М. Н. ЛЕБЕДЕВЛӦН БӦРЙӦМ КОМИ ГИЖӦДЪЯС
І
Коми сӧветскӧй писатель-орденоносец Михаил Николаевич Лебедевлӧн литературнӧй стажыс 1900-ӧд восянь нин. Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз, коми письменность абутӧмла, сійӧ гижӧ рочӧн (некымын коми стихотворениеысь кындзи) висьтъяс да повестьяс историческӧй, бытовӧй да комилӧн важ олӧмысь темаяс вылӧ. На пӧвсын:
Октябрьскӧй революция бӧрын, кор сӧветскӧй власть коми йӧзлы, кыдзи и мукӧд национальностьса йӧзлы, сетіс тыр право лӧсьӧдны аслыс письменность, коми художественнӧй литература, лӧсьӧдны национальнӧй формаа, социалистическӧй содержаниеа культура, сэк Михаил Николаевич Лебедев ассьыс произведениеяссӧ мӧдіс гижны коми кыв вылын, да коми сӧветскӧй художественнӧй литератураын первойя кадсянь жӧ сійӧ босьтӧ тӧдчана места. Тайӧ литературалӧн быдмӧмыс да сӧвмӧмыс топыда йитчӧма Лебедев творчествокӧд. Сылысь произведениеяссӧ коми уджалысь йӧз встретитіс кыпыда да сьӧлӧмсянь первоя кадсяньыс. Лебедевӧн гижӧм сьыланкывъяс юргисны коми му пасьта, стихотворениеясыс декламируйтчисны быд школаын, опереткаясыс ворссисны клубъясын. Коми народлы М. Н. Лебедев лоис радейтана поэтӧн. Сысянь найӧ виччысисны водзӧ и водзӧ гижӧм. Лебедев тайӧ кыліс и сьӧлӧмсяньыс мӧдіс могмӧдны налысь корӧмсӧ. Но сылысь тайӧ зільӧмсӧ мӧдісны падмӧдны. И эз кодкӧ, литератураын бокӧвӧйяс, а коми писательясӧн сэкся веськӧдлысьяс. Литература бердӧ матӧджык сибӧдӧм пыдди, идейно-политически сійӧс быдтӧм пыдди, найӧ мӧдісны вӧйтны Лебедевӧс, зырны коми литератураысь. Сы йылысь гижавлӧм статьяясын, литература кузя школьнӧй программаясын протаскивайтісны сэтшӧм тезисъяс, мый революцияӧдзся творчествоыс Лебедевлӧн дзоньнас реакционнӧй, мый сійӧ и Октябрьскӧй революциясӧ эз гӧгӧрво да сэтшӧм ногӧн и оліс социализмлӧн окончательнӧй победа кадӧдз. Татшӧм нога утверждениеясыс печатайтсьывлісны весиг центральнӧй печатьын да сборникъясын. Кыдзи ӧні тӧдса, тайӧ вӧлі Лебедев вылӧ клевета народлы врагъяслӧн да наӧн ылӧдлӧмъяслӧн.
Гӧлиник семьяысь петӧм морт, тӧрытъя сельскӧй писарь-самоучка, кӧть и важся грузӧн, векни кругозорӧн на, Лебедев кыліс и аддзис, кутшӧм классъяслы вайис пӧльза Октябрьскӧй Социалистическӧй революция. Сӧветскӧй власть первойя вояссянь аслас произведениеясын сійӧ смела чуксалӧ озыръяслы, эксплуататоръяслы паныда тышӧ, медым помӧдз да пыр кежлӧ бырӧдны уджалысьяс вылын налысь ыджыдалан правосӧ. Тайӧс ми аддзам сійӧ произведениеясысь первойсяньыс да ӧніӧдз «Смелджыка, вокъясӧй, ветлӧй» нима стихотворениеын, например, кодӧс гижӧма 1918-ӧд воӧ (босьтӧма важся редакцияӧн), Лебедев гижӧ:
«Смелджыка, вокъясӧй, ветлӧй.
Кось вылын ёнмӧдчам ми.
Вӧлясӧ аддзас и босьтас
Уджалысь войтырлӧн ки.
Уджалысь йӧз пиысь петім,
Мывкыдным абу нин нор,
Ӧтувъя олӧм да вӧля —
Миянлы меддонатор...
Орйӧдлам ми чорыд киӧн
Царлысь да озырлысь гез.
Вӧлясӧ аддзас и босьтас
Век кежлӧ уджалысь йӧз».
