ПЕТЯ ВУРДОВЛӦН СЕКРЕТ
«Петкӧдлы ассьыд оланінтӧ, и ме висьтала, кӧні тэ чужлӧмыд».
Донъявны кӧ тайӧ поговорка серти, Вурдовъяс Сыктывкарӧ волӧмаӧсь сиктысь. Никандр дедлӧн, например, сьӧд тулупыс, кодӧс сійӧ веж мороз лунъясӧ новлывлӧма турун-песла ветлігъясӧн, ӧні на ӧшаліс прихожӧйын. Сылӧн пиыс — Иван Никандрович, — коді коркӧ вӧвлӧма збой кыйсьысьӧн, видзӧ берданка ружьесӧ аслас спальняын кыдзи том кад йылысь медся бур паметь. А босьтны кӧ Анна Васильевнаӧс, Иванлысь гӧтырсӧ, то сійӧс кӧть выльысь чужты, век нин коляс сиктса аньӧн — косіник да сӧнйӧра, вом тырӧн сёрнитысь... Дерт, и карыс удитӧма нин «лэчталыштны» Анна Васильевнаӧс. Сійӧ оз нин жалит сиктса русскӧй пач: праздникъяс кежлӧ булочкияс пӧжавлӧ духовкаын — кывтӧ ньылыштан. Керогаз да электроплитка, водопровод да канализация сылы лоӧмаӧсь сэтшӧм жӧ быдлунсяӧн, кутшӧм пыр кадсяӧн коркӧ вӧвлісны укват да коколюка, юкмӧс да сарай.
Дай ачыс Никандр дед карас олігӧн нин лои грамотнӧй мортӧн — помавліс ликбез. Ӧні сійӧ став прӧст кадсӧ воштӧ газетаяс лыддьӧм вылӧ, пыр дась варовитыштны мирӧвӧй политика вопросъяс йылысь. Дед босьтлывлӧ киас и гортса телефонлысь трубка да сёрни помасьӧм бӧрын вежливӧя шулывлӧ: «
Сӧмын вот пиыс сылӧн воысь воӧ век ёнджыка кутіс норасьны здоровье вылас. Главнӧйсьыс главнӧй бухгалтерӧн дыр нин пукалӧмысла ли мый ли Иван Никандрович лои нелямын ведраа бӧчка кызта. Сійӧс, быттьӧ дукмӧм тыын чериӧс, мӧдіс пӧдтыны удушье. Бӧръя воясас весиг омӧля отсалӧны курортъяс, кытчӧ Иван ветлывлӧ лишнӧй госсӧ лэдзны.
Дедӧс тӧждысьӧдіс и мӧдтор — внукыслӧн характерыс.
Быдмигас Петя вӧлі зэв кывзысьысь да авъя детинкаӧн. Средньӧй школа помалігас на эз позь норасьны сы вылӧ. Дай Сӧветскӧй Армияысь демобилизуйтчӧм бӧрас первойсӧ бурӧн кажитчис. Но институтӧ пырны дасьтысигмозыс Петя Вурдов ветліс чужан сиктас — аддзысьны рӧдняыскӧд, видзӧдлыны колхоз, кутшӧма сійӧ кыптӧ выль условиеяс дырйи, кодъясӧс колхозъяслы да совхозъяслы лӧсьӧдісны партия да правительство.
Петя воис сиктысь тӧдтӧм выйӧдз вежсьӧмӧн. Ӧти-кӧ, институтӧ велӧдчыны пырӧм пыдди сійӧ кутіс уджавны заводын. Мӧд-кӧ, Петя лои этша сёрниа, оліс кутшӧмкӧ аслас думъясӧн, бать-мамсьыс тайӧс дзебӧмӧн. И сэк жӧ кодъяскӧдкӧ кутіс частӧ письмӧасьны. Сылысь юалӧны: «Кодъяс найӧ? Мый гижӧны?» А сылӧн та вылӧ ӧти и сійӧ жӧ вочакыв: «Ёртъяс. Нинӧм сэтшӧмсӧ оз гижны». Но ӧд письмӧ конвертъяс вылын почтӧвӧй печатьяс асьныс висьталӧны, мый быдлаын та мында друг да ёрт Петялӧн оз вермыны лоны.
Тайӧ письмӧясыс торъя ёна дэльӧдісны Петялысь томджык чойсӧ — Соняӧс. Найӧ сылы овны эз кутны сетны. Кутшӧм сэтшӧм «секретнӧй» письмӧяс получайтӧ вокыс? Мый йылысь сэні гижсьӧ?
Соня заводитліс юасьны вокыслысь бурӧн и лёкӧн — нинӧм эз артмы. Мӧдліс гусьӧн восьтлыны пызан ящиксӧ, кӧні вокыс видзӧ письмӧяссӧ. Но Петя, вӧлӧмкӧ, пуктӧма выль томан, а ключьяссӧ новлӧдлӧ сьӧрсьыс.
Тӧдӧмысь, выль томан йылысь Соня висьталіс мамыслы, мамыс — аслас верӧслы. А дедлы и висьтавны оз ков, сійӧ сідзи ставсӧ аддзӧ: коді мыйӧн олӧ, кодӧс кутшӧм гаж гажӧдӧ либӧ шог вӧдитӧ. Шуны кӧ стӧчджыка, аслас «гусяторъясӧн» да ас наука олӧмӧн Петя кутіс ёна тӧждысьӧдны бать-мамӧс. Ладнӧ-ӧ сійӧ олӧ? Оз-ӧ вӧч мыйкӧ позьтӧмӧс? Абу-ӧ бурджык юасьны пиыслӧн думъяс йылысь?
Паськыд сёрни панӧм вылӧ ӧні коліс сӧмын бурджык помка. И татшӧм помканас лоины выль письмӧяс.
Кыдзкӧ ӧтчыд, кузь тӧвлӧн мӧд джынъяс нин, Вурдов котыр завтракайтіс. Кухняас пызаныс налӧн сулаліс сиктын моз — водз пельӧсас. Кӧзяин местаын пукаліс ачыс Никандр дед — пыш тошка, чукрасьыштӧм чужӧма, но видзӧднысӧ пӧрысь кутш кодь на, коді бура тӧдӧ, мыйла пукалӧ буретш тані. Дедкӧд орччӧн — водз пельӧсланьыс — Петя. Сійӧ тырвыйӧ верстьӧ мужичӧй нин: бритчӧм бӧрын банбокъясыс муртса лӧзалӧны, джуджыд кымӧс весьтас лэптысьӧм сук юрсиыс сувтса, ён сьылісӧ топыда зэвтӧма салдатскӧй гимнастёркалӧн еджыд воротничока юрйыв. Стендорса полудиван вылын ӧтнасӧн пукаліс Соня — сімсьӧд рӧма школьнӧй платьеа, еджгов кӧсаяса том ныв. Нылыслы воча — мамыс. Иван Никандрович гӧра моз лэптысис кӧтшаслань мышкӧн.
Тринькерыштіс электрозвонок. Тайӧ почта вайис газетаяс да письмӧяс. Петя кӧсйис на сувтны пукаланінсьыс, а Соня вӧлі ӧдзӧс дорын нин.
— Петр Иванович Вурдовлы бара куим письмӧ! — коридорсянь пыригӧн гораа йӧзӧдіс Соня.
— Вай татчӧ, — явӧ терпиттӧг кисӧ нюжӧдіс Петя.
— Ог сет, — боквыв песовтчис чойыс. — Меным окота жӧ лыддьыны тэнсьыд секретнӧй письмӧястӧ.
— Сетан али он?..
— Ог сет.
Петя заводитліс письмӧяссӧ мырддьыны вынӧн. Газета чукӧр разаліс джоджӧ, бать-мам да Никандр дед видзӧдісны чоя-вока вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ дасьтысьӧмаӧсь пыр жӧ уськӧдчыны...
— Соня! — медбӧрын горӧдіс бать. — Сет письмӧяссӧ. А тэ, — сійӧ стрӧга видзӧдліс пиыс вылӧ, — босьт найӧс да пуксьы пызан сайӧ.
