СКИДКА КАД ВАЖӦН НИН КОЛИ
Кольӧм вося июнь тӧлысь помын Саранскын, Мордовскӧй АССР-лӧн столицаын, муніс РСФСР-са писательяс Союз правление секретариатлӧн выезднӧй заседание. Заседание уджын участвуйтісны тшӧтш миян республикаысь вит представитель, на лыдын покойнӧй писатель Василий Васильевич Юхнин, коді выступитіс совещание вылын, а локтӧм бӧрас тайӧ жӧ мӧвпъяснас юксис радио кывзысьяскӧд. Сетам тайӧ выступлениеыслысь текстсӧ.
Дона ёртъяс! Российскӧй Федерацияса писательяс Союз правление секретариатлӧн выезднӧй заседание вылӧ Саранскӧ ветлӧм сетіс миянлы, коми писательяслы, ыджыд пӧльза. Сэні обсуждайтісны литератураяслӧн быдса группаса — Карельскӧй, Коми, Марийскӧй, Мордовскӧй, Удмуртскӧй да Чувашскӧй республикаясса, а сідзжӧ Коми-Пермяцкӧй национальнӧй округса — писательяслысь творчествосӧ. Лои позянлун юксьыны асланым творческӧй опытӧн примернӧ ӧткодь арлыда литератураясса представительяскӧд. Тайӧ литератураясысь произведениеяссӧ донъялісны тӧдчана роч писательяс, поэтъяс да критикъяс, сэтшӧмъяс, кыдзи Софронов, Михалков, Баруздин, Рыленков, В. Смирнов да мукӧд.
«Олӧмлӧн правда да литература» тема кузя паськыд доклад вӧчис РСФСР-са писательяс Союз правлениеысь секретарь Алим Кешоков. Докладас сійӧ сёрнитіс заседание вылын участвуйтысьяслӧн гижӧдъяс йылысь, тайӧн кыпӧдіс ыджыд интерес.
Докладын вӧлі шуӧма сы йылысь, мый том литератураясса писательяс век частӧджык босьтчӧны асланыс народъяслӧн судьбаяс йылысь темаӧ, мый тайӧ литератураясас тшӧкыда кутісны мыччысявны гырысь формаа произведениеяс, шуам, эпическӧй характера романъяс.
Меным кажитчис, мый том литератураясын тайӧ явлениеыс выль, та вӧсна аслам выступлениеын медсясӧ сувтлі тайӧ вопрос вылас.
Делӧыс сыын, мый быд народ, ыджыд кӧть ичӧт сійӧ, асьсӧ осознайтӧм бӧрын, непременнӧ кӧсйӧ тӧдмавны аслас родословнӧй йылысь. Сійӧ зільӧ видзӧдлыны аслас предокъяслӧн социально-правовӧй взаимоотношениеяс историяӧ, заинтересуйтчӧ налӧн материальнӧй культураӧн, зільӧ кыйны налысь психикасӧ, чаяниеяссӧ да думъяссӧ.
Ӧти народъяслӧн прошлӧйсӧ осмыслитан тайӧ процессыс муніс некымын сюрс во сайын, мӧдъяслӧн — ёна сёрӧнджык, коймӧдъяслӧн (ме кута тӧд вылын Азияса да Африкаса колониальнӧй странаясысь ӧткымын народъясӧс) тайӧ процессыс ещӧ эз на во либӧ сӧмын воӧ.
Секретариатлӧн заседание вылын обсуждайтсисны миян странаса сэтшӧм литератураяслӧн произведениеяс, кодъяслӧн национальнӧй самосознание осмысливайтан процессыс лоис кызвыннас сӧветскӧй власть дырйи нин.
Том литератураясса писательяслы пай вылӧ уси быттьӧкӧ кык нагрузка: нэмъяс чӧжӧн бӧрӧ кольӧмсӧ бырӧдны да сэк жӧ не кольччыны сӧветскӧй действительностьлӧн бурнӧй развивайтчӧмысь, лоны выльлӧн застрельщикӧн. Буретш тайӧн и тӧдсаӧсь первой поколениеса коми писательяс да поэтъяс, шуам, Виктор Савин, Вениамин Чисталев, Михаил Лебедев, Василий Лыткин. Сэтшӧмӧсь вӧліны да эмӧсь бӧръяджык поколениеса литераторъяс-прозаикъяс Геннадий Фёдоров, Яков Рочев, Иван Изъюров; поэтъяс Василий Елькин, Ананий Размыслов, Серафим Попов, Иван Вавилин; драматургъяс Николай Дьяконов, Степан Ермолин, Николай Фролов.