Коммунистическӧй партия да сылӧн вождьяс — Владимир Ильич Ленин да Сталин ёрт веськӧдлӧм улын уджалысь йӧз век кежлӧ босьтіс власть ас киас. Гражданскӧй война помалӧм бӧрын лои вуджӧма мирнӧй строительство вылӧ. Новӧй экономическӧй политика лӧсьӧдӧмкӧд йитӧдын неустойчивӧй элементъяс, сӧветскӧй властьлы, Ленин — Сталин партиялы враждебнӧй йӧз мӧдісны нуӧдны гнуснӧй удж. Налӧн враждебностьыс тӧдчымӧнъя петкӧдчис и художественнӧй литератураын не сӧмын роч да мукӧд кывъяс вылын, но и сӧмын на чужысь коми литератураын. Ӧткымынъяс НЭП-ӧс нимтісны уджалысь йӧзлы нопӧн. Ӧтияс гижисны, а мӧдъяс печатайтісны. Коми буржуазнӧй националистъяс, народлы быд сикаса врагъяс и бӧрыннас нуӧдісны ассьыныс пеж уджсӧ. Тайӧ йӧзыслӧн идеологияыс чуждӧй вӧлі М. Н. Лебедевлы. Аслас вын серти да кужӧмлун серти гижӧдъясас сійӧ петкӧдлӧ Сӧветскӧй властьлысь водзӧ быдмӧмсӧ, сӧвмӧмсӧ. Такӧд тшӧтш быдмӧ и ачыс Лебедев. Сӧветскӧй действительностьсӧ сійӧ заводитӧ гӧгӧрвоны пыдіаджык, непосредственнӧяджык. Нӧшта и нӧшта сійӧ казьтыштлӧ важ лёк олӧмсӧ, мед сравнитны сӧветскӧй кадӧ олӧмкӧд. Босьтам, пример вылӧ, сылысь поэма «Царь дырся олӧм», кодӧс сійӧ гижӧ восстановительнӧй период помасян кадӧ, кор вӧлі дасьтыссьӧ нин став фронт пасьта социалистическӧй наступление. Гӧля олысь крестьянин кывъясӧн Лебедев проклинайтӧ важся революцияӧдзса олӧмсӧ да радлӧ выль, свободнӧй, коллективнӧй олӧмлы. Поэма заводитчӧ:
«Царь дырйи, вокъяс, ме омӧля олі,
Сьӧкыда перйывлі ме кынӧмпӧт,
Быд югыдкизяысь, биысь моз, полі,
Мый лоӧ вӧляыс, сэки эг тӧд».
Гӧль крестьянин водзӧ висьталӧ, кыдзи сійӧс нартитлісны земскӧйяс, станӧвӧйяс, урадникъяс, объездчикъяс, кулакъяс лесопромышленникъяс, попъяс, кыдзи сэсся сійӧс вӧтлісны окопъясӧ, медым видзны царӧс да сылысь стройсӧ да кыдзи найӧ, салдатъясыс, терпитлісны нырвомӧ кучкалӧмъяс да мукӧд унапӧлӧс лёкторъяс. Но бырис терпение уджалысь йӧзлӧн:
«Дӧзмисны салдатъяс вирнысӧ кисьтны;
Гӧльяслы войнанад дзик лои мат.
Быдлаӧ юӧръяс кутісны письтыны:
Локтӧ пӧ матысьмӧ гажаджык кад.
Аддзисны войтыръяс: вӧляыс дінас!
Садьмӧдчис ӧтпырйӧ уджалысь йӧз,
Сувтіс да орӧдіс гаддялӧм кинас
Асланыс горш гӧгӧр гартыштӧм гез».
Февральскӧй революция бӧрын воис Октябрьскӧй социалистическӧй революция «шондіысь мичаджык». Бедняклӧн радлӧмыс не сӧмын сыын, мый сійӧс ӧні некод оз дзескӧд, но и сыын, и тайӧ главнӧйыс, мый сійӧ овмӧдчис коллективнӧй тырбур олӧмӧн.
Ӧні ме колхозын лӧсьыда ола,
Ӧтувъя овмӧслысь ёнмӧда вын.
Гӧльлунӧс вунӧді, няня и сола.
Аддзи ме семьякӧд бур оланін».
Большевистскӧй партия, сылӧн вождь да учитель Сталин ёрт веськӧдлӧм улын сӧветскӧй народ первой пятилетка олӧмӧ пӧртіс нёль воӧн. Сӧветскӧй народлӧн вермӧмъясыс ярмӧдӧны мирӧвӧй буржуазияӧс. Найӧ кеслӧны пиньяссӧ Сӧветскӧй Союз вылӧ. Римскӧй папа котырталӧ рабочӧйяслы да крестьяналы паныд, социализм страналы паныд крестовӧй походъяс. Тайӧ гнуснӧй провокацияыслы вочакыв пыдди 1933-ӧд воын Лебедев гижӧ стихотворение «Римскӧй папа шуис тшапа» да мукӧдӧс, кӧні сійӧ петкӧдлӧ ассьыс да сӧветскӧй народлысь отношениесӧ, мый ми ӧні ёнӧсь нин, радейтам ассьыным рӧдинанымӧс и некор огӧ сетӧ мырддьыны би да порок тшын пиын шедӧдӧм вӧлянымӧс. 1931–1934-ӧд воясын жӧ сійӧ гижӧ вель уна поэмаяс, стихотворениеяс, басняяс. На пытшкын: «Кык кулак», «Коді оз уджав сійӧ оз сёй», «Колхозник Митрӧпан», «Педьӧ да Рӧдьӧ», «Кык понлӧн пурсьӧм» да мукӧдъяс, кодъясын Лебедев петкӧдлӧ Сӧветскӧй действительностьысь характернӧй моментъяссӧ, капитализмлысь природасӧ да йӧз пӧвсын сылысь колясъяссӧ.