Петя мӧдліс пырны жырйӧ, тыдалӧ, кӧсйис письмӧяссӧ пуктыны томан сайӧ. Но, ставлы виччысьтӧг, Никандр дед грымвартіс пызанӧ:
— Кодлы шуӧны?..
— О, господьӧй, батюшко, — повзьыштіс Анна Васильевна, — тадзи ӧд оз жӧ ков!..
— Тэ, кӧзяйка, ланьт, — быттьӧ вундыштіс Иван Никандрович.
Том Вурдов шензьӧмӧн видзӧдліс пӧрысьджыкъяс вылӧ. Дедыслӧн косіник тушаыс дзоньнас тіраліс скӧрысла, батьыслы муртса шедіс лолыс, мамыслӧн мелі синъясыс виччысисны мыйкӧ страшнӧйтор. Вӧлі гӧгӧрвоана — пуксьыны пызан сайӧ ковмас письмӧясӧн.
Некодлӧн эз сёйсьы. И чеччыны пызан сайысь некод жӧ эз кӧсйы: заводитӧма кӧ тӧдмавны Петялысь «секретъяссӧ», колӧ вайӧдны помӧдз.
— Тэ, дерт, абу нин дзоляник детинка, — век на сьӧкыда лолалігтырйи пиыс дінӧ шыасис Иван Никандрович. — И, гашкӧ, тэныд кажитчас тешкодьӧн, ми кӧ тэд тшӧктам тӧдмӧдны миянӧс письмӧяснад. А то бӧръя кадӧ миянлы лоины гӧгӧрвотӧмӧсь и миянысь ӧтдортчӧмыд, и тайӧ письмӧясыс, и пызан ящикад гусьӧн пуктӧм выль томаныд, кодлысь ключьяссӧ тэ век новлӧдлан сьӧрсьыд...
Петя муртса нюммуніс аслыс: со, вӧлӧмкӧ, мыйын делӧыс.
Писӧ явӧ крукыштӧм могысь нин бать содтіс:
— Дерт, шуам, позьӧ кӧ тӧдмӧднысӧ... Мися, абу кӧ ыджыд государственнӧй тайна.
Тайӧ разӧ Петялӧн сьӧд синкымъясыс кымӧртчыштлісны. Лоліс здук, кодыр том морт вермис шуны лӧсявтӧм кывъяс либӧ не пуктыны пыдди ай-мамыслысь тӧждысьӧмсӧ. Но Петя вӧлі сэтшӧм арлыда нин, кор йӧзлысь томрусӧ венлӧ олӧм опыт, а ӧдйӧ ӧзйыштӧмсӧ кусӧдлӧ авъя мывкыд. Эз вӧв некутшӧм коланлун лоны семья пытшкын гӧгӧрвотӧм мортӧн, кӧть эськӧ вӧлі сетлӧма кыв не йӧзӧдны кадтӧг сійӧс, мый думыштӧма вӧчны. Мый нӧ? Мед тӧдмалӧны.
Петя ӧдйӧ косяліс ӧти письмӧлысь конверт, но лыддьыны ачыс эз мӧд, сетіс Сонялы.
«Олан-вылан, ичӧтдырся муса друг Петя!» — видзчысяна гӧлӧсӧн заводитіс Соня да видзӧдліс батьмам вылас, позьӧ оз лыддьыны водзӧ.
— А тэ смелджыка, — сійӧс ышӧдыштіс вокыс. — Медым быд буква вӧлі гӧгӧрвоана.
«Ыджыд аттьӧ письмӧыд вылӧ, — содтыштіс гӧлӧссӧ Соня. — Ме сійӧс пӧлучитлі важӧн нин, но первойсӧ коліс думыштлыны, а сэсся менам ӧтка олӧмӧй пыр кежлӧ эновтіс менӧ,
Петя эз вермы кывзыны водзӧ. Сійӧ кватитіс чойыс киысь письмӧсӧ да сэн жӧ сійӧс косяліс сэтшӧм лӧгпырысь, быттьӧ тайӧ вӧлі изменниклӧн зывӧк гижӧдтор.
Но том Вурдовлы кӧ вӧлі гӧгӧрвоана, мыйла сійӧ татшӧм ёна скӧрмис «ичӧтдырса другыс» вылӧ, коді колана вочакыв пыдди дульсӧ резӧмӧн ошйысьӧ аслас мещанскӧй шудӧн, то пӧрысь Вурдовъяслы, мӧдарӧ: и ачыс письмӧыс, и письмӧсӧ косялӧмыс сӧмын содтісны пиыс вӧсна ещӧ на ёнджыка полӧм. Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд вылас сэтшӧм ногӧн, кутшӧмӧн видзӧдлӧны мыйӧнкӧ шызьӧдӧм йӧз, кор друг аддзӧны, мый налӧн чайтӧмыс збыльмӧ.
Медся ёна эз тӧр ас ку пытшкас Никандр дед. Сійӧ пукаліс биа ӧгыр вылын моз да шыасис не аслас кодь чилӧг гӧлӧсӧн:
— Со ӧні кутшӧмӧсь том йӧзыд, со! Кос жель кодьӧсь. И матӧ эн сибӧдчы — желлясян... Эк, Петя, Петя!..
— Ладнӧ, батьӧ, — дедӧс ӧлӧдыштіс пиыс. — Эновтлам та йылысь.
Иван Никандрович ӧні лыддис вопроссӧ ещӧ на дзугджыкӧн да лӧсьӧдчис первой сёрнитлыны Петякӧд йӧз син сайын. Но Петя быттьӧ нарошнӧ шуис:
— Мыйла нӧ эновтны. Кадыс эм на. Лыддьӧй и мукӧдъяссӧ. Мешайтны тіянлы ог кут.
Сійӧ ӧдйӧ чеччис пызан сайысь да пырис жырйӧ. Здук мысти Петя сэтысь петіс удж вылӧ пасьтасьӧмӧн нин.
— Тӧданныд, коді гижӧ татшӧм письмӧсӧ? — пызан дінӧ сувтыштіс Петя. — Яким Ӧгашлӧн пиыс, Ӧльӧшкаыс... Коньӧр мамыс быдтіс да велӧдіс сійӧс дӧва синва сорӧн. Жальыд петӧ видзӧдны Ӧгаш тьӧтка вылӧ. Писӧ виччысьӧ енмӧс моз. А сылӧн Ӧльӧшка и думыштны оз кӧсйы волыны видлыны пӧрысь мортӧс. Некор сылы: значительнӧй лицо овмӧс вылӧ гӧтрасьӧма, дась вылӧ ыштӧма!..
Петя кӧсйис шуны мыйкӧ ещӧ, но дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— А ті лыддьӧй, лыддьӧй, — коридорӧ петігӧн ещӧ чӧвтыштіс сійӧ.
Письмӧяс друг кутісны кажитчыны мӧдкодьджыкӧн: ӧд Петя, вӧлӧмкӧ, скӧралӧ Ӧльӧшка вылӧ, жалитӧ сылысь мамсӧ; ӧд письмӧяссӧ лыддьӧмысь некод оз кут, сідзкӧ, сэні нинӧм лёкыс оз вермы лоны. Со найӧ куйлӧны ставлы син водзын: лӧз конвертыс — Ленинградсянь, еджыдыс — Москвасянь.
Соня первой босьтіс еджыд конвертасӧ.
Тэрыб почерка письмӧ заводитчис прӧстӧй кывсянь:
«Петя!
Менсьым первой письмӧӧс, чайта, пӧлучитлін. Менам артмис сідзи, мый тэнад «ыджыд секретыд» кодлысюрӧ лои тӧдса...»
Соня лэптыштліс юрсӧ, содтіс ассяньыс:
— Ыджыд секретсӧ босьтӧма кавычкаясӧ.
Соня бӧр лэдзис синъяссӧ письмӧ вылӧ.
