайт велӧдны ассьыс ӧтка нывсӧ вежӧр-мывкыдӧ.

— Бобӧанӧй, верӧс саяд мунӧм бӧрын ковмас прӧщайтчыны и нывлӧн долыд серамкӧд, и асъя чӧскыд ункӧд, — бара заводитіс велӧдны Ӧдюкӧс мамыс. — Ас серти висьтала, бабйӧ олӧмыд, нылук, вадорса ӧтка берба кодь — некод тэнӧ оз сайӧдышт да дорйышт, быдӧн водзын тэ быттьӧ мыжа.

— Мыйысь мыжа? — заводитлас вензьыны Ӧдюк, но мамыс тӧдӧ, мый йылысь сёрнитӧ: нэмсӧ оліс — ласкӧв кыв эз кывлы, а кӧсйыліс кӧ овны копрасьтӧг да унижайтчытӧг, аслыс жӧ и унджык сюрліс, первой делӧ аслас верӧссянь — медся матыса да, гашкӧ, медся муса мортсяньыс.

Тайӧ здукӧ невеста пукаліс пызан сайын моз да вышивайтіс ки чышкӧд. Мамыс шырис баляа-межалысь вурун. Баля-ыж котшъяліс керка пытшкӧд пасьтӧгыс нин, кисьтіс-резіс ассьыс ӧрешкисӧ помӧй ведра дорӧ, а мегыр сюра сьӧд меж сӧмын на сюрис кӧзяйка киясӧ. Люба киын вель ыджыд ножич, и, межӧс шырны заводиттӧдз, сійӧ бара эз вунӧд котшкӧдыштны сылы чорыд лыа плешас.

— Котш-котш-котш, — та дырйи шуаліс вурун шырысь, — бабушку-дедушку знай, тулыснас сизим потш вывті чеччышт да гоз баля вай!

Нылыс пыльс-серӧктіс:

— Мамӧ, межыслы ӧд он жӧ тадзи шу! Кыдзи нӧ сійӧ тэныд гоз балясӧ ваяс?..

— Челядь руа на тэ, Ӧдюк, — эз кӧсйы скӧрмыны Люба. — Межъястӧгыд баляпияныд оз овлыны.

— Оз эськӧ, да ӧд межъясыдлы, кӧнкӧ, мӧд сикас нимкывъяс эмӧсь.

Люба эз кӧсйы да скӧрмис, дерт, ёнджыкасӧ ас вылас: выжывмыссьӧма нин, тыдалӧ, эстшӧма яналіс ныв водзас. Но сійӧ тані нывсӧ велӧдысь и сылы ӧні некыдз оз позь лоны смек туйын.

— Ме тэныд кымынысь шулі, — прамӧя стрӧгмис сійӧ: — Некор эн торкав ас дорсьыд пӧрысьджык йӧзӧс. Гашкӧ и неладнӧ мукӧд дырйи налӧн шусяс, а тэ быттьӧ абу и кылӧмыд, чӧв ов. Ой, чорыд морт сямыс Чугун Ӧльӧшъясыдлӧн. Коньӧр гӧтырсӧ олігкостіыс гуӧ вӧтліс. Дай тэнад жӧниклӧн вомдоръясыс оз калькавлыны шутка да серам вылад. Быдторсӧ ковмас тӧдлыны.

— Бара сы йылысь жӧ! — сьӧлӧм дой пыр горӧдіс Ӧдюк. — Тэ кымынӧдысь нин повзьӧдлан тайӧн. Чайтан, терпитны мӧда, кутасны кӧ ме вылын ыждавны. Мед оз виччысьны. Первойя жӧ скӧр печиктӧмысь муна на дорысь.

— О, господьӧй, мый тэ сёрнитан, нылук? — повзьыштіс Люба, кор аддзис Ӧдюклысь ӧзйыштӧм синъяссӧ да тіралысь паръяссӧ. — Батьыд тэнӧ сэки рельӧ ӧшӧдас.

— А ме и тіян дінысь пышъя, оз кӧ ло лючки олӧм... Да кутшӧм нӧ тайӧ олӧм менам пуксьӧ. Ог на тӧд лючки, лоа ог верӧс сайын, а шогсьыны нин колӧ бабйӧ олӧм понда. Ставыс кыдзкӧ не йӧзлӧн моз артмӧ, быттьӧ мыйкӧ гусятор кӧсъям вӧчны. Ог мун ме тадзитӧ некутшӧм верӧс сайӧ! Ӧні абу важъя пӧра, медым ворсны ми вокӧн...

* * *

Та вылын гижӧдыс помасьӧ. Аслас олан бӧръя лунъясӧ нин автор карандашӧн гижӧд помас содтӧ:

Подглаваас водзӧ лоӧ:

1) Ыжъяс шырны помалігкежлӧ локтӧны Прокопей ая-пиа да Чугун Ӧльӧш. Ӧльӧш понъя да пищаля жӧ. Сылӧн понйыс кӧзяитӧ керкаас, и Борис думыштӧ, мый, локтасны кӧ Ӧльӧшъяс найӧ кушӧ, эськӧ тадзи жӧ кутасны кӧзяитны.

Микит пырӧма кадраӧ. Ӧльӧш вайӧ сьӧрсьыс Борислы — единоличниклы — повестка: мунны механическӧй лесопункт стрӧитны. Батя-пиа костын спор, код дырйи воссьӧны выль да важ вылӧ видзӧдӧмъяс.

2) Ӧльӧш лэччӧ гортас бӧр. Сійӧс кыйӧдӧ да сыкӧд аддзысьӧ Сирвойтов Власий. Сирвойтов, буракӧ, абу ӧтнас.