1934–37-ӧд воясӧ Лебедев печатайтчис этша. Коми художественнӧй литература бердын вӧвлӧм веськӧдлысьяс дзикӧдз сійӧс ӧтдортлісны коми сӧветскӧй художественнӧй литература быдтӧм да сӧвмӧдӧм делӧысь. Сӧмын наысь мездысьӧм бӧрын Лебедев бара босьтчис активнӧя участвуйтны коми художественнӧй литература водзӧ быдтӧмын.
1938-ӧд воын сійӧ гижӧ висьтъяс «Ен улын да царь улын» общӧй ним улын. Ӧні гижӧ стихотворениеяс, басняяс, уджалӧ переводъяс вылын, отсалӧ быдмыны гижны заводитчысьяслы.
II
Тайӧ сборникас М. Н. Лебедевлӧн печатайтсьӧны коми кыв вылын бӧрйӧм гижӧдъяс. Квайт стихотворениеысь кындзи ставсӧ найӧс гижӧма Октябрьскӧй Социалистическӧй революция бӧрын.
Ӧні, тайӧ сборниксӧ лӧсьӧдігӧн, кутшӧмсюрӧ гижӧдъяс авторӧн лӧсьӧдышталӧма, выльдышталӧма. Прозаическӧй произведениеяс сылысь татчӧ абу сюйӧма. Но и натӧг синмад шыбытчӧ жанръяслӧн разнообразиеыс: опереткаяс, поэмаяс, мойдкывъяс, басняяс, кывбуръяс, сьыланкывъяс, частушкаяс.
Тематика боксянь тайӧ сборникыс сідз жӧ озыр. Медвойдӧр тані ми аддзам Лебедевӧс сэтшӧм поэтӧн, баснописецӧн, фольклористӧн, коді ненавидитӧ да проклинайтӧ царизмӧс, капиталистическӧй стройӧс, сылысь законъяссӧ да найӧ законъяслысь колясъяссӧ. И сы вӧсна, мый произведениеяссӧ лои гижӧма сӧветскӧй власть кадӧ нин, царизмӧс путкыльтӧм бӧрын, Сӧветскӧй Союзын капитализмлӧн колясъяскӧд «Коді кодӧс» тышкасян кадын, а сэсся социализмлӧн тыр победа кадын, важсӧ петкӧдлӧмкӧд тшӧтш сійӧ воспевайтӧ сӧветскӧй стройлысь преимуществосӧ, сы вӧсна агитируйтӧ. Тайӧ тӧдчӧ уна гижӧдъясын. «Царьдырся олӧм» поэмаысь кындзи сійӧ гижӧ вель уна татшӧм сяма гижӧдъяс: «Пӧчӧлӧн олӧм» поэмаын висьтавсьӧ, кутшӧм бесправнӧй, сьӧкыд да пемыд вӧлі олӧмыс нывбабалӧн царизм дырйи. Оліг чӧжыс ань мыйкӧ вылӧ надейтчис, кӧсйис овмӧдчыны бурджыка, но век гӧльмис, праватӧммис. 35 арӧсаӧн сійӧ колис дӧваӧн. Ыджыд надеяӧн быдтіс писӧ, но сійӧс сылысь нуисны война вылӧ да квайт во чӧжӧн удитісны пӧрысьтыны, жугыльтны. Пиыс кӧть и гӧтрасис, лоисны кыкӧн уджалысьяс, но нуждаысь эз петны. Пӧчӧ лоис лишнӧй. И сӧмын сӧветскӧй власть мездіс найӧс тайӧ гӧльлунсьыс, и пӧчӧлы лоис овны лӧсьыдджык.
«Кык кулак» поэмаын Лебедев разоблачайтӧ кулакъясӧс, кыдзи найӧ мудеритісны сельсӧветысь нянь коригӧн. Тӧдӧмысь, сельсӧвет налы норма эз сет, но автор кужӧмӧн нӧйтӧ кулакъясӧс асланыс жӧ кывъясӧн. Кулак шуӧ мӧд кулаклы:
«Мый керан, зонмӧ,
Тадзнад лои
Ас пызьысь
Пуны самӧкур».
Мӧдыслы нормасӧ абу жӧ сетӧмаӧсь, пинясьӧ жӧ, вочавидзӧ:
«Да ог на, майбырӧй,
Ме йӧрмы...
Зэв ӧдйӧ лэпті
Гӧбӧч гуысь
Вит пудъя мешӧк».
Сӧветскӧй власть вылӧ найӧ лӧгӧсь, сёрнитчӧны пакӧститны сӧветскӧй власьтлы.
«Ми вермам
Кодйыны на сылы,
Кӧн слӧйыс сюрас,
Джуджыд гу».
Лебедев петкӧдлӧ водзӧ, кыдзи звермӧм кулакъяс дзугӧны тыртны вӧрлэдзан план да кыдзи найӧс разоблачитӧны.
Капитализмлӧн законъясыс подулавсьӧны сьӧм вылын, зарни вылын. Озырмӧм ради ӧтияс виалӧны мӧдъясӧс, сы ради жӧ ӧтияс эксплуатируйтӧны мӧдъясӧс. Лебедев тайӧ петкӧдлӧ «Зарни чукӧр» мойдкывйын. Зарни чукӧр ӧткодявсьӧ змейкӧд. Сійӧ виис кык вокӧс, кодъяс водзынсӧ вӧліны дружнӧйӧсь.