«Пыри ме директор ордӧ да куті вӧзйысьны гожся практика вылӧ асланым колхозӧ. Сійӧ, дерт, заводитіс юасьны. Ӧд миян факультетным планируйтӧ таво гожӧм мунны ӧти совхозӧ. Вот и лои висьтавны тэнад письмӧ йылысь. Весиг петкӧдлыны сійӧс. Директор миян пыр жӧ гыжйыштіс ассьыс ныр йывсӧ (сылӧн татшӧм мода, кор сійӧс мыйкӧ зэв ёна интересуйтас). Лун-мӧд мысти директор менӧ ачыс корис кабинетас. Пыри сэтчӧ, а сэні жӧ биология кузя миян профессор.
— Тэ чайтан, Татьяна Екышева, мый мунан кӧ практика вылад ӧтнад, босьтан унджык тӧдӧмлунъяс? — первой кывъяснас менсьым юаліс профессор.
Ковмис ещӧ ӧтчыд висьтавны тэнад письмӧ йылысь... Кажитчӧ, сӧгласитчасны лэдзны.
Петя, а воам кӧ дзонь группа?
Мый шуас та вылӧ колхозса председательным? Кыдзи видзӧдан та вылӧ тэ? Гиж пырысь-пыр. Кутам дасьтысьны. Гашкӧ, мыйсюрӧ ковмас босьтны сьӧрысь, шуам, кӧйдысъяс, литература? Виччысям. Гиж.
Тэнад вӧвлӧм соседка — Таня».
— Кодлӧн тайӧ Таняыс? — ӧдйӧ юаліс Анна Васильевна. — Митрӧй Ӧсиплӧн? Найӧ ӧд Екышевъясыс.
Но сылы некод эз вочавидз. А Соня мыйкӧ ещӧ лыддьыштіс письмӧ помсьыс да друг кутіс кыскыштавны нырнас.
— Мый сэні сэтшӧмыс? — шензьыштіс мамыс.
Ныв заводитліс лыддьыны гораа и дзикӧдз бӧрддзис. А письмӧ помас содтӧма со мый:
«...Помнитан, кыдзи ми тэкӧд чӧд вотігӧн вошлім асланым пашня пытшкӧс дорӧ? Оз эскыссьы, мый коркӧ вӧвлім татшӧм дзоляӧсь. Зэв окота видзӧдлыны тэ вылӧ, кутшӧмджык тэ ӧні эм!
Аддзысьлытӧдз — Т. Е.».
Тӧдӧмысь, эз тайӧ содтӧдыс нормӧд Соняӧс. Вӧлі кутшӧмкӧ сложнӧй чувство, кытчӧ ӧтпырйӧ сорлассьӧма и ӧбида, и яндзим, и нимкодь. Ӧбида сыысь, мый аслас «секретъясӧн» Петя вайӧдіс ставнас семьясӧ ковтӧм тӧждысьӧмъясӧ; яндзим сыысь, мый эз эскыны Петялы; а нимкодь, — мый нинӧм лёкыс, мыйысь полісны, абу вӧлӧма.
Письмӧлысь помсӧ гораа лыддьыны Соня сідзи и эз вермы, ӧдйӧджык нин чеччис пызан сайысь да саймовтчис жырйӧ.
Коймӧд письмӧын ставыс гижсис стӧчджыка.
«Дона Петр Иванович!
Тэнсьыд письмӧтӧ, кодӧс тэ гижӧмыд и колхозса председатель Семен Матвеевич нимсянь, ме лыдди миян заводлӧн инструментальнӧй цехса парторглы. Первойсӧ ме и думыштны эг сяммы, мый тэнад письмӧыд кыпӧдас ыджыд интерес. Ӧд сэні тэ сӧмын юасян, верма ог ме отпуск кадӧ волыны сиктӧ, кӧні чужлі да быдмылі, кысянь коркӧ мунлі велӧдчыны инженерӧ. Но, вӧлӧмкӧ, тайӧ прӧстӧй вопросыс кутӧ ас пытшкас ыджыдтор.
Кор ми, цехса инженеръяс да бригадиръяс, чукӧртчим асланым могъяс кузя да лыддим и тэнсьыд письмӧтӧ, друг тыдовтчис, мый тіян, Семен Матвеевичкӧд, идеяныд — чукӧртлыны чужан сиктсьыс мунлӧм землякъясӧс ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, шуам, гожся отпускъяс дырйи — лоӧ кар да сикт костын выль формаа йитӧдӧн. Мыйта выльсӧ эськӧ вайисны сиктӧ найӧ, кодъяслы кувтӧдзыс кольӧны мусаӧн и чужан вӧр-ваыс и рӧдвужыс!
Ог тӧд, кыдзи думайтӧны мукӧдъяс, а ме тшӧкті нин администрациялы планируйтны менсьым отпускӧс июль тӧлысьӧ. Локта став семьяӧн. Чайта, эг на вунӧд и зорӧд чӧвтны, и скӧтнӧй двор тшупны. Эк, кутшӧм окота уджалыштны вӧльнӧй воздух вылын, шонді югӧръяс улын!..
Гиж меным, Петр Иванович, со мый: кутшӧмджык инструментъяс либӧ оборудование медся ёна колӧ миян сиктса колхозлы. Мый лоӧ позяна, кӧсйыся вайны. Колӧны-ӧ электромоторъяс? Найӧс миян позьӧ вӧчны медся ичӧтсянь да зэв гырысьӧдз.
Тэ прав и мӧд боксянь: водзвыв шумитны ог на кутӧй. Артмас кӧ делӧыс, и миян шумиттӧг лоас тыдалана. Заводӧ уджавны пырӧмысь тэнӧ зэв ошка. Инженерӧ велӧдчыны позьӧ и уджалігмоз. Та вылӧ ӧні лӧсьӧдӧма став позянлунсӧ.
Сиа тэныд быд бурсӧ — дядя Коля. (Тэ ӧд тадзи менӧ шулывлін ичӧтдырйиыд.)
Письмӧсӧ лыддис ачыс Иван Никандрович — первой аслыс, сэсся ставлы.
Анна Васильевналӧн чужӧм кузяыс визувтіс шуда синва. Никандр дед бара на эз вермы кутчысьны пызанӧ вартӧмысь, но ӧні скӧраліс ас вылас нин.
— Да кыдзи нӧ позис чайтны миян Петя йылысь мыйкӧ лёктор!.. Но энлы, ме сылы петкӧдла пуж ассьыс бать-мамсӧ да дедсӧ тадзи бӧбйӧдлӧмысь!
— А думыштӧма збыль тӧлка ногӧн! — писӧ ошкыштіс Иван Никандрович.
— Но мыйла сылы ковмис тайӧс дзебны миянысь? — шензис мам.
— Эн ӧмӧй кыв: оз кӧсйыны водзвыв «шумитны»... Гашкӧ, нинӧм на и оз артмы.
— Кыдз сідз оз артмы!..
Керкаын лои выльног кыпыд и нимкодь. Тайӧ тӧдчис весиг сэки, кор Никандр дед кольччис гортас ӧтнас. Сылы кажитчис, мый выль идеяыс, код йылысь висьталӧма письмӧын, быттьӧ лэбалӧ буретш тані, найӧ керкаын, вӧзйысьӧ сюрӧдчыны тӧлка киясӧ.
Никандр дед ӧні кӧть и карын олӧ, а рӧднӧй сикт вӧснаыс сьӧлӧмыс висьӧ. На ордӧ тшӧкыда волысь сиктса землякъясыс висьталӧны, мый колхоз кутіс бӧр ёнмыны, лоины асланыс тракторъяс да мукӧд машинаяс, стрӧитсьӧ ыджыдджык электростанция. Но ёна оз тырмыны уджалысьяс. Найӧ ас кадӧ мунлісны сиктысь каръясӧ, промышленнӧй центръясӧ, стройкаяс вылӧ. Статистика висьталӧ, мый сӧветскӧй кадӧ сиктса овмӧсысь вуджис промышленностьӧ уна йӧз. А сійӧ сиктысь, кытысь карӧ волісны Вурдовъяс, ещӧ на унджыкӧн мунлісны.
