ТӦДСА МОТИВЪЯС
Водзкыв пыдди
Кыдзкӧ ӧтчыд афоризмъяс^Афоризм — дженьыдик да выразительнӧй изречение./^ корсигӧн юрӧ воис татшӧм мӧвп: «Быд морт аслас масштабын — энциклопедия».
Первойсӧ ме тайӧ кывъяслы торъя тӧдчанлун эг и сет. Но кымын унджыкысь куті казьтывны на йылысь, сымын ёна паськаліс налӧн смыслыс. Збыль ӧд: быд морт олӧмын, сылӧн уджас да вежӧртӧмас эм не сӧмын мукӧд йӧзкӧд ӧткодьлун, — сыын эм ещӧ сӧмын сылы ӧтнаслы тӧдсаторъяс, кодъясӧс сійӧ, оз кӧ сяммы кольны поколениеыслы, сідзи и нуас аслас гуӧ.
Но кыдзи висьтавны та йылысь? Кутшӧм ногӧн ичӧтик олӧм пыр кӧть неуна содтыштны дзонь поколениелӧн ыджыд олӧм йылысь тӧдӧмлунъяс, торъя нин сійӧ арлыда поколениелысь, кодлӧн пай вылӧ усис зэв сьӧкыд да почётнӧй мог: ас кокъясӧн воськовтны человечество историяын медся величественнӧй рубеж — капиталистическӧй обществосянь вуджны социалистическӧйӧ. И не сӧмын вуджны, но и зумыда восьлавны водзӧ.
Тадзи волнуйтчигтыр рытладорыс нин ме петі ывлаӧ да мӧдӧдчи Кырувлань.
Сыктывкар пасьтала цветитісны пӧрысь топольяс. Еджыд пухӧн тыртӧма быдлаті: шондіа воздух, пӧсь уличаяс, ловтӧ пӧдтысь керка дворъяс, ыркыд подъездъяс. Пух лэбис керкаяс весьтті, пырис восьса ӧшиньясӧ, лясіс, кытчӧ он думышт. Тӧвлӧн вынаджык пӧльыштӧмъясысь кыптыліс дзонь «турӧб», лӧньджыкинъясын артмалісны «толаяс».
Лэччи нин «Соцпереулокӧдз». Татчӧ ме частӧ волывла. Видзӧдлывла и сійӧ ляпкыдик пу керка вылас, ӧшинь улас быдмысь пуяс вылӧ да ӧні дзикӧдз нин эновтӧм ворота вылӧ, кыті комын во сайын зильги-пыри пара вӧлӧн.
Тайӧ вӧлі 1927 вося августын, кор ме комсомольскӧй путёвкаӧн первойысь на локті карӧ велӧдчыны совпартшколаӧ гӧтӧвитан курсъяс вылӧ.
Вои, колӧ шуны, шикарнӧя. Вердаса воронӧй вӧвъяс кокниа тӧвзьӧдісны вевттьӧм кӧрӧба телега. Краситӧм вятскӧй мегыр улын гажаа тильгисны куим ичӧтик кӧлӧкӧльчик. Налӧн кӧзяиныс — Спаспорубысь Сьӧд Филька — локтіс аслас пи гозъяла, мед найӧс нуны гортас гӧститны, а менӧ вайис пӧпуттьӧ самӧй Занульесянь.
«Сьӧд Филька» — прӧзвище. Филькалӧн неыджыд туша, мугӧм рӧма скӧр чужӧм, крут мортлӧн характер. Сійӧ, кыдзи ӧні ме думайта, воис карӧ кыксё километр сайсянь да ещӧ нянь идралан кадӧ эз сӧмын пи гозъяысла, но и тӧдмавны, мый жӧ вӧчсьӧ йӧзас, быдлаын-ӧ кутісны дзескӧдны налогъясӧн озырджыка олысь крестьянаӧс, збыль-ӧ налӧн усьӧ чиныс. Ӧд весиг Филькалӧн батрачкаыс дугдіс повны аслас кӧзяинысь. Та йылысь бать кутіс норасьны аслас «учёнӧй» пилы пыр жӧ, кыдзи сӧмын ӧбедайтігӧн юис вина румка. Но йӧз морт дырйиыд осторожнӧй пи ӧтарӧ ӧлӧдіс батьсӧ татшӧм сёрниясысь...
Важсӧ казьтылӧмъяс менӧ эз эновтны рытбыд. Кӧть кыт ог прӧйдит, кӧть мый ог аддзы либӧ кыв, юрӧ воӧны важӧн кольӧм серпасъяс, и тайӧ, тыдалӧ, буретш сы вӧсна, мый менам талун вӧлі аслыссикас тӧждысьӧм — корсьны да аддзыны ассьым ветымын вочӧжся бӧрӧ кольӧм олӧмлысь туй визь.
Кор ме бӧр кайи Кырувсянь, Культура да шойччан паркын ворсіс нин духовӧй оркестр, чуксаліс том йӧзӧс танцплощадка вылӧ йӧктыны. А менам вежӧрын ӧти бӧрся мӧд артмалісны коркӧся серпасъяс, кодъяс йитчӧмаӧсь и оркестрлӧн музыкакӧд, и парклӧн местакӧд.
Бура помнита, кыдзи август тӧлысся пемыд рытсёрӧн первойысь петі кар вылӧ, мӧдӧдчи центрланьыс. Парк местаын сэки вӧлі вель паськыд базарнӧй площадь, доръясас сулалісны негырысь частнӧй лавкаяс. Площадьлы паныдӧн моз джуджыд заборсайса кыдз пу садйын кыліс кутшӧмкӧ аслыссикас гора музыка. Таӧдз ме тӧдлі сӧмын гудӧкӧн да пӧлянӧн ворсӧм, и юалі паныд сюрысь йӧзлысь, мый сэтшӧмыс кылӧ садсьыс. Найӧ окотапырысь вочавидзисны: «Тайӧ, зонмӧ, духӧвӧй оркестр». Ме сэки инді орччӧн сулалысь каменнӧй стрӧйба вылӧ: «А этайӧ? Вичко али мый?»
Менӧ лэптісны серамвыв. Но ме и ачым нин гӧгӧрвои, мый кӧлӧкӧльнятӧм вичкояс оз овлыны... Дас во мысти тайӧ зданиеас ме помалі педагогическӧй институт.
Абу на вунӧма и базарнӧй площадь вылын вӧвлӧмторъясысь тӧдчанаджык серпасъяс.
...Ловсӧ пӧдтӧмӧн кывзӧны колоннаясӧн воӧм йӧз. Страстнӧй речыс трибуна вывсянь выступайтысь ёртлӧн. Став мирыс клеймитӧ позорӧн американскӧй реакционеръясӧс, кодъяс шуисны казнитны электрическӧй улӧс вылын ньӧти мыжтӧм Саккоӧс да Ванцеттиӧс, мед тайӧн повзьӧдны и мукӧд революционеръясӧс.
Меным, сиктысь воӧм мортлы, тайӧ вӧлі и первойя татшӧм ыджыд митингӧн, и пролетарскӧй интернационализм гӧгӧрвоӧмын дзонь открытиеӧн.
...Некор на кывлытӧм вынӧн мургӧны моторъяс. Сырмӧ кок улын площадьвывса му, тіралӧ воздух, радлӧны сьӧлӧмъяс. Со тай, со кутшӧмӧн вӧлӧмаӧсь найӧ, «кӧрт вӧвъясыс»! Найӧс ми «заочнӧ» ошкывлім асланым батьяс водзын, на вылӧ ыстысьӧмӧн сиктын разӧдлім медводдза госзаёмъяс. Ӧні коді лысьтас шуны, мый ми ылӧдчим! Коді оз кут эскыны миян кывъяслы и водзӧ!
Гӧрд флажокӧн ӧвтыштӧм, и дас квайт трактор ӧти бӧрся мӧд веськӧдчисны Коми му кузя Сыктыв вожлань, Пустӧшын котыртӧм первойя МТС-ӧ.
Тӧд вылӧ усис кыз керъясысь стрӧитӧм ӧти судта керка. Сійӧ сулаліс площадь дорын жӧ, пристаньӧ лэччан туй бокын да шусис нардомӧн. Тані петкӧдлісны кино, тшӧкыда вӧчавлісны диспутъяс, гажа рытъяс.
О, кутшӧм геройӧн ме петавлі сэтысь
«А тані сэки вӧлі юкмӧс», — ӧнія паркӧ плавнӧй аркаӧд пыригӧн аслым казьтышті ме.
Юкмӧс йылысь ме бура помнита сы вӧсна, мый Коммунистическӧй улича кузя лыжи вылын базарнӧй площадьлань исковтігӧн зурасьлі юкмӧс трубаас, чеглі кыкнан лыжилысь ныръяссӧ, муртса эг доймы ачым.
Паркыс дзик тыр йӧзӧн. Гӧрд лыаӧн киськалӧм аллеяяс кузя помтӧг восьлалісны ныв-зон, мыйтаӧнкӧ вӧліны и шӧркост арлыдаяс да весиг пӧрысьджыкъяс, и тайӧ олӧмаяс лыдсьыс, навернӧ, сюрасны и сэтшӧмъяс, кодъяс коркӧ субботникъяс дырйи садитлісны этайӧ пуяссӧ. Кыдзьяс, топольяс, льӧм да пелысь пуяс паськалӧмаӧсь нин мыйта вермӧмаӧсь, ытшкытӧм на кузь турун ӧвтіс веж дука ыркыдӧн, ставыс кыскис уджбӧрся шойччӧг вылӧ.
Оркестр кыпыда ворсіс фокстрот, но танцплощадкалань ме эг кеж, а мӧдӧдчи парк кывтыдлань, прӧйдиті гожся театр дорті, ещӧ ӧтчыд пыравлі видзӧдлыны коми художникъяслысь выставка да эстраднӧй площадка дорті петі Сыктыв ю кыр йылӧ, кӧні полукругӧн быдмисны ёна нин важӧн садитлӧм топольяс. Тайӧ великанъясыс, дерт, цветитісны жӧ. Цветитіс, кажитчӧ, ставнас рытыс. Сыктыв вомлань видзӧдігӧн, кӧні Эжва-матушка босьтіс аслас сывйӧ ещӧ ӧти дона пиӧс, синмад пыкис еджыд войлӧн кыа. Кыаыс вӧлі сэтшӧм паськыд да джуджыд, мый сійӧ, разнӧй вынӧн рӧмаліг, вевттис ӧтпырйӧ и рытыввыв, и войвыв, и асыввыв, качӧдчис дон небеса шӧрӧдз. А небеса шӧрсяньыс лунвыв юкӧныс рӧмаліс дзик выль краскаясӧн. Медся выліыс — югыдлӧз, сэсся вочасӧн вуджис сьӧдовлӧз нойлань, да эжтас дорас нин лои сьӧдовгӧрдӧн, и тайӧ пурпурнӧй фон весьтас шыльыдик кымӧрторъясӧн ӧшаліс тшын, коді петіс вӧр пилитан заводъяслӧн кузь трубаясысь.
Краскаяслӧн ворсӧмыс тыдаліс быдлаын: вир гӧрдӧн биалісны кыалы паныда ӧшиньяс мӧдлапӧлын, кар помын, Кырулын, весиг Краснӧй затон посёлокын; Сыктыв катыдлань жӧ ю чукыльса бадь кустъяс пыр мелькайтіс речнӧй трамвайлӧн юсь еджыд мыгӧрыс; дзирдаліс войвывсянь локтысь воздушнӧй корабльлӧн веськыд бокыс; вуджрасисны веж видзьяс, вӧр діяс, ыджыд вӧрлӧн эрдъясыс.
Гӧгӧр кылісны лӧнь рытӧн сӧдзӧдӧм шыяс — карлӧн, пристаньлӧн, аэродромлӧн; ӧтияс — матын, мӧдъяс — ылынджык, то гораа, то муртса кылана.
Воздухыс и ваыс вӧліны сэтшӧм шоныдӧсь, мый мӧдлапӧвса пляж вылын, коді аслас ыджданас да зарни лыанас эз уступайт медся бур курортъяслӧн пляжъяслы, век на шуксисны купайтчысьяс. А ӧти со варччӧма ю шӧрӧдзыс, пырӧма молльӧн кывтысь керъяс пӧвстӧ да, тыдалӧ, нарошнӧ эз тэрмась петны береглань, мед тайӧн дӧзмӧдчыны пароходвывса капитанлы, коді, улісянь воигӧн, вель ылісянь на кутіс сетавны сигналъяс, тшӧктіс сетны туй.
Эз пукавсьы и тані. Вӧлі окота лоны ас кежысь, аддзыны сійӧс, мый корси.
Паркысь ме петі ичӧт воротаӧд, комияслӧн вӧвлӧм депутат полярнӧй лётчик М. С. Бабушкинлы памятник дінті, да мӧдӧдчи Киров нима улича кузя, мед Орджоникидзе нима уличаӧд кайны Сӧветскӧй вылӧ.
Коми республиканскӧй краеведческӧй музей керка дінті прӧйдитігӧн стенсьыс быттьӧ дзик выльысь лыддьышті чугуннӧй мемориальнӧй дӧска вылысь:
11 сентября 1780 гӧда
происходило
празднование
переименования
села Усть-Сысольск
в город
Усть-Сысольск
Такӧд йитӧдын казьтыштчисны Виктор Савинлӧн «Сыктывкар» поэмаысь строчкаяс:
«Мыйся звӧн нӧ, мыйся звӧн
Сыктыв сиктын кылӧ?
Мый нӧ лои, мый нӧ кӧн? —
Шензьӧны сикт вылын.