Характернӧ, мый миян республикаса литературнӧй том йӧз ёнджыкасӧ гижӧны современность темаяс вылӧ. Тайӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоана да логичнӧ сы вӧсна, мый прошлӧйыс налы вывті ылын да этшаджык гӧгӧрвоана.
Но меным кажитчӧ, мый ачыс олӧмыс, ӧнія действительностьыс сувтӧдісны национальнӧй республикаясса ӧти и мӧд писательяс водзӧ ёна стрӧгджык требованиеяс.
Том литератураяслӧн первой поколениеясса писательяс водзын кӧ сулаліс медся войдӧр внутринациональнӧй сяма мог — отсавны асланыс народъяслы венны нэмъясчӧжся бӧрӧ кольӧмсӧ, осознайтны асьнысӧ да лоны великӧй Сӧветскӧй Союзса равноправнӧй гражданаӧн, то человеческӧй достоинство восстановитан тайӧ кадколастыс ӧні завершеннӧй этап нин.
Вӧліны и мукӧд пӧлӧс особенностьяс да сьӧкыдлунъяс, кодъясӧс колӧ вӧлі венны сӧмын на чужӧм литератураясса писательяслы. Тайӧ, ӧти-кӧ, сійӧ, мый налӧн эз вӧвны асланыс литературнӧй традицияяс. И, мӧд-кӧ, гӧль йӧз пӧвстысь петӧм писательяслӧн культурнӧй уровеньыс вӧлі улын.
Ми тӧдам и сійӧс, мый татшӧм писательяс лыдысь не этшаӧн, национальнӧй ограниченность вӧсна, войдӧр эз пыр вермывны кыпӧдчыны асланыс творчествоын общесоюзнӧй читатель требование уровеньӧдз.
А ӧні, кор миян странаса народъяс культурнӧя быдмисны да литература дінӧ требованиеяс лоисны пӧшти ӧткодьӧсь, шуам, Москваын и Ижевскын, Карелияын и Украинаын, кор Саранск карса рабочӧй, Чувашияса колхозник, Свердловскса учёнӧй либӧ Воркутаса горняк вермӧны ӧткодя бура донъявны любӧй писательлысь любӧй произведение, — ставыс тайӧ ӧні вуж выйӧныс вежӧ положениесӧ.
Дзик гӧгӧрвоана, мый ичӧт литератураясса писательяслы незрелость вӧсна скидка кад важӧн коли бӧрӧ, да миян водзӧ долженӧсь сувтӧдсьыны общӧй, всесоюзнӧй требованиеяс. Татшӧм требованиеясыс долженӧсь лоны не сӧмын центральнӧй издательствоясын да журналъясын, но и асланым республикаясын, асланым кывъяс вылын.
Мӧд делӧ, кор сёрниыс мунӧ национальнӧй литератураяслӧн особенностьяс йылысь, налӧн специфика йылысь, национальнӧй колорит йылысь. Тані должен лоны полнӧй простор, мед сӧмын найӧ лӧсялісны сӧветскӧй литературалӧн основнӧй требованиеяслы.
Позьӧ-ӧ, например, трилогияын либӧ весиг ӧти бӧрся мӧд гижӧм дас романын мыйтакӧ полнӧя петкӧдлыны ставнас роч народлысь олӧмсӧ, шуам, царизм кадсянь миян странаын коммунизмлӧн победитан кадӧдз? Ме думайта, мый тайӧ вӧлі эськӧ вывті громозднӧ да непрактичнӧ, а гашкӧ и позьтӧмтор кыдзи творческӧй боксянь, сідзи и событиеяс тырвыйӧ шымыртӧм боксянь, сы вӧсна, мый «роч народ» понятиеыс мыйкӧ зэв ыджыдтор и пасьта и джуджта боксяньыс. Сійӧ включайтӧ асас ыджыдысь-ыджыд пространствояс, уна дас национальность. Вылын индӧм кад коластас роч народ, мукӧд нацияяскӧд содружествоын, пережитіс куим революция, кык мирӧвӧй война, лӧсьӧдіс выль общественнӧй строй, передӧвӧй экономика да Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын босьтіс став му шар вылын югыд будущӧй вӧсна борецъяслӧн передӧвӧй отрядлысь благороднӧй места.