Дедлы киас эз пыр некутшӧм удж. Сійӧ весиг вунӧдіс видзӧдлыны свежӧй газетаяс. Сылысь вежӧрсӧ ставнас шымыртіс асланыс сиктыс да тшӧтш и аслас олӧмыс. Став бӧрӧ кольӧмыс быттьӧ выльпӧв сувтіс сы син водзӧ.
Со сійӧ, том морт на, заводитіс «талявны» батьыслысь кок туйсӧ: тулысын — пу гӧр бӧрся, гожӧмын — ытшкан покосъяс вывті, арын — кыйсян понйыскӧд парматі, а тӧвъясын — либӧ сортӧвӧй вӧр делянкаӧд, либӧ Уралӧ пес пилитны мунан сьӧкыд туйӧд.
Первой — мирӧвӧй, а сэсся — гражданскӧй войнаяс Никандрӧс новлӧдлісны инасьтӧм лолӧс моз быдлаті. Тайӧ жӧ сьӧкыд воясыс велӧдісны ёнджыка радейтны олӧмсӧ. И эз ӧтнасӧс сійӧс. Октябрӧн мездӧм йӧз эз нин кӧсйыны водзӧ нюжӧдны дедъясӧн лӧсьӧдлӧм олӧмсер, коді ӧні кажитчис ӧти и сійӧ жӧ нюр гӧгӧр нэмъяс чӧж кытшлалӧм кодьӧн. Найӧ мӧдӧдчисны Ленинӧн индӧм столбӧвӧй туй кузя. Ӧні эз нин позь ни вошны, ни выльпӧв вӧчны важ олӧмыслысь кытш, — водзын тыдалісны выль эрдъяс и асъя кыа! Тайӧ югыд кыаыс сиктса йӧзӧн кутіс ӧткодявсьыны карса культуракӧд, тӧдӧмлунъяскӧд, олӧм вылӧ паськыдджык видзӧдласкӧд. Медся водз карлань мӧдӧдчисны том йӧз. Первойяяскӧд чужан сиктсьыс мунліс и Никандрлӧн пиыс — Иван. А сэсся и ачыс Никандр лои карса мортӧн. Но ставнас-ӧ карсаӧн? Медся верстьӧ воясыс сылӧн колисны сиктӧ. О, Никандр вӧлі тӧлка крестьянинӧн! Став выльсӧ, мый пырліс сиктӧ революция бӧрын, сійӧ примитіс радпырысь. А кызь витӧд вояс бӧрын да карӧ вотӧдз лыддьыссис водзын мунысьӧн: первойя йӧзкӧд тшӧтш кутіс кӧдзны турун, вӧдитны выльсикас градвыв пуктасъяс, медся первойяс лыдын гижсьыліс машиннӧй товариществоса членӧ. Код тӧдас, не кӧ Иван пиыс, гашкӧ и ӧні на оліс сиктын, уджаліс колхозын. Став вопросыс сыын, кутшӧмджыкӧн эськӧ вӧлі... Никандр прамӧякодь думыштчис та йылысь и шуис аслыс, мый карын олӧм сійӧс быттьӧ выльпӧв чужтіс, олӧмыс кутіс кажитчыны ещӧ на паськыдджыкӧн да интереснӧйджыкӧн. А мый висьтавны на йылысь, кодъяс ещӧ и уна велӧдчисны!.. Важӧн кӧ найӧ, крестьяна пиян, тӧдлісны сӧмын, кыдзи гӧрны да кӧдзны, вӧдитны ассьыныс дзоляник овмӧсъяс, то ӧні на пӧвстысь кодсюрӧ гырысь начальникъяс, специалистъяс, кужӧны не сӧмын асьныс уджавны, но и веськӧдлыны. Ӧні найӧ, сиктысь мунлӧмаяс, «сё киаӧсь и сё юраӧсь...» Прав, кывшутӧг прав сылӧн внукыс: чукӧртлыны кӧ землякъясӧс асланыс чужан сиктӧ да котыртны сэні налысь олӧмсӧ водзвыв думыштӧмӧн, колхозас позяс вӧчны чудесаяс. Аттӧ, зонмӧ, Петя! Петр Иванович! Колӧ жӧ вӧлі аслас «гуся» письмӧясӧн этатчӧдз воштыны пӧрысь мортӧс!
Но энлы-энлы, детина: тэнад дедлӧн тырмас жӧ характерыд... Характер?.. Кучкавны пызанӧ!.. Тьфу тэ, пӧрысь выжыв.
Кӧть нин рытыс ӧдйӧджык локтіс ли мый ли...
Дед выльпӧв лыддис «дядя Колялысь» письмӧсӧ. Никандрлы сійӧ абу «дядя», а томдырся Матвей другыслӧн пи. Бур пи, тыдалӧ, лоӧма Матвей Петровичлӧн.
Матвей олӧ пӧрысьджык пиыскӧд сиктас и, шуӧны, вадор каля моз век чери кыйӧ. Сідзкӧ, ён на мортыд. Эк-э! А мый эськӧ, Никандр дед кӧ ветлас жӧ сиктӧ? Вот, шуас аслыс и гӧгыльтчас автомашинаӧн. Дерт, гожӧмнас. Чери жӧ мӧдас кыйны... Кодлы черисӧ? — асьсӧ торкыштіс Никандр. И татшӧм юалӧм вылас кыдзкӧ ачыс нин ликмис вочакывйыс: колхозлы, ӧтувъя пӧртйӧ. Ӧд, кыдзи тыдалӧ письмӧяссьыс, сэтчӧ воасны унаӧн. Найӧс ковмас вердны-юктавны...
Думъясыс Никандрӧс шымыртісны ставнас. Аслыс тӧдлытӧг сійӧ кутіс ветлӧдлыны джодж кузя то ӧтарӧ, то мӧдарӧ. И кымын унджыкысь прӧйдитіс сэті, сымын ясӧда синвежӧрнас аддзис чужан местаяссӧ, паськыд юсӧ, тыяс, чериа тӧняяс, кытысь коркӧ эз этша чери кыйлы. Кыйсьывліс волӧн разнӧй кадӧ и уна ногӧн: тӧлын ты ключьяс дінысь гымгаӧн, тулысын — ветельӧн да кулӧмӧн, гожӧмын медсясӧ трегубечӧн: лунъюгыдын туруна берегдоръясысь, войся пемыд дырйи тыяс шӧрысь... Шоча овліс, кор Никандрлӧн семья пуксьыліс пызан сайӧ свежӧй черитӧг. Дай карӧ воӧм бӧрын на первой вояссӧ сюсь рыбак эз овлы черитӧгыд, — Эжва да Сыктыв юяс тайӧ добранад озырӧсь. Став делӧыс сыын, мый Сыктывкар бердса чери кыйысьяслы Никандр вӧлі воӧм мортӧн. Сылӧн то пыжыс друг вошас, то трегубечсӧ «мӧсъяс люкаласны», то ещӧ мыйкӧ лоас. Тадзи ӧтчыд дай мӧдысь... Дӧзмис Никандр та вылӧ и вочасӧн кӧдзаліс чери кыйӧмысь. А сэсся и арлыдыс кутіс личкыны. Но «аслас» юын да тыясын сійӧ сяммас на кыйсьыштны: нинӧм шуны, абу на дзикӧдз выжыв! Сӧмын вот туяс-ӧ трегубечыс, кодӧс пиыскӧд ньӧблісны во кык-куим сайын да сідзи и ӧшалӧ пес сараяс прамӧя вӧдитчывтӧг.
Дед петаліс видлыны сійӧс. Прамӧя нин рушмӧма. Гырысь чери кыйны сійӧн нинӧм и думайтны.
Пес сарайӧ петалігкості Никандрлы юрас воис зэв дельнӧй мӧвп: ньӧбны выль трегубеч, ӧтувтчыны Матвей Петровичкӧд, котыртны пӧрысь чери кыйысьясысь дзонь бригада! Оз вермы лоны, мед тайӧ бригадаыс эз мӧд вермыны вердны свежӧй чериӧн дзоньнас колхозсӧ и отпускъясӧ воӧм йӧзӧс.