Эз-ӧ нюмыртчы му шар?
Мыйся гаж нӧ арын?
Эз-ӧ Катерина царь
Пиав Питер карын?
Гашкӧ, мӧдіс Сыктыв ю
Катчӧс нуны васӧ?
Гашкӧ, «Шыпичалӧн» гу
Воссис пернапасӧн?
Оз-ӧ венчайтчы купеч
Опонь пи Суханов?
Оз-ӧ кирпич керка тэч
Петыр Миш Суханов?»
Ме быдӧн джӧмдыштлі: стихъяслӧн кывъяс ловзьӧдісны менам вежӧрын ставсӧ, мый ӧнӧдз тӧдлі Сыктывкарлӧн историяысь.
Быттьӧ ловъяӧсь ме водзӧ сувтісны крестьяна, зверь-пӧтка кыйысьяс. Найӧ киясын ош кыян шыяс, кыдз пу вилаяс, зоръяс. А вӧньясас ӧшалысь вотлукъясын — тывкӧрт да биа из. Тайӧ йӧзыс дасьӧсь пестыны би да лэптыны тшынйыв грабительлысь овмӧс. Оз вермы лоны, мый лёк кӧлдун Шыпича, кыдзи нимтылісны купеч Сухановӧс, вынаджык водзӧс мынтыны кыпӧдчӧм тайӧ народсьыс!
Ыпъялӧ вир юысьлӧн стрӧйба. Лӧглун биын сотчӧны кабальнӧй записьяс, кодъяс унаӧс нин вайӧдісны корысялӧмӧдз да грӧзитісны рӧзӧритны и мукӧдӧс... Тайӧ вӧлі 1739 воын.
Но история вӧчис ассьыс делӧ. Сухановъяс вӧліны коми крайын ӧдйӧ паськалысь торгово-промышленнӧй капиталлӧн представительясӧн, и восстаниеӧн рӧзӧритӧм пу стрӧйба пыдди сувтіс кызтанас сыв пасьта стенъяса кирпичнӧй особняк, кодӧс эз сэтшӧм нин кокни вӧв ӧзтыны либӧ жугӧдны. Восстание кадсянь нелямын во бӧрын тайӧ особнякас и вӧлі йӧзӧдӧма «Катерина-царлысь» «всемилостивейшӧй» Указсӧ — лыддьыны Сыктыв сиктӧс Сыктывкарӧн (Усть-Сысольскӧн).
А ещӧ кӧкъямысдас вит во бӧрын тайӧ Усть-Сысольск йывсьыс поэт Иван Куратов гижис:
Словно ты харчек нечист;
Над большою над рекою
Стал ты мал и неказист».
«
Карыс вежсис миян синъяс водзын. Дерт, эз кык-куим воӧн. Первойысь татчӧ менам воан кадъясӧ сійӧ вӧлі кызвыннас пуысь на, и вичкояс да пӧжарнӧй каланча чурвидзисны кар весьтын быттьӧ джуджыд зорӧдъяс турун юръяс пиын.
Тайӧ «зорӧдъяс» пӧвстысь ӧні кольӧма ӧтнас каланча. Но кутшӧм коньӧр кодьӧн сійӧ лоӧма! Куим да нёль судта каменнӧй керкаяс кытшын пӧжарнӧй каланча быттьӧ збыльысь ляпкалӧма, чусмӧма, весиг заводитӧ лоны карсӧ мисьтӧммӧдысьӧн.
Музей дінсянь ме кайи нин каланча весьтті. Гостиница ӧшинь улӧ буретш сувтіс бусӧссьыштӧм такси. Сійӧ, тыдалӧ, воӧма кӧрт туй вывсянь, Княж-Погостсянь.
— Аттӧ дивӧ! — машинаысь чеччӧм бӧрын шензьыштіс пассажир. — Видзӧдлӧй жӧ. Ме и думыштны эг сяммы, мый татшӧм мича Сыктывкар! Мыйта зеленьыс!
— А ті ӧмӧй эн кывлӧй ӧти сьыланкыв? — та вылӧ вочавидзис шофёр. — «
— Вермас лоны, — сӧгласитчис пассажир. — Войся кадӧ кыаӧн ӧзйысь кар! Зэв романтичнӧ. Сы йылысь он кӧсйы да сьылан.
Пассажир босьтіс ассьыс чемодансӧ да саяліс гостиницалӧн параднӧй ӧдзӧс сайӧ, шофёр муніс аслас гаражӧ, ме кольччи сулавны.
Молодеч — шофёр, кужис шуны колана кыв. Дай позис ӧмӧй висьтавны мӧд ногӧн?
Тасянь, Сӧветскӧй да Орджоникидзе нима уличаяс крестасянінсянь, видзӧдігӧн карыс збыль вӧлі мича. Асфальтируйтӧм туй ӧтар-мӧдарын сулалісны карлӧн генеральнӧй план серти стрӧитӧм гырысь олан керкаяс, учреждениеяс, школаяс, магазинъяс. Налӧн общӧй архитектурнӧй ансамбльыс, рӧмъяслӧн то йӧв еджыд, то муртса малинӧвӧй либӧ мукӧд сикас оттенокъяс; паськыда шевгысьӧм пӧрысь кыдзьяслӧн да топольяслӧн лӧзвежӧн югъялӧмыс; кыкнан тротуар бокын быдмысь декоративнӧй кустарниклӧн да цветитысь турунлӧн нежнӧй видыс; чугуннӧй столбъяс йылын кык визя пунктирӧн нюжалысь матӧвӧй колпакъяс, — ставыс тайӧ карсӧ вӧчис весиг праздничнӧйӧн.
Но овлӧ и тадзи: йӧзӧд ветліг-мунігӧн друг тэнӧ юаласны, кытысь тэ. А кодыр висьталан, вӧлӧмкӧ, оз тӧдны не сӧмын карсӧ, но и дзоньнас республикасӧ, кутшӧмджык местаын сійӧ лоӧ.
Ме некор ог вунӧд Крымӧ первойысь ветлӧм, море дор, ортсысяньыс культурнӧйӧн кажитчысь дамочкаӧс.
— Комиысь? — выль пӧв юаліс дамочка, кор ме сылы висьталі, кытысь вои. — А кӧніджык тайӧ комиыс? Кодъяс сэні олӧны?
Меным окота лои сералыштны дамочка вылын да ме нарошнӧ ыстыси ненецъяс вылӧ. Мися, ті кывлінныд самоедъяс йылысь?
— Ах, вот кыдзи: самоедъяс! На йылысьтӧ кывлі... Висьталӧй, пӧжалуйста, найӧ нӧ асьнысӧ али мый сёйӧны?
— Ӧні тайӧ шоча овланатор нин, — сӧрышті ме. — А водзынджык быд лун вӧлі сёйӧны ӧта-мӧдсӧ.
Ог тӧд, гӧгӧрвоис-ӧ дамочка менсьым шмонитӧмӧс, но повны, буракӧ, кутіс меысь; сёяс пӧ ещӧ, сё морыд!
Татшӧм сёрниыс сыкӧд миян вӧлі комынӧд воясӧ, кор комияс йывсьыд кодсюрӧ збыльысь нинӧм эз тӧдны.
Мӧд делӧ ӧні. Коми сӧветскӧй республика йылысь ӧні тӧдӧны разнӧй приметаяс серти: оз кӧ территория сертиыс, — сылӧн выль каръяс серти; оз кӧ каръяс серти, — промышленнӧй районъяс серти, налӧн продукция серти.
Ме восьлала тайӧ республикалӧн столица уличаясті, и меным окота не сӧмын казьтывны либӧ донъявны, но и бурджыка вежӧртны став сійӧ процессӧ, кодъяс мунлісны да мунӧны ӧнія кадӧ.
Орджоникидзе нима улича вывті ещӧ ӧти квартал муныштӧм бӧрын ме кежи Ленин нима улича вылӧ. Тані джуджыд постройкаяс пӧвстӧ кольӧма ӧти судта пу керка, кӧні уна вояс чӧж коми крайлы дасьтісны советско-партийнӧй кадръяс — первойя избачьяссянь да райкомъясын ӧнія секретарьясӧдз.
Совпартшколаын меным удайтчыліс велӧдчыны сӧмын подгруппаас, квайт тӧлысь. Но мыйта выльсӧ ме тӧдмалі сэні! Октябрьскӧй социалистическӧй революцияыд, вӧлӧмкӧ, человечество историяын закономернӧй явление, а царскӧй Россияыд — «чёртовски бӧрӧ кольӧм» страна. И медым ми выльысь эг лоӧй рабъясӧн, коліс ӧдйӧджык стрӧитны индустрия, ӧдйӧджык кыпӧдны культура, тэрмасьны ёнмӧдны народнӧй овмӧслысь быд бок.
Тӧдӧмысь, миянлы, муртса на садьмӧм сиктъясысь локтӧм мужикъяслы, сэки сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, шуам, ГОЭЛРО планлысь величиесӧ: ӧд, кыдзи висьталісны учительяс, электричествонад Германияын весиг турун косьтӧны. Но ми тырвыйӧ эским Ленинлы, и тайӧ вӧлі ёна коланаджык электричествоӧн турун косьтӧмысь.
Некор оз вун Анисия Ивановна Старовская — тӧлка мам характера чудеснӧй педагог. Сылӧн урокъяс вылын ми быдмим эг часъясӧн, а минутъясӧн. Бура помнита дзикӧдз кушмӧм юра, зарни оправа ӧчкияса естественник Абрамовичӧс, кодлӧн лекцияясыс кывзыссисны интереснӧй мойд моз. Вӧлӧмкӧ, му вылас ставыс олӧ, быдмӧ да рӧдмӧ аслас законъяс серти. Вӧлӧмкӧ, и ывла выв мирсӧ сідз жӧ позьӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоны.
Тайӧ курсъяс вылын ме первойысь тӧдмалі, мый менам рӧднӧй кывлӧн дас квайт падеж, мый книга гижысьяс шусьӧны авторъясӧн.
Ме восьлала драмтеатр дінті да кута тӧд вылын первойя коми артистъясӧс, кодъяс ме моз жӧ эз тӧдлыны, мый сійӧ сэтшӧм театрыс, актёрлӧн рольыс, а ӧні найӧ РСФСР-са, Коми АССР-са народнӧй да заслуженнӧй артистъяс.
А мый йылысь висьталӧны водзынджык тыдалысь Печать керка, наукаяс Академиялӧн Коми филиал, педагогическӧй институт? Найӧ висьталӧны Октябрӧн мездӧм, Сӧветскӧй властьӧн да Коммунистическӧй партияӧн быдтӧм народ йылысь, сылӧн зрелость йылысь.
Ог, ме ог мӧд водзӧ паськӧдчыны та кузя. Ӧд петкӧдчис нин асъя шонді. Со и паркысь разӧдчӧны нин. Коммунистическӧй уличаті гортлань воигӧн меным найӧ паныд сюрӧны дзонь чукӧръясӧн. А кодъяслыкӧ со и ӧні на абу окота торйӧдчыны ӧта-мӧд дінсьыс — параяс пукалӧны Краснӧй площадьвывса бульварлӧн пӧшти быд беседка вылын.
«Эх, томлунӧй тэ, томлунанӧй: чӧскыд унмӧс пальӧдысь, кӧка войяс гажӧдысь! — ышловзи ме аслым, кор прӧйдиті том йӧз параяс дінті. — Эг ӧмӧй и ми коркӧ тадзи жӧ койтлӧ шонді петӧм бӧрӧдз, эз ӧмӧй и миянлы дыш на вӧв пырны узьыштны...»
Том кад?.. — сэк жӧ югнитіс юрын. — Энлӧй, энлӧй!.. А мый эськӧ «бергӧдчывны» кӧ тайӧ том кадас, туявны ассьым олӧмӧс сійӧ местаяссянь, кӧні чужи да быдми?..
Татшӧм думӧн ме пыри гортӧ.
Узьны водтӧдз ещӧ ӧтчыд видзӧдлі ӧшиньӧд. Важ моз тыдалісны Краснӧй площадьлӧн да карлӧн юкӧнъяс, джуджыда лэптысисны кар весьтӧ водонапорнӧй башня, башеннӧй подъёмнӧй кранъяслӧн стрелаяс, асъя шонді югӧрын плавнӧя дӧлаліс Министръяс Сӧвет здание вылын гӧрд флаг.
МУРАШИ ТРАКТ
Коми крайӧс Россиякӧд йитан туйясысь ӧтиӧн важысянь нин вӧвлӧма Вяткасянь Лузйӧ, Лузсянь Сыктылӧ мунысь вӧла туй. Тӧвъясын таті кыскывлӧмаӧсь тӧваръяс, новлӧдлӧмаӧсь ветлысь-мунысьясӧс. Помнитӧны и гырысь чиновникъяс ветлӧм йылысь. Менам чужан сиктса соседка — Арина Митрофановна Попова — кувтӧдзыс казьтывліс:
«Югыд кизяяс ветлывлісны асланыс повозка-додьясӧн. Пытшкас пач ломтысьӧ. Додьясыс вӧліны сэтшӧм сьӧкыдӧсь, мый найӧс кыскыны мукӧд дырйи доддявлісны сизим вӧлӧдз, и ставсӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн. А йывланяс мунысь вӧвъяс вылӧ пуксьӧдлывлісны палетуръясӧс, ёнджыкасӧ зонпосниясӧс да том нывъясӧс, — найӧ пӧ винёвджыкӧсь, терпитасны... О, господьӧй! Татшӧм мученньӧсӧ и аслад недруглы сины юрсиыд сувтӧ.