«Ӧти сиктын, ӧти грездын
Бура олісны кык вок.
Налӧн некор зык эз вӧвлы,
Некоднаныс эз вӧв лёк».
Найӧ мунӧны вӧрӧ да аддзӧны ыджыд зарни чукӧр. Тайӧ чукӧрсӧ ковмас юкны, и первой думӧн налы воас думас:
«Этша лоас чукӧр джын...
Мыйла тайӧ озырлуныс
Меным ӧтнамлы оз сюр».
Найӧ пӧръясьӧны. Ӧта-мӧдыслы дасьтӧны смерть да кыкнаныс кулӧны.
«Кык понлӧн ӧтувтчӧм» нима басняын Лебедев кужӧмӧн сетӧ капиталистическӧй мирлысь природасӧ. Понъяс — Буско да Катшыс, — кодъяс символизируйтӧны кык буржуйӧс, кӧсйӧны ӧтувтчыны да овны мирӧн. Леститчӧ Буско.
«Оз слӧймы Катшыс радысла мый вӧчны
Дай долыдысла синва кутіс лэдзны:
«Ак, Буско, муса вок,
Пыр менам лапа костӧ, окасьыштам лок!»
Но татшӧм меліасьӧмыс налӧн вӧлі регыд: «Керкасянь шыбытісны лы».
«Пыр налӧн вежсис гӧлӧс шы.
«Эррр! — Катшыс эргӧ, — меным колӧ тайӧ!»
Оз лэдзчысь Буско: «Тэныд ме ог сет!
Ме талун абуджык на пӧт!»
Лебедев помалӧ:
«Тадз мукӧддырйи буржуй котыр керӧ:
Зэв зіля мирӧн олӧм йылысь сӧрӧ,
А син водзас кӧ лоас юкантор,
Ён косьтӧг юксьӧмыс оз ор.» —
Понъяслӧн-капиталистъяслӧн законъясыс миян странаын бырӧдӧмаӧсь век кежлӧ. Миянын олӧны выль законъяс, социализмлӧн законъяс, кодъясӧс гижӧма Сталинскӧй Конституцияын. Сталинскӧй Конституция серти Москваӧ чукӧртчӧ Верховнӧй Сӧветлӧн первойя сессия: «Январь 12-ӧд лун» нима стихотворениеын Лебедев гижӧ мам да пи костын сёрни.
«Мыйла тадз вӧччӧмыд талун,
Мамукӧй, висьтав тэ мем?
Мыйла мем ной пальто сетін.
Кӧмавны тшӧктін выль кӧм?»
Мамыс вочавидзӧ:
«Талун ӧд Москваын воссис
Миян Верховнӧй Сӧвет...
...Миянлы талунъя луныд —
Сьӧлӧмӧс кыпӧдан лун».
«Мед дзирдалас шонді» нима стихотворениеын став уджалысь йӧзкӧд ӧтув Лебедев радлӧ сы вылӧ, мый:
«Выль олӧм ми тэчам,
Кыдз велӧдӧ Сталин,
Кыдз вӧчас ас кадӧ
Став мувывса йӧз».
Сійӧ эскӧ уджалысь йӧзлӧн тыр победаӧ, коммунизм лоӧмлы Сӧветскӧй Союзын да став му вылын.
Тематика боксянь аслас творчествоын Лебедев сетӧ ыджыд места колхознӧй олӧмлы да вӧр вӧсна тышлы. «Настук» нима опереткаын, кодӧс гижӧма коллективизация массовӧя нуӧдан кадӧдз на, кор сиктъясын кулакъяслӧн выныс вӧлі ыджыд на, Лебедев кужӧмӧн петкӧдлӧ кулакъяслысь звернога чужӧмбансӧ.
Опоньлӧн, Дзодзув Семӧлӧн, Сюзь Микитлӧн да Кӧин Титлӧн гӧль йӧзӧс нартитӧм йылысь ӧти мӧдыслы ошйысьӧмыс тырвыйӧ эрдӧдӧ найӧс, кыдзи вир нёнялысьясӧс. Найӧ бура гӧгӧрвоӧны, мый колхозъяс лоӧмӧн налӧн помасьӧ сиктъясын ыджыдалӧмыс. Колхозъясысь повзьӧма и поп:
«Коллективыд ёнмас кӧ,
Олӧм лоас дзуг...
Няньыд пӧтмӧн лоас кӧ,
Гӧльыд лэптас ныр.
Тіянлы оз уджав ни,
Вичкоӧ оз пыр».