Бур мӧвп коддзӧдысь сур кодь: верстьӧ мортлы содтӧ вын, пӧрысьлы — томмӧдӧ вир. Эськӧ, вӧлі кӧ кодкӧ керкаын, Никандр дед йылысь вермис шуны: кикимеритчӧ выжывыд! Сійӧ то шурк-бергӧдчыштас кокпӧв йылас, то вывлань лэптыштлас чуньсӧ либӧ кодлыкӧ грӧзитыштас сійӧн, то сувтыштлас зеркалӧ водзӧ да выльысь и выльысь шылькнитас еджыд тошсӧ.
Медбӧрын дедӧ пыраліс занавес сайӧ, тринь-восьтыштліс ассьыс дорӧм сундуксӧ, кодӧс коркӧ вайліс салдатысь воигӧн, босьтіс сэтысь сберкнижка да кынь-кынь прӧйдитіс прихожӧйӧ пасьтасьны. И мудера нюммуныштӧм чужӧмыс, и не пыр кадся кокни воськовъясыс, и ставнас томмыштӧм тушаыс висьталісны ӧтитор йылысь: характерыд дедлӧн збыль тырмас жӧ, дай «секретъястӧ» ас пытшкас кутны вермас не омӧльджыка мукӧдъясысь...
Никандр Вурдов бӧр локтіс рытъя биӧн, кор ставнас семьяыс вӧлі гортын нин. Пырис шынитӧв, прихожӧйын мыйлакӧ оліс дырджык сыысь, мыйта вӧлі колӧ куш пӧрччысьӧм вылӧ. Тасянь жӧ дед кыліс ая-пиа костысь пӧсь сёрни, коді муніс жырйын.
— Шӧркост лыдпасъясыд, батьӧй, — кылӧ, мыйӧнкӧ эз сӧглашайтчы Петя, — вывтіджык гӧгрӧсӧсь. Найӧ колӧны статистика ради, мед петкӧдлыны, кодарӧ мунӧ народнӧй овмӧслӧн сійӧ либӧ мӧд юкӧн...
— Тайӧ азбука, — шыасис бать.
— Да, тайӧ азбука. Но дирижёрлы нотаяс — азбука жӧ. А мый эськӧ лои, оркестрын кӧ торъя музыкантъяс кутісны ворсны не сідзи, кыдзи налы колӧ ворсны сэні?
— Сэки эськӧ вӧлі омӧль оркестр.
— Вернӧ! — радлыштіс Петя, мый сылы удайтчис кыйны батьсӧ лӧсьыда чӧвтыштӧм кывъяс вылӧ. — Коммунизм воротаӧ пыригӧн ставнас миян народнӧй овмӧслы колӧ лоны бур оркестр кодьӧн. Позьӧ ӧмӧй терпитны, шуам, весиг ӧти колхозӧс, сійӧ кӧ не сӧмын кольччӧ, но и оз тӧд, кутшӧм инструмент вылын да кутшӧм нота серти сылы ворсны тайӧ великӧй оркестрас?
Иван Никандрович, кылӧ, долыда серӧктіс: сылы явӧ воис сьӧлӧм вылас пиыслӧн художественнӧй образъясӧн вежӧртӧмыс. Но шуис:
— Ми заводитлім сёрнитны миян сиктса колхоз йылысь.
Тайӧ кадӧ жыр ӧдзӧсын петкӧдчис Никандр дед — пинжактӧм нин, но кӧдзыд ывла вылысь пырӧмбӧрса банйӧм чужӧма.
— Висьтав, дедӧ, — сы дінӧ шыасис Петя: — Кымын турун юр тэ пуктылін Ошка рас весассьыд?
Никандр сюся видзӧдліс ая-пиа вылӧ, кодъяс сулалісны буретш сійӧ пызан дінын, кӧні томан сайын Петя видзис ассьыс письмӧяссӧ. Тайӧ письмӧясыс ӧні куйлісны настольнӧй лампочкаӧн югдӧдӧм пызан вылын, и дед пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый йылысь мунӧ сёрниыс. Став воддза кӧсйӧмыс — петкӧдлыны внукыслы «пуж» «гусяторъясӧн» олӧмысь — Никандрлӧн быттьӧ эз и вӧвлыны. Сійӧ кӧть и эз на сяммы стӧча вежӧртны, мыйла ковмис Петялы юавны турун юръяс йылысь, вочавидзис та вылӧ ӧдйӧ да стӧча:
— Бур воясӧ сэтысь ми пуктывлім квайтымын юрӧн.
— А Кӧча давсьыд?
— Кӧча давйысь вайлывлім сизим доддьӧдз.
— А ӧні найӧ, — юӧртіс Петя, — тырӧмаӧсь вӧрӧн. Некымын во нин сэтысь коса вом тыр турун оз ытшкывны.
Сійӧ лыддьӧдліс вӧрса юяс кузя весас видзьяс, васӧд тыла местаясӧ вӧчлӧм покосъяс, туруна нюръяс, кодъяс коркӧ сиктыслы сетлісны джын турунсӧ, а ӧні либӧ эновтӧмаӧсь, либӧ сэтчӧ быдмӧма сук вӧр.
Пӧрысьджык ая-пиалы ставыс тайӧ, дерт, вӧлі тӧдса. Найӧс шензьӧдіс мӧдтор: кольӧм ар, сиктӧ ветлігас, Петя, вӧлӧм, ачыс волӧма унджык местаас, кодъясӧс лыддьӧдліс. А ӧд торъя весас видзьяс вӧліны сиктсяньыс дас – дас вит километр сайынӧсь дай, сэтчӧ жӧ, не ӧти туй бӧжынӧсь. Сідзкӧ, со кытчӧ, вӧлӧм, видзӧма ассьыс прӧст кадсӧ налӧн быдтасыс! Абу гуляйтӧм вылӧ, кыдзи овлӧ отпускъяс кадӧ мукӧд том йӧзлӧн, а колхозлысь овмӧс тӧдмалӧм вылӧ.
— Да-а-а, — сэк жӧ ышловзис дед, — жальӧсь меным тайӧ турун угоддьӧясыс. Йӧзлӧн мыйта вын-эбӧс вӧлі пуктӧма найӧс вӧчигӧн.
Но внукыс шуис:
— Та вылӧ колӧ видзӧдны талунъя синъясӧн.
— Эновтісны кӧ и мед? Тадзи колӧ гӧгӧрвоны? — шыасис батьыс.
Петя вӧчыштліс сэтшӧм чужӧм, кор сылӧн зэлыд паръясыс чургӧдчыштлӧны трубкаӧн моз, а синъясас югнитлӧ вильыш бикинь.
Татшӧм модаыс сылӧн заводитчыліс шӧр школаын медбӧръя вояс велӧдчигас на, кор сійӧ вӧлі пионервожатӧйӧн. Армейскӧй частьын комсомольскӧй организацияӧн веськӧдлігас тайӧ модаыс вынсяліс да пӧрис привычкаӧ. И ӧні быд раз, кор вопрос вылӧ колӧ не сӧмын вочавидзны, но и бура подулавны вочакывсӧ, Петя вӧчыштлӧ татшӧм чужӧмсӧ.
— Веськыда кӧ шуны, — заводитіс том Вурдов, — первойсӧ и меным жальӧсь вӧліны ылі вӧръясӧ пыр кежлӧ эновтӧм тайӧ видзьясыс. Ӧд збыль: мыйта кӧрым вошӧ.
— Да ещӧ кутшӧм кӧрым! — ошкыштіс Никандр. — Бур поводдя дырйи кӧ пуктӧма турунсӧ, сідзи и ӧвтӧ чӧскыд чай кӧрӧн. Да ещӧ силосуйтӧма! Ок, эськӧ кутшӧма сгӧдитчис Америкатӧ йӧв-выйӧн да яйӧн панйӧмад.