Пуксьӧдісны менӧ нёльӧд вӧв вылас. А тадзитӧ ветлыны вӧвъяс велавтӧмӧсь: ӧти — кыскӧ, мӧд — пыксьӧ. Доддя туй векньыдик, сё чукыля. Енмыслӧн веж мороз. Ми, нывъяс, гачтӧмӧсь... Сэки ӧд гачтӧ нывбабаыд эз новлы...
Гезъяс ниртӧны вӧвъяслысь бокъяссӧ, а палетуръяслысь кокчӧръяссӧ яйнас нетшкӧны...
Коркӧ-некоркӧ и Кебра куш петкӧдчис. Толаяс пӧльтӧма керкаяс джуджда, тёпканъяс кӧбрег гу кодьӧсь, шыбельясын позьӧ даддьӧн иславны. Да кыдз тай повозкаыд суныштлас тёпканад, да кыдз тай сійӧ ӧдӧбтігмоз тумбыльтчас шыбеляд — смек и горе!»
Кувтӧдзыс жӧ висьтавлӧма и кебраса Лӧгинов Лади: татшӧм повозка-доддьыд пӧ миян пӧрис шыбельӧ, а повозка пыдӧсас вӧлӧма пуд комын кымын сьӧмга, мешӧкъяс тыр дона зверь ку... И сы вӧсна пӧ, мый ми повозкасӧ эг сяммӧ нуны пӧрӧдлытӧг, кӧзяиныс эз и мынтысь Кебра вӧлӧк вуджӧдӧмысь.
Быд ногыс вӧвлӧма.
Вяткасянь (ӧнія Кировсянь) Котласӧдз кӧрт туй нюжӧдӧм бӧрын ыджыд роль кутіс ворсны Мураши станция, а тасянь Сыктывкарӧдз туйыс мӧдіс шусьыны Мураши трактӧн.
Менам ичӧт дырйи на быд тӧв тайӧ туйӧд вятчаналӧн гырысь обозъяс помся кыскывлісны комиӧ быд сикас тӧвар, а комиысь нулісны дона чери, пӧтка яй, зверь куяс.
Ми, зонпосни, эг этшаысь дӧзмӧдлӧй вятчанаӧс:
«Ячкӧй дядьӧ,
Комынӧд-нелямынӧд воясӧ вятчанаӧс вежисны автомашинаяс. Экономика да культура боксянь братскӧй народъяскӧд да Москвакӧд волысьӧмъясын Мураши тракт кольліс главнӧй туйӧн сэтчӧдз, кытчӧдз эз ло Печораса кӧрт туй.
Кольӧм вося арын карсянь ми мӧдӧдчим нёль тоннаа грузӧвӧй автомашинаӧн. Кузовас сьӧкыда люлькӧдчис пилорама, кодӧс ми нуим пӧдарок пыдди чужан сиктса колхозлы, а куимӧн пукалім кабинаас.
Автомашина!.. Сы дінӧ ми ӧні сэтшӧма нин велалім, быттьӧ тайӧ медся прӧстӧйтор, кодтӧг вообщӧ оз позь овны. Но вӧвлі кад, кодыр автомашинаыд вӧлі сэтшӧм жӧ выльтор, кыдзи йӧз пӧвстӧ муртса на пырысь выль мода.
Меным уси тӧд вылӧ 1931 во. Сэки ме велӧдчи Сыктывкарын дорожно-мелиоративнӧй курсъяс вылын да гожӧм кежлас мӧдӧдчи практика вылӧ — обследуйтны Прилузскӧй районысь кылӧдчан юяс.
Кык лун чӧж нин вӧлі корся вӧла пӧпутчикӧс петны карысь. Меным весиг сюрис нин татшӧм пӧпутчикыс. Но сійӧ корис донсӧ не курсантлӧн зеп серти, и ми вӧлі буретш донъясям. Друг, видзӧда, Выльгортлань тӧвзьӧ-мунӧ автомашина.
«Со коді менӧ нуас, — водзвыв нимкодясьышті ме. — Ӧд тайӧ машинаыс миян, сӧветскӧй... — Сулавлы! — горза ме сідзи, быттьӧ шофёрыс и машинаыс збыль вӧліны личнӧ менам. — Сувтлы, другӧ, сувтлы!.. Ме сыланьӧ жӧ мунысь».
«Пуксьы, тӧран кӧ», — восьтыштліс кабина ӧдзӧссӧ шофёр.
«Тӧра, тӧра. Кыдзи нӧ ог тӧр, ловъя морт!»
Ме веськыда торжествуйті: автомашина менӧ мездіс гӧрд тошка дядьӧ кабырысь.
Сэки вӧлі тулыс, кӧдзан кад. Ӧні — гожӧм пом, урожай идралан кад. Но тайӧ эз вӧв ӧти волӧн тулыс да ар. Сэки ыбъяс вылын тӧдчисны на вӧвлӧм межаяслӧн местаясыс, кыдзи тӧдчывлӧны ловъя яй вылӧ вӧчӧм операциялӧн рубецъяс, а гӧрысьяс муртса на велӧдчисны восьлавны ӧтувъя бӧрӧзда кузя. Гӧрисны унаӧн, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, и быдӧн на аслас вӧвлӧм плугӧн, аслас вӧвлӧм сивко-буркоӧн. Но кӧдзис ӧти морт нин ӧтувъя амбарысь. И быдмис татчӧ пыр кежлӧ ӧтувъя нянь. Ӧні, кызь квайт во бӧрын, тайӧ ӧтувъя няньсӧ идралӧны нин комбайнъясӧн.
Рӧвнӧя мургӧ четырёхтонкалӧн мотор, Помся вольсассьӧ миян водзын неыджыд зэръясӧн топӧдыштӧм туй, бӧрвыв кольӧны сиктъяс, пашняяс, вӧр массивъяс. И быдлаын да быдторйын тӧдчисны тайӧ кык кадыслӧн асланыс приметаяс.
Ми удитім нин вунӧдны, кыдзи первойя автомашинаясысь садьтӧгыс повлісны вӧвъяс, кымын додь да телега жугӧдлісны найӧ, кымын ямщикӧс дойдлісны.
Вӧла-доддяяс ӧні пӧшти оз паныдасьлыны туй вылын.
На пыдди журъялӧны машинаяс. Уна машина. Быд сикасыс. А паныдасьласны кӧ вӧвъяс, весиг бӧжнас оз легнитны...
Бӧрӧ колисны нин Лӧзым, Паджга, Ыб.
Межадор меным казьтыштіс 1942 во йылысь. Тайӧ воас нянь идралан кадӧ татчӧ волі отсасьны колхозъяслы.
Кадыс вӧлі сьӧкыд. Воысь дырджык нин ыпъяліс война. Гитлеровскӧй оккупантъяс став вынсьыс зырӧны водзӧ — наступайтны Сталинград вылӧ, Войвыв Кавказлань, кӧсйӧны Москваӧс кытшавны асыввывсянь. Рӧдина весьтӧ выль вынӧн ӧшйис смертельнӧй грӧз.
Межадорса «Краснӧй партизан» колхозын кольӧмаӧсь сӧмын нывбабаяс, зонпоснияс да старикъяс. А страналы, фронтлы коліс век унджык нянь, яй, паськӧм. Колхозникъяс став вынсьыс зілисны сетны тайӧс.
Ӧнӧдз на вежӧрын олӧны татшӧм серпасъяс:
...Ыбъясланьсянь пӧсялӧм вӧв вылын скачӧн локтӧ ар дас вита зонка. Сылӧн морӧсыс ван восьса, кокньыдик дӧрӧмыс пӧльтчӧма мышкас, а жнейкалысь пуртсӧ сійӧ кутӧ наступайтігӧн пикаӧс моз. Ньӧти эз позь нюжмасьны: ныжмис пурт, жугаліс шатун — пуксьы вӧв вылӧ, и гӧнит, эн жалит вӧвтӧ, эн жалит асьтӧ. Фронтъяс вылын, шуӧны, ещӧ на сьӧкыдджык.
...Беддясьӧ-мунӧ пӧрысь пӧчӧ. Сійӧ оз нин надейтчы аслас вир шонтӧм вылӧ — гожся лунӧ пасьтасьӧма арын моз, чышъянӧ гартыштӧмӧн коскас вӧнялӧма пажынтор, — гашкӧ, дыр ветлыссяс. Со ӧд мый пасьта шабді муыс гыалӧ, со ӧд мыйта шабді быдмӧма...
— Ойя да ойя!.. Тэ нӧ, пӧчӧ, бара локтін? — шензьӧ томджык пӧч. — Мыйла кӧть ӧти лун он шойччышт!
— Чӧлӧ, дитяяс... Ме помысь уна оз и сод. Вожка-мӧдтӧ, кӧнкӧ, нетшка да. Мый нӧ керан, дитяяс, мый керан! Война вылысь бӧр воасны пиян да внукъяс, сэки и шойччыштам...
И ӧні, кор ме бара прӧйдита Межадор сикт пыр, меным сідзи и кажитчӧ, мый тайӧ пӧрысь пӧчыс ловъя на да мый сійӧ аслас уджач кияснас век на мыйкӧ вӧчӧ.
Петкӧдчис Пустӧшса МТС. Тайӧ буретш сійӧ МТС-ыс, кытчӧ вайлісны Комиӧ первойя тракторъяс, кодъяс дінын ми коркӧ митингуйтлім Сыктывкарса базарнӧй площадь вылын.
Тані ӧні вӧлі дзонь посёлок. Сулалісны ӧти да кык судта керкаяс, механическӧй мастерскӧй, складъяс да ыджыд хозяйстволӧн мукӧд постройкаяс.
Визингаӧ сувтлім сёйыштны. И бара водзӧ.
Чукаибӧ воигӧн тӧд вылӧ усисны гражданскӧй война вояс. 1919-ӧд вося кӧдзыд да лымтӧм арӧ Чукаибын вӧлі сувтӧдӧма «губернятӧм губернатор» Латкинлысь белӧй бандасӧ, коді тайӧ жӧ мурашинскӧй тракт кузяыс тэрмасис писькӧдчыны кӧрт туй вылӧ, мед сэсся ӧтувтчыны Колчаккӧд.
Меным сэки вӧлі дас кык ар. Занульеӧдз белӧйяс эз волыны 55 верст. Но событиеясыс кутшӧмакӧ прӧйдитісны и миян сикт пыр. Первой найӧ петкӧдчисны беженецъяслӧн Мурашилань мунӧмын. Кебра вӧлӧксянь друг мӧдісны воны уна вӧлаяс.
— Белӧйясысь пышйӧны, — кывлім ми быдлаӧ сюйсьыны окоч зонпоснияссянь. — Белӧйясыд пӧ краснӧйяссӧ ловйӧннас юкмӧсӧ сюялӧны...
Сиктным тырис Сыктыв да Эжва вожсаяслӧн сёрни сямӧн.
Кор ме пыри гортӧ висьтавны выльторъяс йылысь, миянын керка тыр вӧліны тӧдтӧм йӧз.
Ме ӧні ог нин помнит ставсӧ, мый йылысь найӧ сэтшӧм пӧся сёрнитісны и чай юигӧн, и бӧрас. Но паметьӧ пыр кежлӧ кольӧма со мый.
Сёйыштӧм бӧрын некымын морт петісны сиктӧ. Карса паськӧма нывбаба пуксис ӧшинь водзӧ да мӧдіс гадайтны картіӧн. Мужичӧй ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліс джодж кузя. Сэсся матыстчис гадайтчысь дінӧ, видзӧдыштіс паськӧдӧм картіяс вылӧ да дӧзмӧмпырысь шуис:
— Эновт тайӧс: сераласны.
Бӧр локтісны сиктӧ петавлысьяс. Найӧ нимкодясисны: кывлӧмаӧсь, тыдалӧ, бур юӧр.
Некымын лун мысти и ми кывлім: Чукаибын вӧлӧма кось, краснӧйяс вермӧмаӧсь белӧйясӧс.
А сэсся Мурашисянь мӧдіс воны ыджыд войска — быд мортлӧн штыка винтовка, мукӧдлӧн, таысь кындзи, лыжияс. Асьныс еджыд ыж ку пасяӧсь, еджыд кӧч ку папахааӧсь, и некыдз эз эскыссьы, мый тайӧ краснӧйяс, а абу белӧйяс.
Войскаӧс нуны Занульеӧ чукӧрмис зэв уна подвода — найӧс петкӧдісны Порубысь да Спаспорубысь. Ёна и гуляйтӧдлім красноармеецъястӧ. Гажа вӧлі.
Гражданскӧй война йылысь казьтылігкості миян машина петіс Кебра кушӧ. Миян вӧра местаясын Кебралӧн кушыс сэтшӧм паськыд, сылӧн мылькъяс вылын пукаліс сы мында грезд да сикт, мый кебрасаяс ассьыныс вӧлӧстьсӧ шулісны «Малӧй Китайӧн», а ныв-зон зэв радпырысь сьывлісны:
«
Визинушко-карушко».
Мураши тракт кузя Кебраӧн помасьӧ Сыктыв вож. Нелямын километраа вӧлӧк сайын заводитчӧ Луз. Тайӧ пемыд вӧра вӧлӧкас куйліс не сӧмын кык бассейнлӧн водораздел, но и разнӧй диалектъяслӧн, разнӧй культураяслӧн да обычайяслӧн межа.
Ме чужи да быдми тайӧ вӧлӧк саяс, кебрасаяслы вӧлі бур соседӧн, тӧв и гожӧм, тулыс и ар татчӧдз тшӧкыда вайлывлі пассажиръясӧс, волывлі сура праздникъяс кежлӧ, и уважайта татчӧс йӧзӧс — мыйтакӧ философъясӧс да кывбӧритны кужысьясӧс.