Тайӧ опереткаын Лебедев водзвыв ӧлӧдӧ колхозникъясӧс, мый кулак чукӧрыд вермас вредитны колхозлы не сӧмын черӧн да биӧн, но и кисьтны колхозсӧ пытшкӧссяньыс подкулачникъяс пыр, лодырьяс да пьянникъяс пыр. Ӧд пьянникъяс, лодырьяс да став нечестнӧй йӧзыс збыль вылассӧ отсалӧны сӧмын налы, кодъяс нуӧдӧны сӧветскӧй властьлы враждебнӧй удж. Сы вӧсна аслас уна гижӧдъясын Лебедев эрдӧдалӧ найӧс немжалиттӧг. «Коді оз уджав, сійӧ оз сёй» поэмаын Микулай Ӧльӧ — колхозник-лодырь — сувтӧдсьӧ ӧти радӧ важӧн вӧвлӧм губернаторкӧд, купечкӧд, попкӧд, кулаккӧд, «кӧть эз вӧв сылӧн кулаккӧд йитӧд». Найӧ ставныс индысьӧны сёйны уджавтӧм нянь, оз кӧсйыны трудитчыны, кыдзи трудитчӧны честнӧй йӧз. Пролетарийкӧд сёрниын тыдовтчӧ, мый Ӧльӧ абу уджалӧма колхозын. Сылы быть лоис висьтавны:
«Удж вылад петавны кадӧй эз судзсьы,
Гожӧмнас ю вылын вуграси пыр.
Кыснанӧн ветлігӧн шедліс и сир,
Тулыссянь арпомӧдз чери ме сёйи.
Му вылад, видз вылад петавтӧм лои.
Дерт эськӧ ӧні ме уджавны рад,
Сӧмын тай кольӧма уджалан кад».
Татшӧмсяма лодырӧс жӧ Лебедев петкӧдлӧ и «Колхозник Митрӧпан» нима басняын. Колхозник Митрӧпан — лжеколхозник, колхозъясын сёянторсӧ юкӧмын уравниловка лӧсьӧдысь, колхоз кисьтысь.
«Колхозӧ пырис Митрӧпан
Дай омӧль сёрнияс эз пан.
Пыр долис: «Ладсӧ оз ков дзугны
Да сёянторсӧ бура колӧ юкны,
Мед быдӧн лоас пӧт
Дай тшыгъялӧм оз тӧд».
Сійӧ зэв мудер: кляньчитӧ корӧ ударнӧй нормаяс, кӧсйысьӧ ордйысьны уджын. Но сылӧн тайӧ став мича кывъясыс — пӧръясьӧм, «страдна чӧж эз вермыв гортысь петны»:
«Кор висьӧ мыш,
Кор висьӧ юр,
Кор сылы пыж оз некысь сюр».
Но татшӧм лжеколхозникыдлы, лодырыдлы дыр пӧръясьны эз сетны, шуисны: «Тэ эн кӧ уджав, он и сёй». Татшӧм принципыс Социализмлӧн. Колхозникъяс вӧсна, колхозъяс ёнмӧдӧм вӧсна дугдывтӧг тӧждысьӧ Сталин ёрт. Сійӧ велӧдӧ, мый сӧмын колхозъясын трудовӧй крестьянство вермас овны бурджыка, зажиточнӧя. Колхозникъяссянь требуйтсьӧ сӧмын честнӧй удж.
Сталинлысь тайӧ велӧдӧмсӧ колхозникъяс пӧртӧны олӧмӧ лунысь лунӧ. Тайӧ тема вылӧ Лебедев гижӧ стихотворение «Праздник уджалысь мортлӧн». Сійӧ нимкодясьӧ сы вӧсна, мый колхозниклӧн быдтор эм.
«Коді уджаліс
Бура, лӧсьыда,
Сылы пай вылӧ
Быдтор воӧма.
Сандрӧ Петырлӧн,
Бур колхозниклӧн,
Няньыс лоӧма
Дзонь кык во кежлӧ.
Сьӧлӧм гажмӧма
Сандрӧ Петырлӧн:
Ӧні позьӧ пӧ
Праздник вӧчыштны!»
Сандрӧ Петыр ордӧ чукӧртчӧны гӧстьяс — колхозникъяс, сёйӧны-юӧны, лада сёрнитӧны ӧти мӧдыскӧд «унатор йылысь».
«Кыдз колхозыслӧн
Уджъяс мунӧны,
Кыдзи тракторыс
Уджсӧ кокньӧдӧ,
Кыдз машинаӧн
Видзсӧ ытшкӧны,
Кыдзи чукӧрмӧ
Няньыс, туруныс.
Найӧ ошкӧны
Мудрӧй Сталинӧс,
Коді югыдлань
Найӧс нуӧдӧ...
... Найӧ видӧны
Лёк буржуйясӧс,
Кодъяс кӧсйӧны
Война ӧзтыны».
Вӧр вӧсна тема вылӧ Лебедев гижӧ уналаын жӧ. Босьтам кӧть басня «Педьӧ да Рӧдьӧ», поэма «Кык кулак» да мукӧд, кӧні Лебедев восхваляйтӧ вӧр вӧсна тыш, эрдӧдалӧ антисӧветскӧй элементъясӧс, кодъяс нуӧны тайӧ фронт вылын подрывнӧй удж.
Лебедевлӧн тематикаыс оз помась вылынджык индӧмъясӧн. Сійӧ гижӧ и обороннӧй тема вылӧ, кыдзи, например, кывбуръяс: «Водзӧ пыр, водзӧ», «Лизук». Гижӧ и интернациональнӧй тема вылӧ. «Ме кӧ эськӧ верми» нима стихотворениеын поэт кӧсйӧ лэбзьывлыны капиталистическӧй странаясӧ, кӧні тырӧсь тюрьмаяс уджалысь йӧзӧн, мед висьтавны налы гажӧдана кывъяс, мед найӧс эскӧдны победаӧ.