— Вот и ме тадзи первойсӧ думайті, — дедсӧ торкыштіс Петя. — А бӧрынджык, кор артышті гӧгӧрбок, друг гӧгӧрвои, мый бӧрда важӧн нин бӧрӧ кольӧм олӧмлӧн колясъяс понда. Да, да! Ӧтка олӧм кадся патриархальнӧй устойяслӧн колясъяс понда. — Та дырйи Петя аддзыліс, кыдзи сылӧн батьыс мигнитіс аслас батьлы: кывзы пӧ да пель саяд тэч. Но та вылӧ Петя сӧмын нюммуніс да висьталіс водзӧ: — Ті асьныд лыддинныд газетаясысь, мыйӧн выналӧ, шуам, американскӧй фермер. Ассьыс овмӧссӧ сійӧ зільӧ котыртны сідзи, мед ставыс вӧлі киподулын, мед быд удж позис механизируйтны, лӧсьӧдны чуть ли не конвейернӧй система. Уна бур пример позьӧ вайӧдны и миян странаын водзын мунысь колхозъяс да совхозъяс уджысь. А мый артмӧ миян сиктса колхозын?
Ті асьныд тӧданныд, ме сэні вӧлі турун пуктан кадӧ. Колхозникъяс оз жалитны асьнысӧ. Найӧ зільӧны. Но коймӧд юкӧн уджалан кадыс налӧн вошӧ весь — ветлӧм-мунӧм вылӧ. Либӧ: мукӧд местаын нэмсӧ нинӧм оз быдмыв, а сэті важмоз ӧвтӧны косаясӧн, вильӧдӧны машинаясӧн, начисляйтӧны трудоденьяс...
Петя вайӧдаліс стӧч индӧм примеръяс да лыдпасъяс, кодъяс немжалиттӧг эрдӧдісны выль обстановкаын бӧрӧ кольӧм кадъяс ногӧн уджалӧмлысь лёклунсӧ.
Сёрни кутіс паськавны: нянь урожай йылысь, скӧт видзӧм кузя, сиктын культура йылысь. Кыкысь нин Анна Васильевна петкӧдчыліс жыр ӧдзӧсын висьтавны ая-пиа котырлы пызан вылӧ сёйны лӧсьӧдӧм йылысь. Медбӧрын дӧзмӧмпырысь шуис:
— Некор эг чайтлы, мый тіян этатшӧма висьӧны сьӧлӧмъясыд сикт вӧсна! Весиг сёйнытӧ дугдіс ковны. Гашкӧ, бӧр нуа пызан вылысь шыдсӧ? Дзикӧдз кӧдзаліс.
Но и пызан сайын эз ор сикт йылысь сёрни.
— Делӧыс, мамӧ, сыын, — дугдыштліс сёйны Петя, — мый миян сӧветскӧй народ, аслас туйӧд мунігӧн, матыстчис сэтшӧм рубеж дінӧ, кодӧс подӧн вуджны нинӧм и думайтны. Миян народнӧй овмӧсын ӧні мунӧ дзонь революция, коді подулавсьӧ медся выль наука да техника вылӧ... Да ті асьныд артыштӧй: ми мӧдӧдім космическӧй ракета — веськыда шонді гӧгӧр бергалӧм вылӧ, а асьсӧ шондісӧ, дерт, ог небеснӧйӧс, а термоядернӧйӧс, регыд сотворитам му вылын. Лӧсьӧдам сійӧс сы мында, мыйта ковмас! А кор ми сёрнитам электрификация йылысь, сылысь вынсӧ арталам миллиардъяс киловатт-часъясӧн! Миян диаграммаяс, кодъяс петкӧдлӧны капитализмкӧд ордйысьӧм, отсалӧны мездысьны рабствоысь дзонь континентъяслы...
Тайӧ здукъясӧ Петя кажитчис вӧвлытӧм на мичаӧн. Соня видзӧдіс вокыс вылӧ радейтчысьлӧн кодь синъясӧн. Мамыслы усис тӧдвылас том Иван, кыдзи сійӧ — жӧник на — пиыс моз жӧ пӧся сылы висьтавліс странаын вӧчӧм первойя тракторъяс йылысь, первойя гырысь заводъяс йылысь, мечтайтліс уна трактор йылысь, уна заводъяс йылысь. А дедлӧн вежӧрас артмыштліс салдатскӧй митинглӧн яръюгыд серпас, кӧні сійӧ первойысь кывліс социалистическӧй революция йылысь пӧся шуӧм кывъяс.
«Да, да, — пӧшти та йылысь жӧ думайтіс Петялӧн батьыс: — Сӧветскӧй кадся миян быд поколение, эстафетаын моз, нуӧ ӧти и сійӧ жӧ вымпел, и кымын водзӧ сійӧ нуӧ тайӧс, сымын ӧдйӧджык да мичаджыка сылӧн артмӧ тайӧ».
Но сы вӧсна, мый та дырйи Иван Никандровичлӧн чужӧм вылас тӧдчис пӧшти сэтшӧм жӧ выражение, кутшӧм сійӧ вӧлі сэки, кор шуис: «Ми заводитлім сёрнитны миян сиктса колхоз йылысь», — буретш та вӧсна ассьыс висьталӧмсӧ Петя друг орӧдіс да выльысь вӧчыштліс сэтшӧм чужӧм, кор сылӧн паръясыс чургӧдчыштлӧны трубкаӧн.
— Батькӧд миян вӧлі сёрни, — чӧла сёйыштӧм бӧрын быттьӧ кутіс дорйысьны Петя, — мый миян народнӧй овмӧслы аслас ӧтувъялунӧн колӧ лоны бур оркестр кодьӧн. Весиг ичӧтик завод либӧ колхоз, найӧ кӧ «чотӧны», оз ворсны колана нота вылын, мыйтакӧ век нин торкыштӧны дзоньнас оркестрсӧ. Ме аддза, батьӧ кӧсйӧ тӧдны, мый жӧ колӧ вӧчны миян сиктса колхозлы, мед сійӧ кутіс ворсны сылы лӧсялана инструмент вылын колана нота серти.
Иван Никандрович улын сьӧкыда дзуртыштіс улӧс.
— Кывзам, пиӧ, кывзам.
— Ӧні быть лоӧ висьтавны, — серӧктіс Петя. — «Секретъяс» бырӧдӧма... Но тіянӧс ме, тыдалӧ, жугыльмӧдышта: став тайӧ делӧас ме сӧмын ичӧтик отсасьысь.
— Ичӧтик? — шензьыштіс Никандр дед. — Ог эскы. Письмӧяс сертиыс артмӧ мӧдногӧн: первой кывсӧ шуӧмыд тэ.
— Вот и эг ме, — стӧчмӧдыштіс Петя. — Идеяыс Семен Матвеевичлӧн — колхозса выль председательлӧн. Сы дінӧ ӧтувтчис сэтчӧс парторг, колхозас уджалӧ агрономӧн. А ме, кыдз шуласны, лӧсялі дась вылас нин... Дерт, уна рыт ӧтилаын колльӧдім. Со и землякъяслысь адресъяс юким ӧта-мӧд костын, мед гижасьны накӧд.
Никандр дедлы явӧ эз во сьӧлӧм вылас Петялӧн татшӧм стӧчмӧдӧмыс: ӧд сійӧ удитліс нин эскӧдны асьсӧ, мый нырщикыс тайӧ делӧас — сылӧн внукыс.
— Тэ вот мый, — стрӧгпырысь шуис дед, — этшаджык висьтав быдсяма оркестръяс йылысь, а унджык миян колхоз йылысь.
Но Петя и ӧні эз вермы заводитны сы йылысь гӧгӧр подулавтӧг. Сійӧ индіс, мый налӧн чужан сиктыс, кыдзи и уна мукӧд коми сиктъяс да весиг дзонь районъяс, пукалӧ каръяс, промышленнӧй центръяс да кӧрт туйяс дінсянь зэв ылын, мый на дінысь сійӧс торйӧдӧны пемыд вӧръяс, а грунтӧвӧй туйяс абу пыр шогманаӧсь, мед волӧн любӧй кадӧ позис кутны йитӧд накӧд, кодъяс эськӧ вермисны колхозлысь ньӧбны, шуам, ӧдйӧ тшыксьысь градвыв пуктасъяс либӧ транспортируйтны сьӧкыдторъяс. Петя ыстысис и войвывлӧн аслыссикас климат вылӧ, мусинлӧн гӧльлун вылӧ да сӧмын та бӧрын тӧдчӧдыштіс, мый быд бок артыштӧм бӧрын, колхозӧн веськӧдлысьяс чорыда шуисны пӧртны ассьыныс ӧтувъя овмӧссӧ йӧв прӧдукта да вузӧс яй вӧчан комбинатӧ.