«Кебрикин, кокыд сотчӧ. Колӧкӧ и мед сотчӧ». — Татшӧм вӧлі поговорка кебрасаяс йылысь.
Найӧс ме пыдди пукта ещӧ и сы вӧсна, мый тані чужліс коми народлӧн медводдза поэт — ыджыд сьӧлӧма морт, коді Россияын сэкся передӧвӧй йӧз лыдын став вынсьыс зілис кӧть неуна вештыны «миян му вылысь сьӧд вой» да водзвыв эскӧдны ассьыс землякъяссӧ:
«Петас, вокъяс, шонді-й тан!
Ме нин аддза — рӧммӧ ылын...»
И ӧні, кор ми, сылӧн землякъяс, видзӧдам автомашина кабинасянь шондіӧн югдӧдӧм «
Кебра вӧлӧк абу сӧмын кузь, но и вӧра. Тшем сулалӧны либӧ пӧрысь давъяс, кӧні медсясӧ быдмӧны кыдзьяс да пипуяс, либӧ джуджыд козъя вӧр.
Вӧлӧк шӧрас кымын эм неыджыд грезд — Кыкашор. Мӧд ногӧн ещӧ сійӧс шуӧны Зимовьеӧн. Коркӧ тані збыль вӧвлӧма зимовье — ӧти казеннӧй керка, кӧні салдатын пыдди кызь вит во служитлӧма Мальчиков. Фамилиеыс Мальчиковлӧн — Мокиев, сійӧ вӧвлӧма Занульеысь, кӧні и ӧні на эмӧсь Мальчиковъяслӧн рӧдвуж — Мокиевъяс. Буретш тайӧ Мальчиков служитігӧн пӧ быттьӧкӧ и вӧчлӧмаӧсь таті трактсӧ. А тайӧ кадыслы сё во гӧгӧр. Сёрниыс, дерт, мунӧ казеннӧй тракт йылысь, а оз прӧстӧй туй йылысь, коді, тӧдӧмысь, вӧвлі ёна водзджык, кыдзи, шуам, Эжвасянь Печораӧ вуджан вӧлӧк либӧ Емвасянь Ухтаӧ пыран важся туй.
Со и Кыкашорӧдз нин воим. Зимовьелӧн казеннӧй керкаыс вӧвлӧма ӧнія Давид керка местаын.
Кыкашор бӧрын — Юринь чой (гӧра). Юринь чой мыльккӧд йитчӧма чудьяс йылысь легенда.
Тані пӧ найӧ овлӧмаӧсь. Овлӧмаӧсь пӧ и Мувӧр мыльк йылын, и Векшор чой йылын. Юриньсянь Мувӧрӧдз дас кык километр, а Мувӧрсянь Векшорӧдз — дас кӧкъямыс. И, быттьӧкӧ, сэні олысьяс шыблавлӧмаӧсь ӧта-мӧдыслы кӧрт нӧш. Тайӧс ме кывлі ичӧт дырйи на, и челядь вежӧр рисуйтіс чудьясӧс великанъясӧн.
Сэкся олысьясӧс немортногаясӧн петкӧдлӧмыс, тӧдӧмысь, кӧдзӧдіс на дінӧ интерес. Но кытчӧ воштан ёна важся сьыланкывъяс, кодъясӧс лыддьӧны чудьяслысь. Та йылысь висьтавлӧма Коника пӧч (Конӧ гӧтыр), кодкӧд ми ӧтлаын видзлім мӧсъяс. Сійӧ пӧрысьнас на сьывлӧма кутшӧмкӧ аслыснога жаргон вылын вель кузь песня, код йылысь висьтавлӧма тадзи: тайӧс пӧ сьывлӧмаӧсь гуӧ пыригӧн чудьяс. Тайӧ сьылӧмсьыс ӧнія йӧз паметьӧ кольӧма сӧмын некымын строка. На пиысь гӧгӧрвоанаджыкъясыс со татшӧмӧсь:
«Юринь мыльканӧй —
Нянь чӧлпанаӧй...»
А со мый дзик на ӧні Векшорса чудьяс йылысь меным висьталіс Вера Николаевна Хотемова (олӧ Занульеын). Сылӧн батьыс, Николай Прокопьевич Вязов, 1880 воясӧ вӧвлӧма лесникӧн, и сэки сійӧ кывлӧма Векшор сиктысь татшӧм сьыланкыв:
«Прӧщай-прӧщай,
Нянь чӧлпанаӧй.
Прӧщай-прӧщай, Юсь-ты висканӧй —
Ёді юранӧй...»
Тайӧс пӧ чудьяс сьывлӧмаӧсь гуас пыригӧн жӧ.
Векшор улын Луз ю дорас збыль эм Юсь-ты. Эмӧсь и вискасян местаяс. А ёді лыддьыссьӧ Лузйын чӧскыд чериӧн.
Абуджык гӧгӧрвоана
Интереснӧ ещӧ со мый: Коника пӧч нылавлӧма Векшорын, а сьывлӧма Юринь чой йылысь.
И мый сійӧ сэтшӧм ачыс Юриньыс да матігӧгӧрса местаяслӧн нимъясыс: Дінъю, Йылъю, Мувӧр? Оз-ӧ и найӧ висьтавны важӧн кольӧм кадъяс йылысь?
Ми тӧдам: важся коми кыв — односложнӧй, корневӧй. Вылынджык индӧм кывъяс составнӧйӧсь: юр инь, дін ю, йыл ю, му вӧр. А мый лоӧ, ми кӧ вежам тайӧ двойнӧй корневӧй кывъясыслысь сочетаниесӧ? Инь юр, ю дін, ю йыв, вӧр му. Артмӧны миян кадся сочетаниеяс, миян кадся синтаксис. Ми тӧдам сідз жӧ: инь (энь, ань) — женскӧй пол; юр — не сӧмын собственнӧ юр, но и важысянь кутӧ паськыдджык понятие — глава, медся главнӧй. Тӧдам и народъяслӧн историяысь матриархат кад йылысь, кодыр аньяс (нывбабаяс) вӧвліны рӧдас главнӧйясӧн. Коми архаическӧй кывъяс лыдын кольӧмаӧсь, например, и татшӧм понятиеяс: ань пу, аняби. Ичӧт дырйи ми ёна на чеччавлім аняби вомӧн, кодӧс тӧвся рытъясын пестывлім сюмӧд скала вурӧмбӧрса колясъясысь.
Сідзкӧ, мыйла нӧ оз позь чайтны, мый Юринь мыльк шусьӧ рӧдын медся главнӧй морт ним кузя — юралысь инь честь кузя.
Сёрнитны кӧ ю дін (Дінъю) йылысь, то Юринь мылькыс сулалӧ зэв матын неыджыд вӧр ю дорын, кодӧс кыкашорсаяс шуӧны Дінъюӧн, а карта вылын гижсьӧ «Малый дёб» — «Большой дёблӧн» вож. Тайӧ Дёбйыс усьӧ Луз юӧ.
Гӧгӧрвоана и «ю йыл» (Йылъю) — Кебрасянь Кыкашорӧ матыстчигӧн туйсӧ пӧперегалӧ Дінъюлӧн самӧй йылыс. Гӧгӧрвоана: «вӧр му» (Мувӧр) — вӧр пӧвстын кӧдза му.
Та дінӧ кӧ содтам Коника пӧчлысь гӧгӧрвотӧм кывъясӧн сьылӧмсӧ, то позяс ёнджыка чайтны чудьяс сёрниын мӧд ногаджык словосочетание йылысь.
Дерт, позьӧ пыр жӧ шуны: мыйла нӧ, сідзкӧ, векшорса чудьяслӧн прӧщальнӧй песняыс сьывсьӧ миянлы гӧгӧрвоана кывъясӧн? Та вылӧ позьӧ вочавидзны: эз ӧмӧй нӧ бӧръяджык кадӧ олысьяс вермыны вуджӧдны сьыланкывъяссӧ асланыслы гӧгӧрвоана кыв вылӧ.
Ставсӧ тайӧс ме вайӧді сы вӧсна, мый сідз шусяна чудьяс йылысь вопрос кыпавліс разнӧй кадӧ разнӧй ногӧн. Вӧвлісны и крайностьяс.
Нинӧм лёкыс оз ло, миян учёнӧйяс кӧ, марксизм-ленинизм учение вылӧ подуласьӧмӧн, тӧдмаласны миян крайлысь и ёна важӧн кольӧм кадъяс, и сэки овлысь йӧз да налӧн олӧмсер йылысь.
Колӧ шуны: ёна важыслӧн колясъясыс сюрӧны быдлаысь. Со, Лола шор — трактсӧ вуджӧ Занульеӧ вотӧдз сизимӧд километрын.
Но мыйла «лола»? Лола кывйыс менӧ интересуйтліс ичӧтысянь. Ме сэки чайтлі, мый тайӧ неыджыд шорыслӧн эм лов. Ме ӧні тӧда — войвылынджык олысь комияслӧн лолаӧн шусьӧ лось, йӧра. Сідзкӧ, тайӧ шорыслы нимсӧ сетысьыс вӧлӧма сэтшӧм морт, коді бӧрынджык мунлӧма водзӧ войвывланьӧ, либӧ сетлісны сійӧс тані ёна важӧн олысьяс.
«А тані вӧвлісны мӧс видзанінъяс, — думайті ме Мувӧр мыльк йылӧ кайигӧн. — Аттӧ, зонмӧ! Кыдзи вӧрсялӧмаӧсь тайӧ местаясыс — дзонь давъяс лоӧмаӧсь».
Лунвыв пӧкатас кушӧн кольӧма сӧмын гӧрӧм му. Пашнясӧ вӧчлісны пастбище вӧрсявтӧдз на. Таво тані вӧлӧма сю. Тыдалісны йӧз, му шӧрас зорӧдалісны вартӧм идзас, зорӧдланьыс вӧлӧн кыскалісны медбӧръя идзас чукӧръяс, — няньсӧ уберитӧмаӧсь комбайнӧн.
Туй вылын тыдовтчис самоходнӧй комбайн. Ми сійӧс панйим Меркуровскӧй пашня весьтын, кытчӧ сійӧ вӧлі лӧсьӧдчӧ кежны.
«Со и тайӧ мусӧ вӧчлісны пастбищеяс местаӧ, — думышті ме. И сэк жӧ сувтіс ыджыд вопрос: — А кӧні нӧ найӧ скӧтсӧ йирӧдӧны видзьяс рекмытӧдзыс?»
Но сэк кості петкӧдчис Занулье куш. Синмӧ шыбитчисны ӧтпырйӧ и кӧдза муяс, и Луз юлӧн мӧдлапӧвса вӧръяс, и юланьӧ чукыльӧн лэччысь сикт и чоййывса постройкаяс пӧвстын менам чужан керка.
Мураши трак прӧйдитӧ миян республикалӧн нёльнан лунвыв районъясті — Сыктывдін, Сыктыв, Луза да Летка районъясті. Занулье пукалӧ тайӧ 360 километраа тракт шӧрас. Но меным кажитчӧ, мый сійӧ лоӧ самӧй шӧрас не сӧмын километръяс лыд серти. Занульеӧс позьӧ босьтны индӧм районъяслӧн типичнӧй сиктӧн уна боксянь, шуам, географическӧй расположение да климатическӧй условиеяс боксянь, экономика да овмӧс нуӧдӧм боксянь. Кыдзи и кызвын коми сиктыс, сійӧ пукалӧ ю берег дорын, мукӧд сиктъясысь ыджыда косталӧмӧн. Дай историческӧй развитиеыс сылӧн оз ёна торъяв тайӧ районъясса мукӧд сиктъяс дорысь.
Видзӧдлам Луз юдорса тайӧ сикт вылас пыдісяньджык.
РӦДНӦЙ СИКТ
Сиктыс, дерт, рӧднӧй. А висьталӧй, уна-ӧ ми тӧдам асланым рӧднӧй сиктъясным йылысь? Кутшӧм кӧленалӧн йылӧмъяс лоам асьным? Кутшӧм нимӧн ыдждӧдлісны, шуам, прадедтӧ да прабабушкатӧ? Ог ӧд тӧдӧй. «Вӧлӧма да бырӧма!» — кыдзи сьывсьӧ важ песняын. И кодыр ме заводиті пӧрысь йӧзлысь юасьны Занулье йылысь, кор сійӧ лоӧма, коді сэні первойсӧ овлӧма, унджыкысьсӧ кылі татшӧм воча кыв: кысь нин, бобӧанӧй, ми воклы тӧдны та йылысь, тӧрытъясӧ омӧля помнитам.
Но ӧттор-мӧдтор век жӧ удайтчис тӧдмавны.
Занульесянь нёль-вит километр кывтыдынджык эм Мишаково грезд. Сійӧ лолӧма Занулье дорысь ёна водзджык да шусьылӧма Подкиберьеӧн — Кебрасянь воигӧн первойя грездӧн. А миян сиктлӧн нимыс артмӧма Нюла ю серти, коді усьӧ Лузйӧ километрӧн улынджык. Спаспорубын олӧны рочьяс, и налы миян поселениеыс лоӧ Нюла сайын —
Занулье сёрӧнджык лоӧм йылысь висьталӧны и сэні олысь йӧзлӧн фамилиеясыс. Ӧнія Яборовъяслӧн, Марковъяслӧн, Поповъяслӧн да Юхнинъяслӧн рӧдыс Спаспорубысь, Мокиевъяслӧн — Лоймаысь, Хотемовъяслӧн да Федюневъяслӧн — Векшорысь, Коковкинъяслӧн — Порубысь, Захаровъяслӧн да Вязовъяслӧн — Мишаковоысь.