Торъя народностьяс жӧ, торйӧн кӧ, найӧ, кодъяслысь произведениеяссӧ ми обсуждайтім Саранскын, являйтчӧны составнӧй юкӧнӧн став сійӧторйыслӧн, мый ӧні шусьӧ сӧветскӧй народӧн, сӧветскӧй Россияӧн.
Фигурнӧя кӧ шуны, тайӧ народностьясыс — быттьӧкӧ клеткаяс, ячейкаяс ыджыдысь-ыджыд да сложнӧй организмын. Найӧ олӧны сійӧ жӧ общественно-экономическӧй законъясӧн. Торъялӧмыс сӧмын масштабъясас.
Аслам выступлениеын меным ковмис казьтыштны залын пукалысьяслы, мый на пиысь оз ставӧн бура тӧдны, шуам, коми народ йылысь, сылӧн история йылысь, экономика да культура йылысь. Таысь на унджык, ӧні на эмӧсь сэтшӧм ёртъяс, кодъяс Коми АССР-ӧс корсьӧны кыськӧ Камчаткаысь либӧ Малоземельскӧй тундраысь.
А ӧд сійӧ миян странаса центральнӧй областьяскӧд дзик орчча. Коми народ топыда йитчӧма роч народкӧд Великӧй Новгород, Московскӧй княжество кадсянь. А ӧні миян крайным, социалистическӧй революция да ленинскӧй национальнӧй политика под вылын лоис развитӧй индустриально-колхознӧй республикаӧн.
Лыддьысьысьяслӧн письмӧясын, кодъясӧс уна ысталӧны коми народ йылысь книгаяслӧн авторъяслы, медся водз индыссьӧ тайӧ книгаяслӧн познавательнӧй тӧдчанлун вылӧ.
«Ме зэв этша тӧдлі коми народ олӧм йылысь, — гижӧ Воронежскӧй областьысь читатель Ковалев. — И со ме лыдди роман. Ме водзын став мичлуннас сувтіс тайӧ народыс».
Том литератураясса художественнӧй произведениеяслӧн рольыс, татшӧм ногӧн, ещӧ и сыын, мый тайӧ произведениеясыс быттьӧкӧ выльысь восьтӧны читательяс водзын быдса народъясӧс, кодъяс олӧны областьясын, крайясын, национальнӧй республикаясын.
Литературнӧй произведениелӧн кутшӧм форма вермас медся полнӧя могмӧдны лыддьысьысьӧс познавательнӧй боксяньыс? Медся водз, дерт, роман, кодӧс гижӧма конкретнӧй национальнӧй материал вылын. Такӧд йитӧдын бӧр бергӧдчыла сы йылысь мӧвпъясӧ, мый ыджыд да уна национальностя народ йылысь висьталігӧн кӧ зэв сьӧкыд тӧрӧдчыны весиг художественнӧй воплощениелӧн сэтшӧм формаясӧ, кыдзи бальзаковскӧй «Человеческӧй комедия», то неыджыд народ йылысь тырвыйӧ позьӧ кымынкӧ многопланӧвӧй романын создайтны мыйтакӧ цельнӧй картина сылӧн кольӧм да ӧнія олӧм йылысь.
Гӧгӧрвоана, и прозалӧн мукӧд жанръясыс, а сідзжӧ поэзия да драматургия кутасны содтыны тайӧ романъяссӧ асланыс разнообразиеӧн да быд бок петкӧдлӧмнас. Но, сёрнитны кӧ сійӧ романъяс йылысь, кодъясӧс сознательнӧя веськӧдӧма сы вылӧ, медым, ӧтарсянь-кӧ, мыйтакӧ тыртны сійӧ тыртӧминсӧ, коді войдӧр артмӧма ичӧт народъяс культураын, да, мӧдарсянь-кӧ, петкӧдлыны сӧветскӧй кадӧ тайӧ нацияяслысь ловзьӧмсӧ да дзордзалӧмсӧ, — татшӧм романъясыс ворсісны эськӧ зэв ыджыд познавательнӧй да политическӧй роль.
Ме думайта, мый и форма боксяньыс найӧ вермисны эськӧ лоны том литератураяслы тырвыйӧ национальнӧйӧн.
Зэв окота, медым том литератураясса произведениеяс пырисны эськӧ общӧй сӧветскӧй литератураӧ яркӧй самоцветъясӧн, медым наын петкӧдлӧм олӧмлӧн правдаыс видзӧдіс водзӧ и сӧмын водзӧ!