«Вокъяс, энӧ полӧ.
Войшӧр бӧрад пыр на
Гажа асыв волӧ.
Кыпӧдчас кӧ тулыс,
Кӧдзыд тӧлыс бырӧ.
Ӧтувтчас кӧ гӧльыс,
Озыръясӧс нырӧ.
Тыдалӧ нин матын
Кырнышъяслӧн помыс.
Миян муын налӧн
Тупкӧма нин вомыс».
Лебедев творчествоысь ми аддзам сідзжӧ и антирелигиознӧй мотивъяс, природа да быт йылысь тема вылӧ гижӧм стихотворениеяс, шуам кӧть «Вогӧгӧрся олӧм», «Лёк кымӧръяс», «Ловъя юрӧн мынтӧмтор» да мукӧд. Коді оз тӧд, например, стихотворение «Гажа тулыс воис»? Сійӧ сэтшӧм объективнӧй, кокньыд да кыпыд, сэтшӧма сочетайтчӧ мортлӧн тувсовъя настроениекӧд, мый ладмӧ пӧрысьлы и томлы, образованнӧйлы и малограмотнӧйлы. Сійӧ быттьӧ збыльысь жургӧ-шуавсьӧ ачыс, выныштчытӧг, сы йылысь думайттӧг:
«Гажа тулыс воис.
Гӧгӧр шургӧ шор.
Шонді лымсӧ сёйис,
Ловзис пулӧн кор.
Ю кузя йи кывтӧ —
Тувсов ва оз узь.
Югыд енэж вывті
Лэбзьӧ дзодзӧг, юсь» да с. в.
Михаил Николаевич тшӧтш и детскӧй писатель. Сылӧн поэма — «Вӧрын гуляйтӧм»; стихотворениеяс — «Зыбка дорын сьыланкыв», «Школаын», «Велӧдчӧй, челядь», «Сёртни», «Медся ичӧт зверь» да мукӧд — радейтана лыддянторъяс начальнӧй школаясын, детскӧй садъясын.
Лебедев — фольклорист. Сійӧ босьтӧ народнӧй творчествоысь преданиеяс, мойдъяс, сьылӧм-бӧрдӧмъяс да найӧс ас ногыс лӧсьӧдалӧ либӧ используйтӧ аслас гижӧдъясын. Тайӧ зэв колантор. Фольклор чукӧртӧмлы партия да правительство сетӧны ыджыд внимание. В. И. Ленин сёрнитліс фольклор йылысь, кыдзи материал йылысь, код подув вылын позьӧ гижны яръюгыд исследованиеяс народнӧй чаяниеяс йылысь, мӧвпъяс йылысь. Древней мифъяс, легендаяс, преданиеяс да фольклорлӧн мукӧд видъяс йылысь сёрнитӧмӧн, М. Горький писательяслӧн Первойя Ставсоюзса съезд вылын аслас докладын висьталіс: «Ог сомневайтчы сыын, мый древней мойдъяс, мифъяс, легендаяс тӧдсаӧсь тіянлы, но зэв эськӧ вӧлі окота, медым налӧн основнӧй смыслыс вӧлі гӧгӧрвоӧма ёнджыка пыдіа... Сійӧ смыслыс вайӧдсьӧ важся уджалысь йӧзлӧн ассьыныс уджсӧ кокньӧдны, содтыны сылысь продуктивность, вооружитчыны нёль кока да кык кока врагъяслы паныд, а сідз жӧ кыв вынӧн, «заговоръяс», «заклинаниеяс» приёмӧн влияйтны природалӧн стихийнӧй, йӧзлы враждебнӧй явлениеяс вылӧ».
Народъяс важысянь нин велавлісны пасъявны гырысь событиеяс асланыс народнӧй творчествоын. Лебедевӧн гижӧм «Кӧрт-Айка» мойдын, например, зэв бура тӧдчӧ коми йӧз олӧмын сійӧ историческӧй кадыс, кор коми йӧз первойысь тӧдмасис кӧртӧн, первойысь паныдасис сэтшӧм врагкӧд, коді имеитӧ кӧрта кӧлуй. Йӧз сознаниеын кӧртыс петкӧдчис кыдзи магическӧй силаӧн обладайтан предмет, а сійӧ мортыс, код киын вӧлі кӧртыс — медся вына тунӧн. «Кӧрт-Айка» преданиеын висьтавсьӧ, кыдзи:
«Воис коми муӧ
Ош кодь лёк да мисьтӧм тӧдысь,
Паськыд тоша, югыд синма,
Гашкӧ саридз сайысь петысь.
Локтіс сійӧ тувсов лунӧ
Шыа, пурта, лэчыд чера...
...Сэсся равӧстіс зэв скӧра:
«Меным, кӧртысь дорӧм тунлы,
Ловъя мортысь оз ков повны!
Ме, Кӧрт-Айка, тані кута
Джуджыд керӧс вылас овны».