Занулье быдмӧма, колӧ шуны, зэв ӧдйӧ. 1850 вояс гӧгӧр сэні вӧлӧма сизим керка на. 1881 воӧ — кызь ӧти. Миян нэм заводитчигӧн — ветымын гӧгӧр. Комынӧд воясӧ — сизимдас. 1940 воын медся уна — сизимдас кӧкъямыс.
Мыйла нӧ татчӧ чукӧрмылӧмаӧсь быд дорысь воӧм йӧз? Помкаыс, тыдалӧ, вӧлӧма татшӧм: ӧнія Занулье местасянь медся матын вуджны Лузсянь Сыктылӧ; тасянь жӧ вожалӧны туйяс ю кывтчӧс и ю катчӧс — Вяткалань да В.-Устюглань. Тайӧс тӧд вылын кутӧмӧн, казна шуӧма заселитны таті. Кольӧм нэм первой джынйын сійӧ стрӧитас татчӧ правление — кык судта казеннӧй керка. Кымынкӧ во тані весиг призывайтлӧмаӧсь новобранецъясӧс Ношульсянь да Визинӧдз.
Тайӧ казеннӧй керкаыс пӧ сотчылӧма. Паметь пыдди ас йывсьыс кольӧма сӧмын кыктор: ӧтиыс месталӧн ним — «правленньӧ чой», а мӧдыс — брус модаа зэв гырысь фундамент изъяс, кодъяс миян кадӧ туплясьлісны вӧвлӧм правление местаын, ӧнія Мокиев Иван ӧшинь улын.
Эм ещӧ «завод пос» — коркӧ сійӧ жӧ кадъясӧ Нюла ю дорӧ заводитлӧмаӧсь стрӧитны завод; эм Рудник посёлок — Занульесянь Спаспорублань мунігӧн сизимӧд километраын; эм Руд шор (буракӧ, руда шор); ставыс найӧ висьталӧны сы йылысь, мый заводыс стрӧитсьылӧма кӧрт вӧчӧм вылӧ. Но кулӧма пӧ кӧзяиныс да тайӧн и помасьӧма делӧыс. Вӧлі-ӧ тайӧ фактъясысь кындзи мыйкӧ ещӧ историческӧй — абу тӧдса. И олісны занульесаяс кӧть и мирскӧй тракт вылын, но гырысь событиеясысь бокын, не кӧ лыддьыны салдатӧ да войнаяс вылӧ ветлывлӧмъяс. Вӧдитісны му-видз, колльысисны, вӧралісны, мукӧд воясас сортӧвӧй вӧр лэдзлісны да сійӧс кылӧдлісны, а сэсся воис сӧветскӧй кад. Но и тайӧ выль кадлӧн первойя вит-ӧ-квайт вонас ортсысяньыс быттьӧ нинӧм торъя эз и вежсьы — гӧрисны сійӧ жӧ пу гӧръясӧн, важ моз новлісны ас кыӧм дӧраысь вурӧм шабуръяс, праздникъяс дырйи тышкасьлісны асланыс батьясысь не омӧльджыка. И сэк жӧ кыткӧ самӧй олӧм шӧрӧдыс век ёнджыка и ёнджыка сӧдзӧдчис выльыс. Сӧдзӧдчис быд дорсянь, пырис быд щельӧ, мыччысис выль петасӧн быдлаын — экономикаын, бытын, культураын.
Эз на ставӧн удитны ассьыныс пу гӧръяссӧ вежны вятскӧй гӧръясӧн, кооператив вайис кӧрт плугъяс. Эз на удитны ставӧн ньӧбны плугъяс, мӧдісны кывсьыны тракторъяс. Аттӧ дивӧ, рабочӧйяс пӧ весиг вартан машина вӧчӧмаӧсь! И сійӧс позьӧ судзӧдны ӧтувтчӧмӧн. Кыдз бара вартӧ канальяыд-а? Кымын вартан паличӧн кучкалӧ вольсалӧм кольтаясас? Навернӧ, тайӧ машинаыс зэв ыджыд!
Таӧдз ми тӧдлім сӧмын вурсян машина, и вежӧръяс рисуйтісны вартан машинатӧ медся фантастичнӧя. Но кодыр миян ТСОЗ-лы пароход вайис кык пароконнӧй вартан машина, ми первойсӧ весиг шензьыштім: кысь нӧ талы, татшӧм чугуннӧй тумбаыслы нянь вартны!..
Кадыс вӧлі тулыс. Чукӧртчим товариществоса членъяс, приводас вӧчим пу дышлояс, кодкӧ вайис кольӧм арся обмӧлӧтки кольтаяс, мужикъяс кутчысисны дышлояс дінӧ.
— Заводитлам инӧсь, мыйкӧ ӧд лоас жӧ!
— О-го-го!.. Да сійӧ, зонъяс, дыша вӧрзьӧ. Ставсӧ-ӧ ладнӧ вӧчим?
— Ставыс инструкция серти. Зэлӧдчылӧй прамӧйджыка.
Чунь кузя пиньяса барабан, ӧтарӧ ӧддзӧдчис, кутіс таргыны, сэсся вуджис живгӧм шыӧ, сэсся босьтіс ещӧ вылысджык нота...
— Кольтасӧ, кольтасӧ, сё лешакъяс, сюйӧ нин!..
— Давай, давай!..
Сійӧс кодікӧ барабанӧ чӧвтіс вӧньсӧ разьтӧг. Миян машина гып-сувтіс.
— Окма, оз тай варт...
—
— Инструкциясӧ, мися, инструкциясӧ...
— Кляпт вомад. Кольта вӧньсӧ колӧ разьны да идзассӧ вочасӧн сюявны.
— Э-э, тадзи
Но барабан бергӧдлысь шестерня бара нин вӧрзьыштіс, сталь да чугун шы босьтіс век вылысджык и вылысджык нота.
Колӧ вӧлі лоны сэні, мед аддзыны, кутшӧм шудлунӧн лӧсталісны миян синъяс, кор делӧыс мӧдіс мунны... «инструкция серти». Котралісны выль кольта нӧбъясла, видлалісны вартӧм идзассӧ ӧти ног и мӧд ног, ошкисны, вензисны. А сійӧ, карӧн деревняӧ ыстӧм «агитаторыс», быттьӧ ӧтарӧ ышмис, чуксаліс ас дінас век унджык и унджык йӧзӧс, ошкис аслас песняын рабочӧй да крестьяна костын «смычка».
Вӧліны и противникъяс — ёнджыкасӧ суевернӧй да бӧрӧ кольӧм йӧз пӧвстысь.
— Антикристыс чилзӧ!.. — горзісны найӧ. — О, господьӧй! Пиньясыс сӧтана вомын кодьӧсь! Тьфу! Ас вӧляысь татчӧ он жӧ мӧд нянь сюявны.
Но «агитатор» вӧлі крепыд. Первойя жӧ арнас сійӧ «сяммис» ланьтӧдны кликушаясӧс. Выль частушкаяс пӧвстын мӧдісны сьывсьыны:
«Вартан машина тай колӧ», —
Гӧгӧрвоис Павел дядь.
Тайӧ воясӧ миян ыбъяс вылын первойысь на мӧдісны быдмыны клевер, тимофеевка, люцерна; градъяс вылын петкӧдчисны некор вӧвлытӧмторъяс — морков, свекла, турнепс, ӧгурец да весиг помидор, кодӧс сэкся поэтъяс окотапырысь рифмуйтлісны «пом ни дор»-кӧд. Почётын вӧлі
Журналъяс да газетъяс, ӧшинь занавескаяс да самодеятельнӧй спектакльяс, йӧз кост волысьӧмъясын бурланьӧ вежсьӧм, йӧзлӧн бурджыка пасьтасьӧм, — ставыс вӧлі выль, некор вӧвлытӧм да та вӧсна ещӧ на интереснӧ.
Сиктын «культурнӧй революция» вояс лоины тӧдчанаӧсь ещӧ и сы боксянь, мый найӧ отсалісны коммунистическӧй партиялы дасьтыны крестьянаӧс вӧчны сиктын «мӧд социалистическӧй революция» — вуджны коллективнӧй овмӧсӧ.
Тайӧ процессыс, дерт, муніс страна пасьта не ӧткодя: ӧтилаын — спокойнӧйджыка, мӧдлаын — бурнӧя; муніс сэтшӧм ногӧн, кӧні да кутшӧм обстановка вӧлі и классӧвӧй расслоение и нэмъясӧн артмӧм факторъяс боксянь.
Занульеӧ ми воим рытладор, но нянь идралысьяс вӧліны ыбъяс вылынӧсь на, сиктыс кажитчис лӧньӧн да йӧзтӧмӧн, не кӧ лыддьыны пӧпутнӧй либӧ рейсӧвӧй автомашина виччысьысь пассажиръясӧс, кодъяс петӧмаӧсь Спаспорубысь да Лоймаысь Мураши тракт вылӧ, мед лэччыны Сыктывкарӧ, кайны Объячевоӧ. Быдлаын вальмасисны тшӧг порсьяс.
Миянлысь пилорама вӧлі шуӧма ректыны скӧтнӧй дворъяс дінӧ, и кор ме, гортӧ бӧра-водза пыралӧм бӧрын, локті татчӧ, тані вӧліны нин тырмымӧн йӧз и трактор.
Медся водз синмӧ шыбитчис кыктор:
Ӧти-кӧ, менам сиктын быдмӧма выль поколение, кодкӧд ме омӧля тӧдса. Вежсьӧма и налӧн рольыс. Миян том кадӧ кӧ сиктса том йӧзлӧн эз вӧв ни особӧй профессия, ни торъя «звание», найӧ вӧліны прӧстӧ крестьянин пиянӧн, кутшӧмакӧ «талялісны» асланыс бать-мамлысь «кок туйсӧ», то ӧні налӧн уджалан паськӧм сертиныс позис пӧшти стӧча висьтавны, коді мый вӧчӧ Занульеса «Нюла» колхозын, — тракторист, шофёр, налӧн помощникъяс, кузнеч... Ӧти кывйӧн, машина вылысь пилорама лэдзны чукӧрмӧма колхозлӧн ударнӧй выныс, кодӧс уджалан лунлӧн тайӧ кадӧ позис медся ӧдйӧ чукӧртны.
А мӧдторйыс, мый шыбитчис синмӧ, вӧлі трактор руль дорын пукалысь ныв. Тӧдӧмысь, виччысьтӧмыс тані быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв: ӧд трактористкаясыд миян ӧні мыйта колӧ. Но сы вӧсна, мый тайӧ нылыслӧн ыджыдджык чойыскӧд, Аннаыскӧд, ми коркӧ ӧтлаын быдмылім, мый Аннаыс, кыдзи и сэкся став нывъяс, кужис сӧмын кыны-печкыны, — та вӧсна ме сюся видзӧді трактористка Марика вылӧ да радпырысь аддзи, кутшӧм кокниа да стӧча сійӧ веськӧдлӧ уна тоннаа гусеничнӧй тракторӧн, мед отсавны пилорама лэдзысьяслы.
Аскинас Марикаӧс ме выльысь аддзи сю йӧрысь, кӧні сійӧ аслас тракторӧн бергӧдліс молотилка.
Молотилка сулаліс ыб шӧрын да азыма жӧритіс кольтаяс, кодъясӧс джуджыд подмосток вывсянь сылы «вомас» сюяліс еджыд юрсиа детинка.
Рӧвнӧя мургис трактор, шуркйис-бергаліс природнӧй ремень, небзьӧдӧм идзасӧн да бусӧн пӧлясис молотилка, зарни шорӧн визувтіс вартӧм нянь, кодӧс автомашинаӧн пыр жӧ новлісны колхознӧй складӧ. Кажитчӧ, ставыс вӧлі медся бур ногӧн: сю вундӧма жаткаясӧн, сійӧс вартӧны гумла дорӧ кыскытӧг, сёрӧмъясӧ тэчлытӧг — мыйта удж вын экономитчӧ. И век жӧ тані уджалысьяс эз вӧвны дӧвӧленӧсь: колӧ комбайн.
«Абу-ӧ вывтіджык вельмӧмаӧсь? — позис думыштны колхозникъяс йылысь. — Ӧд гӧрӧны и кӧдзӧны, вундӧны и вартӧны — ставсӧ машинаӧн. Мый ещӧ колӧ налы?»
Воча кывйыс локтіс ачыс:
—
Марика выключитіс трактор, еджыд юрсиа детинка, кодӧс шуисны Устин Толяӧн, дӧзмыштӧмпырысь ӧвтыштіс кинас да мӧдіс лэччыны поскӧд. Сылӧн отсасьысьыс дзебис кольта вӧнь вундалан пуртсӧ...
— Эк, кӧть эськӧ ещӧ кык-куим мортӧс татчӧ! Мый и видзӧдӧ председательным.
— Да ӧд сійӧ абу инкубатор...
— А миянлы кутшӧм делӧ! Чужты, да сет колана мында уджалысьӧс. Мӧд бригадаысь мед ыстас. Комбайнсӧ тай налы сетіс.
Агрегат сувтіс этша йӧз вӧсна. То кольтаяс оз удитны ваявны, то вартӧм идзас заводитӧ тыртны гӧгӧр.
— Давай, том йӧз, отсыштӧй кольта ваялысьяслы, — тэрмӧдліс бригадир. — Унджык ваям — дырджык вартам. А ті, пӧчӧяс, шойччыштӧй.