— Но та могысь, — водзӧ висьталіс Петя, — налы ковмас вӧчны унатор: паськӧдны му-видз, мед тырмымӧн быдтыны фуражнӧй нянь, турун, корнеплодъяс, зелёнӧй подкормка; лӧсьӧдны бурджык пастбищеяс; стрӧитны механизированнӧй скӧтнӧй дворъяс, свинарникъяс; бурмӧдны сюра скӧтлысь да порсьяслысь порода. Ставнас овмӧсыс колӧ лоны ӧтчукӧраӧн, мед найӧс вӧдитігӧн, наӧн пользуйтчигӧн...
— Вообщӧсӧ гӧгӧрвоана, — писӧ торкис Иван Никандрович. — Тэ висьтав со мый: налӧн эм кутшӧмкӧ план?
— А кыдзи нӧ! Налӧн эм перспективнӧй план, кодӧс вынсьӧдӧма колхознӧй собраниеӧн. Но председатель да парторг думайтӧны тайӧ плансӧ пӧртны олӧмӧ тӧдчымӧн ӧдйӧ, налы кӧ удайтчас котыртны та вылӧ сиктса землякъясӧс. Например: выль электростанция вӧлі шуӧма стрӧитны да оборудуйтны кык воӧн. Но кор лои тӧдмалӧма, мый найӧ колхозувса сиктъясысь мунлӧм йӧз лыдын ӧні лыддьыссьӧ разнӧй профессияа вит инженер, сизим техник, кызь кык строитель, механик, монтёр, моторист, печник, штукатур да мукӧд... Ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм тайӧ ыджыд техническӧй вын, на пӧвстысь кӧ кӧть неыджыд юкӧн окотитас волыны чужан сиктас?.. Сэтысь разнӧй кадӧ мунлӧм крестьяна пӧвстысь, налӧн пи-ныв пӧвстысь ӧні уджалӧны страналӧн разнӧй местаясын, народнӧй овмӧслӧн, наукалӧн да культуралӧн уна юкӧнын высшӧй образованиеа дас вит морт, шӧр специальнӧй образованиеа комын ӧти морт, курсъяс помалӧм да специалист-практикъяс — ветымын куим морт. Тӧдӧмысь, тайӧ лыдӧ оз пырны найӧ, кодъяс ӧні уджалӧны миян колхозын. А мыйта ветлӧ ещӧ сэтшӧмыс, кодъяслӧн абу некутшӧм торъя специальность?..
— Ми вок коддемыс, — места вылас педзыштіс Никандр. — Дзонь батальон позьӧ кӧвтны.
Петя сюся видзӧдліс дедыс вылӧ, но висьталіс водзӧ:
— Семен Матвеевич меным гижӧ зэв ышӧдана письмӧ. Сійӧ пӧшти артмӧдчӧма нин аслас другкӧд — ӧти леспромхозса директоркӧд, коді кӧсйысьӧ сетны кад кежлӧ электропилаяс — мыйта колӧ, отпуск дырйиыс локтӧ ачыс, думайтӧ котыртны вӧр пӧрӧдысьяслысь дзонь бригада. А тӧданныд, кыті да мый ради кӧсйӧны куштыны?
Куль полой нюр! Первойсӧ скӧт йирӧдан места вылӧ, а бӧрыннас, некымын во мысти, кутас тыдавны, мый сыкӧд вӧчны водзӧ.
— Э-э, кытчӧ увтыштін! — внуксӧ дивитыштіс Никандр. — Куль полой нюрад уна чер нин ныжмыліс, а сійӧ пыр на кольӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі сэк, кор миян мужикъяс тышкасьлісны сы вӧсна.
Сёрниыс муніс вель гырысь вӧрӧн тырӧм вутшкӧсь увтасін йылысь, коді куйліс ю пӧлӧн да тулысъясын не сӧмын джуджыда ойдліс, но и вӧр пырыс визувтліс полой ва. А сы вӧсна, мый местаыс вӧлі сиктсянь зэв матын, весалӧм бӧрын сэтчӧ вермис быдмыны коскӧдзыд бур турун, — та вӧсна кызь витӧд воясын ставӧн уськӧдчылісны юкны нюрсӧ, бурджык участокъяс вӧсна тышын делӧыс воліс гырысь споръясӧдз. Кытсюрӧ весиг весавлісны. Но ӧні кежлӧ ставыс бӧр тырӧма.
Сы дінӧ коліс сибӧдчыны аслысногӧн: вӧрсӧ вочасӧн пӧрӧдны улыс помсяньыс, мед тувсов ытваяс дырйи сійӧс кылӧдіс; кушмӧминсӧ некымын во чӧж йирӧдны скӧтӧн; а кор муыс топалас, вӧчны шыльыд видз. И тадзи воысь воӧ. Вит-квайт воӧн позьӧ косьтыны став нюрсӧ. Полой ва кутас мунны ещӧ на збоя да вочасӧн бурмас турунлӧн качество. Куль полой нюрын куйліс ыджыд озырлун, кодӧс колхозлӧн выль руководство думайтӧ босьтны ас кадӧ, а леспромхозса директор кӧсйӧ отсавны тайӧ ыджыд делаас. Тадзи висьталіс Петя. Но Никандр дед мыйлакӧ век на эз эскы, мый татшӧм кокниа позяс пӧкӧритны Куль нюр.
— Да ӧд мӧдасны вынавны техникаӧн.
— Мед кӧть и техникаӧн, а век жӧ нинӧм оз артмы, — кӧть и омӧльджыка нин, а водзӧ пыксис дед.
Сэки шыасис Анна Васильевна:
— Тэ, батюшко, талун быттьӧ вурсян мастерскӧйын вӧлӧмыд: гӧгӧр кутчысьӧма сунис. — И чепӧльнас кутіс босьтавны айка вывсьыс кутшӧмкӧ сунис помъяс.
Ставӧн аддзылісны, кыдзи Никандр первойсӧ чуймыштліс, а сэсся сылӧн чужӧмыс лои не то стрӧгӧн, не то сэтшӧмӧн, кор колӧ мыйкӧ суссьыны, а тайӧ сылӧн оз артмы. И медым дзикӧдз не эрдӧдны ассьыс «секретсӧ», дед тэрмасьыштіс шыасьны внукыс дінӧ:
— Висьтав, водзӧ висьтав...
Петя эз дышӧдчы, висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс. Вӧлӧмкӧ, таво тӧв колхоз петкӧдӧ стрӧитчан вӧр кык мында унджык план серти. Выль стрӧйбаяс пӧвстысь, кодъясӧс шуӧма стрӧитны таво, медся интереснӧйыс — сё мӧс вылӧ скӧтнӧй двор. Сійӧс лоӧ дзоньнас механизируйтӧма. Двор дінӧ лоас нюжӧдӧма водопровод. Кормокухнясянь мӧсъяс дінӧ кутас мунны подвеснӧй туй. Скӧтнӧй дворысь неылӧ лӧсьӧдсяс сарай, кӧні кутасны вӧчны куйӧдысь, торфысь да минеральнӧй удобрениеысь муяс вынсьӧдӧм вылӧ зэв озыр компост. Тӧдӧмысь, кутсьӧ тӧдвылын и электродойка.
— Семен Матвеевич жӧ меным гижӧ, — водзӧ лыддьӧдліс Петя, — мый фермаӧн веськӧдлысьсӧ да стрӧитчысь бригадаысь бригадирӧс кӧсйӧ ыстывны командировкаӧ Московскӧй областьса бурджык колхозӧ тӧдмасьны скӧтнӧй дворъяс механизируйтӧм кузя вопросъясӧн.