Кӧрт-Айка топыда овмӧдчис Эжва дорса керӧс вылын да мӧдіс ыджыдавны коми йӧз вылын. Сійӧ потшис Эжвасӧ кӧртысь вӧчӧм гезйӧн да, сылы дона зверкуӧн мынтысьтӧг, некодӧс эз лэдз ветлыны сэті. Но оз ставыс повны сыысь. Еджыд Пама сувтӧ паныд Кӧрт-Айкалы. Пансис вен. Туналӧмӧн Пама сувтӧдіс Кӧрт-Айкалысь чужва лэдзӧмсӧ, а Кӧрт-Айка сувтӧдіс пыжсӧ Памалысь. Налӧн кыкнаныслӧн выныс ӧткодь, а бӧрыннас миритчӧны. Кӧрт-Айка нӧшта ёнджыка босьтчӧ пакӧститны йӧзлы. Сэк сюрӧны повтӧм кык том морт — Изъюр да Эбӧс. Найӧ виӧны Кӧрт-Айкаӧс.
Интереснӧйӧсь и мукӧд мойдъясыс-преданиеясыс.
Некымын кыв нӧшта опереткаяс йылысь. Тайӧ сборникас печатайтчӧ нёль оперетка — негырысь драматическӧй произведениеяс, кодъясӧс гижӧма стихотворнӧй формаӧн. Коми художественнӧй литератураын тайӧ зэв интереснӧй факт. Куимсӧ: «Мича ныв», «Тун» да «Бурань» Лебедевӧн вӧлі гижӧма 1919–1921-ӧд воясӧ нин. Гижӧм мыстиыс найӧс ворсісны сцена вылын, а сэсся мыйлакӧ дугдісны дай ӧні оз ворсны и дзик прӧста найӧс кольӧны бокӧ. Босьтам пример вылӧ, «Мича ныв» нима опереткаӧс, кодӧс позьӧ лыддьыны нёльнан оперетка пиысь медся удачнӧйӧн, медся шыльыдӧн да художественнӧйӧн. Основнӧй идеяыс тані нывбабаӧс мездӧм, капиталистическӧй озырлунӧс отрицайтӧм, мустӧмтӧм. Оз ков сэтшӧм озырлун, сэтшӧм озыр жӧник, кодъяс порабощайтӧны мортӧс. Колӧ ас кодь уджалысь морт, равноправнӧй, радейтана морт. Тырмас сэсся важся традицияясыс — озырлун вӧсна нывбабаӧс вузалӧмыс, — локтіс выль кад, сӧветскӧй кад, кӧні и нывбаба вермӧ лӧсьӧдны ассьыс личнӧй олӧмсӧ, кыдзи кӧсйӧ. Опереткаын тышкасьӧны кык вын: важ да выль. Мича нывлӧн — Машуклӧн — бать-мамыс, кодъяс нэм чӧжыс думайтісны озырлун йылысь, чайтӧны, мый нылыслы воис шуд: сійӧс коралӧ озыр морт, кӧть эськӧ тайӧ мортыс зэв нин пӧрысь. Бать мам шуӧны:
«Нинӧм тэныд, муса нылӧй,
Бӧрдны лунысь лунӧ.
Кӧть и пиньтӧм жӧник лоас,
Эмбур сылӧн уна...
...Озырлуныс, муса нылӧй,
Быттьӧ югыд шонді».
Но мича нывлӧн эм мӧд жӧник — удал зон Ваньӧ. Сылы колӧ мортӧс, а оз озырлун.
«Озырлуныд кӧть и лоас,
Шудлуныс нӧ кӧні?
...Оз ков меным озыр верӧс,
Колӧ удал Ваньӧс».
Нывла дорын ставыс, сылӧн бать-мамысь кындзи. Нывъяслӧн хор, коді органическӧя йитчӧма тайӧ прӧстӧй да доходчивӧй сюжетас, отсалӧ мича нывлы. Нывъяс первой шогсьӧны невеста шогӧн, сэсся босьтчӧны мисьтӧмтны жӧниксӧ, кӧть и налы жӧникыс кӧсйысис сетны кампет:
«Свадьба миян пансьӧма...
Чунькытшасьӧм лоӧма...
Озыр жӧник локтӧма...
Юрыс сылӧн кушмӧма...
Паськыд тошыс дзормӧма...
Пиньяс сылӧн киссьӧма...
Пӧрысь жӧник кырныш кодь...
Том невеста гулю кодь...
Оз ков сетны кырнышлы...
Оз ков сетны гулюӧс…
Озыр жӧник таысь, тӧдӧмысь, скӧрмӧ, но нинӧм оз вермы вӧчны: став йӧзыс сылы паныд. Сэсся локтӧ Ваньӧ, Машӧлӧн жӧникыс, вӧтлӧ пӧрысь жӧникӧс, ставыс гажмӧны:
«Невестаыс вӧлі бӧрдӧ,
Ӧні серӧктӧма».
Нинӧм и шуны, прӧстӧй да доходчивӧй кывйӧн, шыльыд стихотворнӧй формаӧн гижӧм тайӧ опереткаыс сцена вылын ворссяс зэв интереснӧя, живӧя, кыдзи ӧти сьыланкыв.