Том йӧзӧн тані лыддьыссисны нелямын арысь томджыкъяс. Пӧчьяс пӧвстын вӧліны и сизимдас сайӧ арӧсаяс. Тайӧ буретш сійӧ колхозницаясыс, кодъяскӧд ми первойя колхознӧй тулысӧ петавлім гӧрны ӧтувъя му, первойя артельнӧй гожӧмӧ ытшким межатӧм видзьяс, миян олӧмын первойысь гырысь амбаръясӧ чукӧртім нянь.
— Пӧрысьмыны кутім, Василей Василлевич, пӧрысьмыны, — удж сувтӧм бӧрын мекӧд мӧдісны киасьны важъя соседкаяс. — Да и тэ, видзӧд, абу жӧ томмӧмыд. Кадыд тай оз юась...
Ми пуксим шонді кӧрӧн ӧвтысь идзас вылӧ и, кыдзи овлӧ дыр мысти аддзысигӧн, первой делӧ казьтыштім важсӧ.
И зэв тешкодь: найӧ помнитісны буретш сійӧс жӧ, мый кольӧма и менам вежӧрӧ, — бурджыксӧ, ышӧданасӧ, тӧдчанаджыксӧ.
Сёрниысь тыдовтчис и мӧдтор: ӧніясӧ пӧчьяс век нин арталісны важсӧ казьтылӧм пыр.
— Ӧд кыдзи вӧвліс первойя воясас, шуам, турун пуктыны петігӧн: праздниксьыс праздник!
И миян син водзӧ сувтіс кыпыдлунӧн шызьӧм сикт. Тані ставыс нин дась, ставсӧ водзвыв лӧсьӧдӧма, шуӧма, индӧма: нуӧдӧма общӧй колхознӧй собрание, вӧчӧма бригадаяс костын соцдоговоръяс, бӧрйӧма качество кузя комиссия; косаяс тӧчитӧма сідзи, мед покос вылын позис прамӧйджыка акнитлыны; кӧзяйкаяслӧн эштӧдӧма горт гӧгӧр, вурӧма-песлалӧма турун пуктігчӧж кежлӧ; ичмоньяс пасьтасьӧмаӧсь и кокниа и мичаа, мед не уськӧдны асьнысӧ йӧз водзын.
Со кылыштіс гора гудӧк шы. Тайӧ клубысь петіс комсомол. Том йӧз ордын гӧрд флаг. Налы шуӧма прӧйдитны сикт кузя да чукӧртны ас бердас видз вылӧ мунысьясӧс.
Чуксасьӧны гудӧклӧн эзысь гӧлӧсъяс, дӧлалӧ удж вылӧ котыртысь гӧрд флаг; ныв-зон чукӧр, быттьӧ магнит, быд керкаысь кыскӧ ас дінас век выль и выль йӧзӧс.
За-а вла-а-асть совето-о-ов...
Сьылісны кыпыда, весиг воинственнӧя, — ӧд тадзи овлӧ быд раз, кор масса кыпӧдчӧ ыджыд делӧ вылӧ, кор ачыс народыс лыддьӧ тайӧс ассьыс делӧӧн.
Пӧчьяс казьтылісны та йылысь, кыдзи найӧ олӧмын тӧдчана да мича лунъяс йылысь, и сэк жӧ торъя скӧравтӧг норасисны колхозӧн ӧнія веськӧдлысьяс вылӧ, мый найӧ оз пуктыны пыдди удж мичмӧдӧмсӧ.
— Кольӧм воясӧ, например, видз вылад петӧм водзвылын миян весиг шойччан лунсӧ эз вӧчлывны. Асывнас локтас бригадир, висьталас: колӧ пӧ ытшкыны петны и — ставыс. Гажтӧм тадзитӧ.
Ме, дерт, гӧгӧрвои, мыйла тадз скӧравтӧг, весиг председательӧс дорйыштігмоз, норасисны пӧрысь колхозницаяс. Ӧд колхозӧ пырӧм бӧрын первойя воясас «Нюла» колхозысь страдуйтны петавлісны кыксё мортӧдз. А ӧні турунтӧ пуктӧны сӧмын кызь — кызь вит морт. И нянь идралан кадӧ со ёна оз тырмы уджалан выныд. Абу йӧзыс колхозас. Муналӧмаӧсь бокӧ. Со некымын лыдпас: 1940 воын Занулье сиктын вӧлӧма, кыдзи шулім нин, 78 керка; сэні олӧмаӧсь 370 морт; нелямын витӧд воын — кык керкаӧн этшаджык, йӧзыс кольӧма 283; а ветымын сизимӧдын — 67 керка нин, йӧзыс чинӧма 191 мортӧдз.
Татшӧм серпасыс абу ӧтнаслӧн «Нюла» колхозлӧн. Ми весиг тӧдам, мыйла тадзи лои миян сиктъяскӧд — та йылысь бура висьталӧма Кызьӧд партсъезд вылын, партиялӧн сы бӧрса пленумъяс вылын.
Кодыр выльысь ловзис трактор, а молотилка барабан кутіс азыма ньылавны тыра сю кольтаяс, мекӧд варовитысьяс зіля сувтісны уджалан местаясас.
Сійӧ лунӧ ме волі некымынлаӧ на, первой делӧ — комбайнӧн нянь идраланінӧ.
Миян водзын шыльквидзис кызь ӧти гектар пасьта кӧдза му. Тайӧ вӧлі буретш сійӧ Меркуровскӧйыс, кодӧс, кыдзи и Мувӧрын дас вит гектара площадь, вӧлі вӧчлӧма пӧскӧтинаяс местаӧ.
Кыдзи вӧлі артмӧны вӧр пастбищеясыс важӧн? Найӧ артмывлісны, позьӧ шуны, стихийнӧя, ёнджыкасӧ тыла местаясӧ. А главнӧй пастбищеясыс выльдӧдсьывлісны шабді вӧдитан пальникъясӧн.
Вӧчлісны пальникъяссӧ тадзи: ытшкыны петтӧдз на керавлісны муртса быдмыштӧм посни вӧр; тӧвнас татчӧ вайлісны водзвыв дасьтӧм кузь кражъя пес; тулыснас нянь кӧдзӧм бӧрын, кодыр муыс косьмыштас нин, пальник местасӧ сотлісны, пальник пасьтаыс пестывлісны бипур да сійӧс вочасӧн вештісны сэтшӧм ногӧн, мед эжаыс сотчис ставнас. Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд удж. Жар бисӧ лунтыр вештӧмысь йӧз кольмылісны да мудзлісны усьтӧдзыс.
Но шабді быдмыліс бура. Прилузьеын, торъя нин Порубын, Спаспорубын да Лоймаын, татшӧм шабдісьыс вӧчлісны вузалӧм вылӧ первосортнӧй кудель.
Меркуровскӧй гӧрӧм бӧрын первойя воясас татчӧ быдмыліс бур рудзӧг нянь. Но мулӧн выныс вочасӧн чиніс, куйӧд эз волы татчӧ ни ӧти додь тыр, урожайяс лоины век жебджыкӧсь. А таво, весиг бур гожӧм вылӧ видзӧдтӧг, сю быдмӧма некытчӧ шогмытӧма нин.
Ме юалі колхозса председательлысь, коді буретш лӧсяліс тані, ыджыд-ӧ урожай сетӧ тайӧ мулӧн ӧти гектар.
Председатель ыстысис Мувӧр пашня вылӧ, кӧні урожайыс вӧлі тані кодь жӧ, но няньсӧ уберитӧма нин комбайнӧн.
— Ми сэтысь пӧлучитім шӧркодя кык да джын центнерӧн га вылысь.
— А уна-ӧ кӧйдыс кӧдзлінныд?
— Кӧдзлім кыксё нелямын килограммӧн гектар вылӧ.
Тайӧ вопрос вылӧ тыр ӧтвет пӧлучитӧм бӧрын позис юавны сӧмын ӧтитор йылысь;
— Мый жӧ ті кӧсъянныд вӧчны водзӧ татшӧм вынтӧммӧм муяснас?
Председатель вочавидзис дженьыда:
— Колхозлысь кӧдза муяс чинтыны оз позь.
Тайӧ кадӧ самоходнӧй комбайн ӧдйӧ кытшлаліс джодж кодь шыльыд паськыд му вывті. Сійӧ быттьӧ збыльысь тэрмасис регыдджык мынтӧдчыны тайӧ пашнясьыс, кӧні юрси сі кызта шочиник идзас вылын ӧшалісны гут гырся шепъяс. Мусӧ ме некымынысь кытшовті комбайн вылын. Штурвал дінсянь видзӧдігӧн сюыс кажитчис ещӧ на гӧльӧн, бункерӧ муртса-муртса киссьыштіс ур гыж кодь недӧкунь тусь.
Татшӧм урожай вылӧ видзӧдігӧн кыдзи нӧ он казьтышт удобрение йылысь! Кыдзи он уськӧд тӧд вылӧ гӧлиник почваяс вынсьӧдӧм вӧсна крестьяналысь нэмъяс чӧжся тӧждысьӧмсӧ. Куйӧд весиг диктуйтліс овмӧсын кӧдза муяс чинтӧм-паськӧдӧм. Ёнджыкасӧ куйӧд вӧсна жӧ видзлісны унджык скӧт. Сыктыв, Луз да Летка районъясын, например, шӧркодя олысь крестьянин видзліс пара вӧв, вит-квайт лысьтан мӧс, дас гӧгӧр ыж, порсь да кукань. Сійӧ омӧльджыка донъявліс йӧв-вый, ёнджыка — куйӧд. Куйӧдтӧг эз быдмы нянь.
Тӧдӧмысь, абу коланлуныс дорйыны ни сэкся няйт картаяс да гидъяс, ни эз позь ошйысьны гырысь удойясӧн, но кӧдза муыс, кымын сійӧ лоліс важъяджыкӧн, сымын ыджыдджык урожай сетіс. Наукаын тайӧ шусьӧ мулӧн возрастающӧй плодородиеӧн. Вылынджык индӧм районъясын важ муяс сетлывлісны комын — нелямын да унджык центнер урожайяс гектар вылысь! Татшӧм муяс вылӧ кӧдзлывлӧм турунъяс (клевер, вика сора зӧр да мукӧд) век быдмывлісны усьмӧн — ӧти гожӧмнас кыкысь ытшкӧм вылӧ; корнеплодъяс (турнепс, кормӧвӧй свекла, сёркни) сетлывлісны сэтшӧм гырысь урожайяс, мый ставнас вевттьывлісны мусӧ.
Бӧрынджык скӧт видзӧм кутіс донъявсьыны основнӧй продукция сетӧм боксянь. И тайӧ, дерт, правильнӧ. Колхозъясын типӧвӧй скӧтнӧй дворъяс лӧсьӧдӧм, скӧтлысь порода бурмӧдӧм да скӧт видзӧмын мукӧд колана мераяс примитӧм содтісны мӧсъяслысь йӧвсӧ. Та вӧсна кӧть и тайӧ районъясын скӧтыс мыйтакӧ чиніс, но йӧв да вый лои унджык. Дзик мӧд ногӧн артмис удобрениеяс кузя.
Ме босьта «Нюла» колхозӧс и бара жӧ ог сы вӧсна, мый тані положениеыс вермас лоны бурджык либӧ лёкджык, а прӧстӧ кӧсъя петкӧдлыны пример вылын: эм абу колхозъясын куйӧд и мый сыкӧд вӧчӧны.
1957-во кежлӧ «Нюлалӧн» лыддьыссис куимсё гӧгӧр гектар кӧдза му, сё сизимдас квайт гырысь скӧт, на пӧвстын кӧкъямысдас гӧгӧр лысьтан мӧс, ветымын вӧв, комын порсь, мыйтакӧ ыж. Таысь кындзи, пӧшти быд колхозник семьялӧн эм мӧс, этша вылӧ ӧти порсь, гоз-мӧд ыж. Лыддьыны кӧ ставсӧ, чукӧрмас витсё душ кымын. Куимсё гектар кӧдза му вылӧ витсё душ куйӧд вӧчысь! Тайӧ ӧд абу этша. И сэк жӧ торъя муяс вылӧ куйӧд ни мукӧд сикас удобрение эз волыны дас вояс чӧжӧн ни ӧти додь, ни ӧти килограмм.
Кытчӧ нӧ лои куйӧдыс, кӧдза мулӧн тайӧ драгоценнӧй кӧрымыс, код вӧсна крестьяна коркӧ вӧліны пыр дасьӧсь тышкасьны? Сійӧ ӧні мыйтакӧ «сотчӧ», мыйтакӧ визувтӧ пӧльза сеттӧг. Сотчӧ ӧтка картаясысь дыр кад чӧж петкӧдтӧмла, визувтӧ куйӧд ваӧн бокӧ сы вӧсна, мый куйӧдыс оз чукӧртсьы нарошнӧ вӧчӧм куйӧд видзанінъясӧ.
Ме эськӧ эг кӧсйы янӧдны ас сиктса колхозникъясӧс, но ылӧдчыны абу лӧсьыд, и меным быть лоӧ висьтавны та йылысь.