Сійӧ ӧні гижасьӧ и ӧти войвывса совхозкӧд ньӧбны сэтысь печорскӧй породистӧй мӧсъяслысь куканьяс.
Колхозса председатель думайтӧ регыд волыны Сыктывкарӧ сёрнитчыны наукаяс Академиялӧн Коми филиалса учёнӧйяскӧд, оз-ӧ найӧ отсавны тӧдмавны колхознӧй муясвывса почвалысь составсӧ, мед кужӧмӧн вынсьӧдны муяссӧ.
И кымын унджыктор йылысь кутіс висьтавны Петя, сымын ыджыдджык интересӧн кывзісны сійӧс. Кутіс збыль эскыссьыны, мый ставыс тайӧ, мый шуӧмаӧсь вӧчны Вурдовъяслӧн чужан сиктса колхозын, вермас пӧртсьыны олӧмӧ, нуӧдны кӧ сійӧс делӧвӧя, государственнӧя.
Петялысь юалісны, кӧсйӧ оз сійӧ мунны сиктӧ аслас отпуск дырйи. Дерт жӧ кӧсйӧ. Июнь тӧлысьын. Ӧні лӧсьӧдчӧ та кежлӧ, дасьтӧ инструментъяслысь комплект — колхозса механизаторъяслы пӧдарок. Дерт, оз ӧтнас дасьты тайӧс, — аслас ёртъяскӧд ӧтув старайтчӧ, дирекциякӧд сёрнитчӧмӧн. Вермас лоны, мый и сиктӧ мӧдӧдчас оз ӧтнас. Но та йылысь бӧрынджык...
— Петя, — пӧшти кевмысьӧмӧн шыасис Соня, — менӧ босьтан? А?
— Тэнад — школа. Кытчӧ сійӧ — сэтчӧ и тэ.
Соня видзӧдліс вокыс вылӧ жугыльмӧм синъясӧн. А сылӧн батьыс кӧсйис пӧдтыны ассьыс завидьсӧ шуткаӧн:
— Сэтчӧ мунӧны аддзан кутшӧмъяс! А ми тэкӧд, нылук, том да пӧрысь.
— Водзджык на пуксян старикас, пиӧ, водзджык на, — тошсӧ шылькнитіс Никандр дед. — Тэ местаын ме эськӧ медся первойӧн мӧдӧдчи.
— Шуан жӧ, батюшко, — повзьыштіс Анна Васильевна. — Сылы и гортын олігӧн лолыс оз шед, а тэ сійӧс колхозӧ мунны ышӧдан.
— Вот, вот... Сэні, видзӧдтӧ, яндзим лоӧ ружтыны госсялӧмысла. Загреки ещӧ, стрӧйба сруб вылӧ ковмас кавшасьны пельӧс тшупны либӧ кузь лун чӧж зорӧд чӧвтны...
Никандр дедӧс тарыт эз позь тӧдны: кывйыс лэчыд, синъясыс вильышӧсь, ачыс ставнас быттьӧ визувмӧма.
— О, господи!.. — кинас шеныштіс Анна Васильевна. — Тэ, батюшко, сёрнитан — ачыд он тӧд мый!.. Выжывмӧмыд кӧ-а?
Стариклӧн пыр жӧ вежсьыштіс чужӧмыс. Кылыштіс ныр пырыс ымкнитӧм, коді сылӧн овлӧ ёна дӧзмигӧн. Тайӧс бура тӧдіс и Анна Васильевна, но ассьыс ӧшибкасӧ веськӧдны вӧлі сёр нин.
— Гашкӧ и выжывми, — чӧвтыштіс дед. — Эг кӧ выжывмы, быд кыв бӧрын эськӧ эз потшны пӧрысь мортӧс.
Сійӧ кутіс зіля сёйны. Но бара жӧ ставӧн тӧдісны, мый Никандр дедӧс ӧні другысьӧн он бурӧд. Татшӧм кадъясад старик лоліс петук кодьӧн, кор тайӧ петукыс аслас прӧтивник вылӧ уськӧдчӧм водзвылын заводитлӧ зіля кокавны му вылысь.
Дай збыль ӧд: ӧти лун чӧжӧн моньыс мӧдысь либӧ коймӧдысь нин сійӧс, детинкаӧс моз, янӧдіс. Регыд юр вылад кутасны йӧктыны, он кӧ чирышт прамӧя. А верӧсыс, видзӧдтӧ, шпыннялӧ. Любӧ сылы...
Дедлӧн заводитісны сювксьыны киясыс. Паньсьыс киссьыштіс сёяныс, лякӧсьтіс водзсӧ. Кӧрт пань таркакылӧ лэбыштіс кӧтшасӧ.
— Ог тӧд, коді выжывмис водзджык: ме али ті гозъя.
— Батьӧ, он жӧ таысь скӧрмы, — заводитліс Иван Никандрович, но дедлы тайӧ шыасьӧмыс и коліс, мед уськӧдчыны пиыс вылӧ, висьтавны сылы ӧти сайысь ставсӧ, мый чӧжсис воясӧн.
— Коді тэнӧ воштіс татшӧмӧдзыс? Ачыд воштін. Сӧнйӧртӧ гос вылӧ вежин. А гӧтырыд отсаліс. «Мун, Ваньӧ, курортӧ, шойччышт... Тэ ӧд сэтшӧма мудзин пукалігад». Сэтчӧдз курорталін, мый первойсӧ сэні отсалісны тшӧгны, а ӧні — бӧр кокньӧдӧны. Сӧвт мышкад из ноп да котрав кос лыа вывті... Тьпу! Быттьӧ нин сэсся му вылас колана уджыс абу, кодӧс уджалігӧн эськӧ бӧр позис мездысьны госысь...
— Збыль тайӧ, батьӧ, — старикӧс кӧсйис бурӧдыштны пиыс. — Менам мускулъяс коркӧ вӧвлісны кӧрт кодь ёнӧсь. А ӧні — кисель.
Старик бара ымкнитіс аслыс, но ӧні небыдджыка нин.
— Сьӧд уджысь поланныд, начальство. Пуклӧс вылын гачьястӧ зыртны зэв радейтанныд. Тіянлы колӧ велӧдчыны китайса коммунистъяслысь...
— Вернӧ, дедӧ, вернӧ! — гажаа шыасис Петя. — Сэні пӧ сэтшӧм пӧрадок: мед мускулъясыс эз лоны кисель кодьӧсь, а гач бекъясыс эз розявны водзджык мукӧд места серти, став начальстволы шуӧма быд во мыйтакӧ уджавны производство вылын.
— И буретш сійӧ производство вылын, кодӧн сійӧ веськӧдлӧ, — татчӧ содтіс ачыс Иван Никандрович. И тайӧн лои дзикӧдз бурмӧдӧма Никандр дедӧс.
Пызан сайысь чеччӧм бӧрын Вурдов котыр разаліс быдӧн аслас могъяс серти: Петя муніс библиотека читальняӧ вӧчны заочнӧй велӧдчӧм кузя задание, Соня котӧртіс школаӧ кружок вылӧ, Анна Васильевна, кылӧ, гольӧдчис тасьті-паньӧн, Иван Никандрович пырис спальняӧ шойччыны, а Никандр дед гусьӧн пыртіс жырйӧ трегубеч сеть, кодӧс сійӧ талун ньӧбис магазинысь, да кутіс мерайтны ас ногыс — сывйӧн. Ӧти, кык, куим... Друг сійӧ кыліс пиыслысь пошкӧмсӧ. Иван матыстчис старик дінӧ кок чунь йылас, мед сылысь чеччӧмсӧ эз тӧдлы гӧтырыс.
— Ме тадзи и чайті, — вашкӧдыштіс сійӧ, — тэ мыйкӧ думыштӧмыд.
Никандр видзӧдліс пиыслы веськыда синъясас.
— Оз узьсьы талун? — юаліс сійӧ.
— Оз, батьӧ, — вочавидзис пиыс, и тайӧ вочакывсьыс пӧрысь морт гӧгӧрвоис ставсӧ.