Интереснӧйӧсь и мукӧд опереткаясыс, кодъяс сідз жӧ лӧсялӧны сӧветскӧй театръяс, клубъяс сценаяслы.
Вылынджык индӧм жанръясӧн, темаясӧн творчествоыс Лебедевлӧн оз помась. Сылӧн вель уна эмӧсь сьыланкывъяс, кодъяс паськалӧмаӧсь народ пӧвсӧ быд районӧ. Эмӧсь частушкаяс.
И медбӧрын, басняяс йылысь. Коми художественнӧй литератураын тайӧ жанрнас медводз да пӧшти ӧтнас на гижӧ М. Н. Лебедев. Лыд сертиыс басняясыс абу на уна, но содержание сертиыс да коланлун сертиыс сійӧ творчествоын найӧ босьтӧны тӧдчана места и таын Лебедевлӧн ыджыд заслуга. Тайӧ басняясас Лебедев бара жӧ босьтӧ сэтшӧм общественно-политическӧй вопросъяс кузя темаяс, кодъяс волнуйтӧны авторӧс да сӧветскӧй читательӧс. Художествоа кыв средствоӧн, басеннӧй ёсь ирония формаӧн Лебедев сьӧлӧмсяньыс отсасьӧ партиялы да правительстволы нуӧдны общественно-политическӧй да экономическӧй вопросъяс кузя быдлунся уджсӧ, отсалӧ стрӧитны коммунизм. Сійӧ тышкасьӧ колхозъяс вӧсна, найӧс ёнмӧдӧм вӧсна, нечестнӧй йӧзӧс, лодыръясӧс, разгильдяйясӧс сералӧмӧн, эрдӧдалӧмӧн («Колхозник Митрӧпан»); сійӧ тышкасьӧ вӧр вӧчӧм вӧсна («Педьӧ да Рӧдьӧ»); чуксалӧ стахановскӧй метода уджӧ («Сюсь кодзувкот»); сералӧ сэтшӧм йӧзӧс, кодъяс поручайтӧны ответственнӧй уджъяс делӧсӧ тӧдтӧм мортлы («Чань да Петыр Вань»); велӧдӧ лоны бдительнӧйӧн, сералӧ прӧстӧй больгысьясӧс, «честнӧй болтунъясӧс», кодъяслӧн «сьылӧмыс» кивыв сӧмын классӧвӧй врагъяслы («Гриша дядь да кӧин», «Сьылысь меж»); Лебедев эрдӧдалӧ капитализмлысь волчйӧй законъяссӧ («Кӧин да мегӧ», «Кык понлӧн ӧтувтчӧм»); ёся сералӧ головотяпъясӧс, кодъяс оз кӧсйыны лыддьысьны конкретнӧй обстановкаӧн, асланыс уджъясын оз кужны пӧртны олӧмӧ сійӧ вына оружиесӧ, плансӧ, вунӧдӧны сталинскӧй установка сы йылысь, мый программаяс, планъяс — найӧ сӧмын сетӧны направление, мый найӧс колӧ кужны пӧртны олӧмӧ («Миш Васьлӧн план»); сійӧ ёся сералӧ сэтшӧм руководительясӧс, кодъяс асьныс слабмӧдӧны трудовӧй дисциплина, пӧрӧны политическӧй обывательясӧ, паськӧдӧны ротозейство, беспечность, панибратство, сетӧны позянлун вӧчавны прогулъяс, личӧдӧны тыш лодыръяскӧд («Иван Иваныч»). Ыджыд политическӧй тӧдчанлуныс тайӧ басняяслӧн, ыджыд тӧдчанлуныс дзоньнас Лебедев творчестволӧн.
М. И. Лебедев — скромнӧй да трудолюбивӧй морт. Сійӧ оз кӧсйы кольччыны ӧдйӧ мунысь да многокрасочнӧй советскӧй действительностьысь. Та йылысь висьталӧны сылӧн гижӧдъясыс, общественно-политическӧй олӧмын аслас гижӧдъясӧн активнӧя участвуйтӧмыс.
Сӧветскӧй народ таысь сылы мынтӧ вниманиеӧн да уважениеӧн. Коммунистическӧй партия да сӧветскӧй правительство Лебедевӧс наградитіс «Знак почета» орденӧн. Аслас автобиографияын Михаил Николаевич та йылысь гижӧ: «Таво январь 31-ӧд лунӧ партия и правительство наградитісны менӧ литературнӧй уджысь «Знак почета» орденӧн. Ог куж висьтавны, кыдзи взволнуйтіс да обрадуйтіс менӧ тайӧ ыджыд наградаыс. Сӧмын миян социалистическӧй странаын тадз высокӧя донъялӧны писательскӧй трудсӧ. Ме лыддя тайӧ наградасӧ не сӧмын менсьым скромнӧй литературнӧй уджӧс отметитӧмӧн, но и став коми национальнӧй сӧветскӧй литературалы внимание да доверие петкӧдлӧмӧн».
М. Н. Лебедев арлыд сертиыс олӧма морт нин, но сійӧ том аслас духӧн. Сӧветскӧй читатель виччысьӧ сысянь водзӧ гижӧм.