Некымын во сайын ме волі Занульеӧ. Поводдяыс пукаліс кос да мича, сідзи и кыскис быдлаӧ волыны... Кежи скӧтнӧй дворъяс дінӧ. Колӧ шуны, «Нюла» колхозлӧн найӧ бурӧсь, типӧвӧйӧсь. Кадыс вӧлі лун шӧр, мӧсъяс — видзьяс вылынӧсь, дворъяслӧн ӧдзӧсъяс восьсаӧсь... Видзӧда и аддза: двор дорын местаыс зэв шыльыд и неуна мылькъя. Думайта, кутшӧм сӧстӧма видзӧны таті — чаг ни палич оз туплясь. Восьлала водзӧ. Воӧдчи нин мыльк шӧрӧдзыс. Друг кок ув муыс заводитіс вӧйны. Ещӧ здук мысти выліса коркаыс потіс, потасӧдыс быйкнитіс сук веж ва, а ачым мӧді му пырыс мунны... Матігӧгӧрын йӧз эз вӧвны, надейтчыны некод вылӧ, и ме ӧдйӧджык нин чеччышті боквыв. Бур ещӧ сійӧ, мый вӧлі сапӧга. Сэтчӧ жӧ и ваыс регыд сюрис мыськыны сапӧгъяс. Мыйын делӧыс? Делӧыс сыын, мый татчӧ уна тӧлысь чӧж петкӧдлӧмаӧсь вольӧстӧм мӧс куйӧд. Вылісӧ зэръяс шыльӧдӧмаӧсь, шонді сэтчӧ вӧчӧма корка, — лоӧмаӧсь дзонь геологическӧй вежсьӧмъяс! А ме, геология тӧдтӧм мортыд, и думыштны эг сяммы та йылысь да муртса эг торксьы.
Рытнас гортӧ воӧм бӧрын лои окота кольччывны ас кежысь, и ме петі асланым карта мышкӧ, кысянь синъяс водзӧ воссьӧ зэв мича серпас.
Медся водз колӧ шуны: миян карта мыш, кодӧс шуӧны Ыджыд лыа дорӧн, лоӧ Кебраланьсянь Луз юланьӧ чургӧдчыштӧм керӧс йылӧн, и зэртӧмджык гожӧмъясӧ кунӧра кымӧръяс, кор найӧ кутасны кайны рытыввывсянь, век нин потӧны шӧри; ӧтар джынйыс нёровтчӧ Луз катчӧс, мӧд джынйыс веськӧдчӧ Ичӧт Нюла кузя Кебра вӧлӧклань.
Тайӧ керӧс йывсӧ полукругӧн кытшалӧны кӧдза муяс. Кӧдза муяссьыс улынджык и самӧй Луз кыр йылӧдз паськӧдчӧмаӧсь вӧвлӧм кук йӧръяс, нюр сора посни вӧр, вӧвлӧм весас видзьяс, кыті ставнас шусьӧ Ыбултӧн. А ачыс Ыбултыс веськыдвылас нюжалӧ мельнича дінӧн да Ичӧт Нюла доръясӧн, и тожӧ быттьӧ кытшовтӧ миянлысь сиктнымӧс.
Ме тайӧс тӧдчӧда сы могысь, мед водзвыв тӧдмасьны местаяснас, кодъяс миянлы ковмасны на.
Ыджыд лыа дорсянь видзӧдігӧн мичыс артмӧ, дерт, унатор тыдалӧмысь. Сикт керӧслы паныдӧн моз шеныштчӧма уна сё квадратнӧй километр пасьта веж вӧр, кодӧс гигантскӧй кӧшельӧ моз йӧртӧма Луз юлӧн вочасӧн артмысь мегыр. Ӧти сайысь пасъям, мый рытыв-лунвывсянь войвылӧ уръяс пышйигӧн тайӧ кӧшеляс чукӧрмылӧ уна ур, и найӧ юсӧ вуджӧны веськыда миян сикт вылӧ.
Тайӧ керӧс вывсянь жӧ позьӧ аддзыны Лузлысь туйнырсӧ да сы дорын пукалысь сиктъяслысь кушъяссӧ. А гожся рытъясӧ, кор шондіыс пуксьӧ нин, ю катчӧс видзӧдігӧн позьӧ аддзыны Объячевоса районнӧй культура керка. Тасянь Объячевоӧдз ветымын сайӧ километр, и культура керкаыс дзирвидзлӧ шонді югӧрын еджыд чут моз, быттьӧ пукалӧ тӧвся гӧна кӧч. Ю кывтыдланьын коркӧ тыдавліс и мӧд еджыд чут — Спаспорубса вичко. Занульесянь Спаспорубӧдз лыддьыссьӧ кызь вит километр, и еджыд чутыс кажитчыліс кык пӧв ыджыдджыкӧн.
Нырӧ ёна ӧвтӧ воӧм няньлӧн да картупель корлӧн дукыс. Молотилка, кылӧ, уджаліс на, но ӧні ньӧти сувтлытӧг, тыдалӧ, воӧмаӧсь содтӧд йӧз. Ачыс молотилкаыс тасянь эз тыдав, сійӧс сайӧдіс сикт нӧрыслӧн веськыдвыв бокыс, и вартанінын мунысь уджсӧ позис донъявны сӧмын татчӧ воысь шыяс серти. Кыліс, кыдзи барабанӧ быд кольта сюйыштӧмысь век ӧти ногӧн брункнитіс, и тайӧ брункнитӧмъяс серти позис гӧгӧрвоны, кыдзи сэні тэрмасьӧны, зільӧны талун жӧ помавны тайӧ му вылысь вартӧмсӧ. Ӧтарӧ-мӧдарӧ частӧ гуръяліс колхознӧй автомашина. И быд раз вӧлі зэв нимкодь кывны моторлысь гора азгӧмсӧ, кор сьӧкыд мешӧкъясӧн грузитӧм машина ыб вывсянь кыпӧдчис Правленньӧ чойӧд.
КЫТІ КЫВТЛІСНЫ БАРКАЯС
Мӧд асывнас менӧ садьмӧдіс петукӧн асьсӧ чайтысь курӧг. Первойсӧ вӧлі он и гӧгӧрво: сарайын котсьӧ курӧг, и сэні жӧ друг петук чукӧстсяс.
Мися нӧ, тіян выль породаа кольк вайысь али мый лӧсьӧдӧма?
— Абу выль порода, — шуӧны меным, — но матӧ воштіс — чуксасьӧ. Весиг кольксӧ зэв сьӧкыда кутіс вайны. Отсасьны лоӧ.
Миян водзын тшӧкӧлдывайтіс югъялысь сьӧд гӧна курӧг. Ыдждаммӧм сорсыс сылӧн ӧзйис би гӧрд рӧмӧн, гоньгӧдӧм юрнас муртса небесасӧ оз пык.
—
Котсис сійӧ ӧдӧбсьӧмӧн, ыджыд пикӧ воӧм дырйи моз, позьӧ шуны — садь быртӧдзыс, быттьӧ вот-вот лоас мыйкӧ зэв страшнӧйтор.
— Ӧд кутшӧм лабутнӧй курӧг вӧвлі, — норасисны кӧзяйкаяс. — Мужичӧй делӧ йылысь и думыштны эз кӧсйы. Медся уна кольк вайліс.
— Мӧд во нин тадзи йӧйталӧны курӧгъяс. Важ йӧз шулӧмаӧсь — лёктор водзын пӧ.
— А прамӧй петукыс мый видзӧдӧ? Мыйла оз чирышт татшӧмъяссӧ?
— Да ӧд сыын и делӧыс: петукыс некодлӧн абу!
Менам быдӧн нюм петіс: нэмъяс чӧж видзӧны курӧгъясӧс, а оз гӧгӧрвоны, мыйла найӧ чуксасьлӧны. Вопросыс ӧнӧдз на решайтчывліс либӧ
Дерт, позис тані жӧ висьтавны кӧзяйкаяслы, мыйла чуксасьлӧны курӧгъяс, кор найӧ дзонь воясӧн весиг син пӧвнас оз аддзывны петукъясӧс. Позис лыддьыны биологическӧй законъяс йылысь дзонь лекция да тӧдчӧдны, мыйӧ вайӧдлӧ природалысь законъяс торкӧмыд, но меным вӧлі окота, мед курӧг видзысьяс асьныс гӧгӧрвоасны ассьыныс мыжсӧ. И ме заводиті кытшолӧн.
Вот, шуа, тӧрыт ме волі кык му вылӧ. Ӧтиас быдмӧма бур сю и ті асьныд тӧданныд — уджалінныд вартан машина дінын — мыйта нянь воис амбаръясӧ. А мӧд муыс — Меркуровскӧйыд — весиг кӧйдыс пудсӧ эз сет...
— Да кысь нӧ сетас Меркуровскӧйыд, — друг ӧзйыштісны мекӧд сёрнитысьяс. — Скӧт йирӧданінъяс кужим рӧзӧритны, ставсӧ гӧрим, а куйӧд пыдди кӧйдысӧн мусӧ вынсьӧдам...
— Овлӧны и кык пӧвста нелючкияс, — заводитлі лӧньӧдыштны скӧралысьясӧс, мед водзӧ нуӧдны панӧм сёрнисӧ. Но кыкнан «нелючкиыс» вӧлӧмаӧсь сэтшӧм ёсь вопросъяс, мый лӧньӧдӧм пыдди артмис ызйӧдӧм, быттьӧ сотчысь бипурйӧ сюрис тусяпу лыс.
Торъя нин ёна колхозницаясӧс тӧждысьӧдіс тувсов пӧскӧтинаяс дзикӧдз бырӧдӧм.
— Мый вӧлі — тырис джуджыд вӧрӧн. Кыті позяс кранитны — гӧрим. Куш канава доръяс и колисны коньӧр скӧтлы. Да ещӧ уна йӧв виччысям!..
— Уна тай!.. Лола шорӧдз бӧра-водз кайлӧм бӧрад мӧсъяс воӧны гортӧ дзик тшыгӧсь — быттьӧ кык пӧв костӧ топӧдлӧмаӧсь коньӧръясӧс.
— Туйдорса буссӧ буди сёясны-а...
— Дас вит версттӧ «шагом-марш» бӧрад джын йӧлыс вошӧ.
— Да мый нин сэсся прамӧйджыка ли мый ли вопроссӧ ог сӧгласуйтӧй!
— Сӧгласуйтам, бобӧанӧй. Сӧгласуйтам и решайтам! Бесклебичаысь мыйта вӧр нин МТС «люкаліс».
— Тӧлтуй вылысь тай эськӧ «люкаліс» жӧ да, мый пӧльзаыс соттӧгыд...
— Уна и ӧмидз лоас, нывъяс, локтан воясӧ, — сералӧм могысь нин содтісны ещӧ. — Ылӧ мунны оз ков вотчынытӧ. Пашня потшӧс дорад и эм.
«Люкавны» — тайӧ лоӧ кусторезъясӧн пӧрӧдны вӧр, мед сэсся сійӧс сотны да ректыны — вӧчны пӧскӧтина.
Меным пыр жӧ лои окота видзӧдлыны выль пӧскӧтина местаяссӧ, но колӧ вӧлі помавны заводитӧм сёрни, и ме бара шыаси:
— Позьӧ шуны со мый: ӧти-кӧ, миян кӧдза муясыд, он кӧ найӧс вынсьӧд, тырсявтӧм мӧсъяс кодьӧсь — оз рӧдитны; мӧд-кӧ, миян вӧраинъясын олӧмыд тулысын увтасінӧ узьмӧдчӧм кодь, прӧзевайтан — ойдӧдас. Тайӧ — природалӧн законъяс, кодъясӧс пыдди пуктытӧмыд вайӧдлӧ сэтчӧ, кыдз шуласны: шыдтӧ азялӧм бӧрын вӧлисти казялан. Тадзи али абу?
Воча кыв вӧлі медся дружнӧй. Ставӧн шуисны, збыль пӧ тадзи. Ме радлі и мӧдтор кузя: мекӧд сёрнитігӧн колхозницаяс ӧнӧдз на став мыжсӧ босьтісны ас выланыс, мукӧдъяс вылӧ ыстысьтӧг. Навернӧ, думайта, и петукъясӧс бырӧдӧмысь мыжсӧ ас выланыс жӧ босьтасны. Но артмис неуна мӧд ногӧн. Ме муртса удиті восьтыны вом, мед висьтавны, кутшӧм ыджыд роль курӧгъяс видзӧмын ворсӧны петукъяс, кыдзи бара ставӧн шызисны.
— Сёрниыс абу петук йылысь. Ковмас кӧ, ми сійӧс аски жӧ судзӧдам.
— Сёрниыс мунӧ главнӧй законъяс йылысь.
— Кӧні вӧліны миян руководительяс? Мыйла прӧзевайтісны тайӧ законъяссӧ?
— Ӧд эз жӧ паччӧр вылын узьны! Кывзан да век на диалектика серти олісны. Кытчӧ нӧ сійӧс, диалектикасӧ, друг воштісны? Кутшӧм кольмӧдан ру саймовтліс налысь вежӧрсӧ?..
Ог тӧд, мыйӧн эськӧ помасис татшӧм пӧся варовитӧмным, эз кӧ миянӧс чукӧстны завтракайтны. А нюжмасьны кадыс эз нин вӧв: кодсюрӧ мӧдӧдчӧмаӧсь вартан машина дінӧ, кодӧс Марика аслас тракторӧн, кылӧ, кыскис выль му вылӧ.
Сёйсис, колӧ шуны, омӧля. Рӧд эз сёйсьы. Морӧспань улын быттьӧ мыйкӧ шоммис. Юр вежӧрысь некыдз эз вешйыны сӧмын на кылӧм зэв курыд кывъяс. Збыль ӧд артмӧ кутшӧмкӧ лӧсявтӧмтор. Ӧтарсянь кӧ босьтны, асланым уджын ми ставӧн зілям вӧчны сідзи, мед вӧлі бурджык, нуӧдам водзвыв лӧсьӧдӧм план серти народнӧй овмӧс да шедӧдам гырысь вермӧмъяс. Босьтны кӧ мӧдарсянь, торъя звеноясын артмӧны со этатшӧмторъяс, кыдзи урожай чинтӧм либӧ пастбищеяс вильдан делӧын дзикӧдз лэдзчысьӧм. Тайӧ ӧд абу сӧмын «Нюла» колхозын. Татшӧм положениеыс миян районса унджык колхозас. Коді нӧ тані медся мыжаыс? Бурджык шуны, кӧні тайӧ тырмытӧмторъясыслӧн вужйыс? Этша уджалысьын-ӧ, лёка веськӧдлӧмын-ӧ, али ещӧ мыйынкӧ?
Завтрак бӧрын мӧдӧдчи Тӧлтуй вылӧ. Пашня потшӧс да тракт туй пельӧсын петкӧдчис вель паськыд места, кытысь вӧрсӧ пӧрӧдӧма, — весиг абу пӧрӧдӧма, а нырӧма, кыдзи нырлӧ да гартлӧ бушков. Вӧсни керъяс кызта нин быдмӧм козъяс, кыдзьяс, пипуяс куйлісны то ӧтарӧ, то мӧдарӧ йылӧн. Ӧтияс пӧрӧмаӧсь вужъяснас, мӧдъяс — жугалӧм дінаӧсь, коймӧдъясӧс быттьӧ черӧн ӧтчыд керыштӧмаӧсь, стальнӧй багатыр-кусторез уджалӧма кыдзи сяммӧма.
Паръяссьӧма и ачыс муыс: кузь нитш сора му эж то лёзьвидзис чургӧдчӧм вужъяс вылын, то куйліс чукӧрӧн-чукӧрӧн, и «кучиктӧм» еджгов мусинма телезнаяс вылын торъя ёна тӧдчисны и аслас «люкасьысьыслӧн» выныштчӧмъясыс.
Кымын водзӧ пыра мортӧн вӧчӧм тайӧ буреломас, сымын унджык вопрос чужӧ. Коліс-ӧ буретш татысь «люкавны» вӧрсӧ, кӧні оз ло ва ни оз кут быдмыны прамӧй турун? Гашкӧ тайӧ вӧчсьӧ сӧмын сы вӧсна, мый тані коркӧ вӧвлісны посни вӧра пастбищеяс.
Омӧлик пастбищеяс вӧліны турунтӧмӧсь.
Ме тӧда и сійӧ местасӧ, коді шусьӧ Бесклебичаӧн. Скӧтнӧй дворъяссянь сэтчӧдз лоӧ нёль километрысь унджык. Колӧ мунны Нюла сайӧ, вӧръяс пыр. И бара жӧ: мыйла сэтчӧ? Бара ӧмӧй сы вӧсна, мый сэні коркӧ вӧвлӧмаӧсь тылаяс, и сэтчӧ стихийнӧя артмылӧмаӧсь скӧт йирӧданінъяс? Но ӧд, ӧти-кӧ, сэки сэні вӧвлісны кушъяс, а ӧні джуджыд вӧр. И, мӧд-кӧ, важъя кадъясад кутшӧмкӧ культурнӧй пӧскӧтинаяс лӧсьӧдӧм йылысь и сёрниыс эз вермы лоны.
А вот «люкалӧмаӧсь» вӧрсӧ. «Люкалӧмаӧсь» прамӧя артышттӧг, сэсся весиг абу сотӧмаӧсь, кольӧмаӧсь малинник вылӧ. И ме водзвыв, торъя юасьтӧг, верма висьтавны, кутшӧм сёрнитчӧмъяс та кузя вӧліны район, колхоз да МТС костын.
Районсянь звӧнитӧны колхозса председательлы:
— Висьтав, другӧ, тэ мыйкӧ вӧчан он пастбищеяс паськӧдӧм кузя?
— Вӧчам мыйсюрӧ,
— Колӧ используйтны техника. Хаит дінӧ колӧ шыӧдчыны. Семён Абрамовичӧс ми тӧкӧтьӧ кеслыштім нин МТС-лысь техника сулӧдӧмысь...
«Нюла» колхозӧ звӧнитӧ и ачыс Семён Абрамович. Ок, и дипломат Порубса МТС-ын директорыс!
— Висьтала
Колхозса председатель, дерт жӧ, тшӧктӧ ыстыны кусторез. Индыссьӧ лоан пӧскӧтина площадь, урчитсьӧ уджлӧн объём, МТС да колхоз костын вӧчсьӧ договор, чудо-багатыр заводитӧ «люкавны» вӧр, сылӧн вынысь да мурзӧмысь дрӧжжитӧ му и ва. Ставыс кыдзи колӧ: лоӧ, мый сетны сводкаын, техника оз сулав весь, руководительяслӧн сьӧлӧмъяс местаынӧсь. Вӧрыд миян, майбыр, тырмас, кӧть нэмтӧ «люкав», оз быр. Ӧд ӧтнаслӧн «Нюла» колхозлӧн сійӧ 1539 га. Тайӧ лыддьыссьӧ государственнӧй акт серти, кодӧс кырымавлӧма колхозъяс котыртчан кадӧ на. Збыль вылас ӧні сылӧн вӧр площадьыс ёна унджык. Сійӧ содіс вӧр видзьяс, пӧскӧтинаяс да кустарникъяс вӧрсялӧм тшӧт весьтӧ. Колхозлӧн ӧні этша вылӧ кык тысяча гектар вӧраинъяс, — некодлы нинӧм вылӧ ковтӧм сук давъяс да рощаяс. Квайтымын сизим овмӧса колхозлӧн кызь квадратнӧй километр пасьта вӧр площадь!
Эм мый йылысь думыштны.
Тадзи, ас кежысь артасигад, менам пырсьӧма «буреломӧ» мӧдар дорӧдзыс нин. Бергӧдчыны вӧлі нинӧмла, и ме думышті мунны водзӧ да петны кӧдза му массивъяслӧн асыввыв пельӧсӧ, кыті шусьӧ Ягшор йылӧн, мед сэсянь прӧйдитны комбайнӧн ид вартысьяс дінті да сикт бокӧд лэччыны скӧтнӧй дворъяс дінӧ, а сэсянь веськыда нюр вомӧн петны Луз ю дорӧ.
Тайӧ менам эз вӧв кутшӧмкӧ водзвыв думыштӧм план, ме сӧмын чувствуйті, мый йӧзтӧ критикуйтӧмыд — сійӧ этша на. Колӧ налы отсавны. Но кутшӧм ногӧн — вӧлі сьӧкыд на шуны кывйӧн.
Комбайныс сійӧ жӧ, кодӧс тӧрыт аддзылі Меркуровскӧй пашня вылысь. Молотилкаӧн вартысьяс, вӧлӧм, абу весь завидьтӧмаӧсь мӧд бригадалы. Комбайнӧн вартігӧн йӧз выныд колӧ тӧдчымӧн этшаджык. Тӧлка машина ачыс «котраліс» чумали радъясӧд, ачыс кисьталіс автомашина кузовӧ вартӧм няньсӧ, некор эз лэдз тырны асьсӧ идзасӧн, — любӧ видзӧдны! Мый эськӧ татчӧ шуисны найӧ, кодъяс коркӧ сэтшӧма шензьылісны чугуннӧй тумба кодь пароконнӧй вартан машинаяс вылӧ, вермисны кӧ чеччыны асланыс гуясысь? Ме чайта, налы эськӧ вӧлі омӧля гӧгӧрвоана со мый: налӧн олан кадӧ кӧ му вылад эз кольлыв ни ӧти шеп (пӧшти быд усьӧм тусь вӧлі чукӧртӧны!), вундігъясад весиг ассьыныс шабуръяссӧ вӧлі вольсалӧны кольта улӧ, а тэчигъясӧн телегаяс вылӧ вонъяс либӧ мукӧдтор паськӧдӧны, то ӧні мыйта киссьӧ му вылӧ няньыс, унджыкыс кольӧ сэтчӧ. Татшӧм тырмытӧмторйыс меным ёна жӧ синмӧ шыбитчис тӧрыт нин, молотилка дінӧ волігӧн. Та йылысь ме весиг заводитлі панны бригадиркӧд сёрни. Но сійӧс мыйлакӧ ньӧти эз тӧждысьӧд прӧстӧ вошысь няньыс. Сійӧ на вылӧ видзӧдіс дзик аслысног. И меным шуис:
— Бур эськӧ вӧлі, тайӧ мусӧ кӧ ӧні буриника агсавны. Вермас быдмыны бур рудзӧг, кӧйдыс кӧдзтӧг. Локтан тулысын добра лоас скӧтлы веж подкормка вылӧ.
— Думайтан сы мында нянь киссьӧ, мый и кӧдзны оз ков?
— Унджык на киссьӧ кӧйдыс дорсьыд.
Ме, дерт, шензьышті. А аслым думышті, мый му вылӧ уна нянь киськалӧмыс бара жӧ артмӧ колхозын этша йӧз вын вӧсна... Но ӧні комбайнӧн вартӧм вылӧ видзӧдігӧн друг быттьӧ ставыс воссьыштіс: няньсӧ эз кутны донъявны воддза моз. Мыйла нӧ? Тыдалӧ, некымын помка вӧсна. Ог тӧд, коді тані медся главнӧйыс, а помкаясыс татшӧмӧсь: ӧти-кӧ, зернӧвӧйяслӧн урожайяс чинісны — трудодень вылӧ нянь воис этша, лоӧ сёйны ньӧбӧм нянь, а доныс сылӧн абу ыджыд; мӧд-кӧ, зернӧвӧйяслӧн ичӧт урожай вӧсна уна во чӧж нин государстволы нянь поставкаяс да МТС-лы натуроплата ковмис мынтыны мукӧд прӧдуктаясӧн: яйӧн, выйӧн, йӧлӧн, овощиӧн да мукӧдторйӧн.
Колхозникъяс сідзи и шуӧны:
— Миянӧс мездӧ скӧт видзӧм. Сійӧ миянлы сетӧ рӧскодъяс вылӧ сьӧм, мездӧ колхозӧс нянь поставкаясысь.
Сідзкӧ, миян местаясын да татшӧм ситуация дырйиыд тӧварнӧй нянь вӧдитӧмыд заводитӧ лоны висьлӧс кага кодьӧн, коді оз вермы сетны бать-мамыслы ни ыджыд надея, ни нимкодьлун.
И мӧдарӧ, скӧт видзӧм экономически оправдайтӧ не сӧмын асьсӧ, но сылӧн тӧварнӧй продукцияыс буксирӧн моз кыскӧ овмӧслысь бӧрӧ кольччысь юкӧнъяссӧ.
«А тайӧ кӧ збыль тадзи...» — ас думысь ме заводитлі вӧчны выводъяс, но сэк жӧ тӧд вылӧ усисны и вӧрсялӧм пӧскӧтина местаяс, и кусторезӧн «люкалӧм» да соттӧм вӧр, и тшӧтш сійӧтор, мый муяс вывті ветлӧдлігӧн менӧ эз на радуйтны ни кӧдзӧм турунъяс, ни кормӧвӧй корнеплодъяс, ни мыйкӧ ещӧ сэтшӧмторъяс, кодъяс эськӧ висьталісны скӧт видзӧм ёнджыка паськӧдӧм йылысь.
Ме ӧдйӧджык нин мӧдӧдчи водзӧ, мед веськавны Луз берегӧ, быттьӧ сійӧ збыль мыйкӧ вермис сетны либӧ висьтавны меным.
Нюра местаыс, кодӧс ковмис вуджны, заводитчӧ самӧй скӧтнӧй дворъяс дінсянь да нюжалӧ ю катчӧс уна километр вылӧ. Тайӧ нюрыс мыйтакӧ казьтылӧ вӧр ю адзьяслысь (поймаяслысь) местаяс — сэтчӧ быдмӧ сэтшӧм жӧ леторос сора козъя вӧр, весалӧм бӧрас сідз жӧ бура быдмӧ турун. Нюр помсӧ да Лузла дорсӧ коркӧ весавлӧмаӧсь нин. Помас и ӧні на эмӧсь туруна кук йӧръяс, а ю дорыс шусьӧ Ичӧт видз вылӧн, кытысь коркӧ пуктывлім турун, а ӧні тулысъяснас сэні йирӧдӧны вӧвъясӧс.
— Но и мый? — вермасны юавны читательяс.
— Да, нинӧм. Вот сулала кыр дорас да видзӧда ю вылас.
Тыдаліс зэв ылӧдз. Катыдланьӧ нюжалысь вомын помасис Ягувт чукыльӧн, кывтыдланьӧ — Нюла устьеӧн, ставыс нёль километр гӧгӧр. Самӧй кыр пыдӧсӧдыс лӧня кывтіс муртса гӧрдов ва, и ӧні ньӧти эз вӧв сьӧкыд шыбитны изтор мӧдлапӧв лыа вылӧдз.
Та пыдди таті мӧд кодь овлӧ тулысъясын. Джуджыд кыръясас чукйӧн лэптысьӧм ытва кывтӧ ӧдӧбсьӧмӧн, и сэки сы вылӧ позьӧ видзӧдны помся дыр.
Вежӧр фантазируйтӧ татшӧм ытвасӧ, пырӧдчӧ историяӧ, и Лузным сувтӧ син водзӧ став аслас тӧдчанлунӧн: кольӧм нэмъясӧ сійӧ лыддьыссьыліс Россиялысь Европейскӧй Войвыв снабжайтӧмын магистральнӧй туйяс пӧвстысь главнӧйӧн. Грузъяс вайлӧмаӧсь тӧвся туйӧн Вяткасянь Ношульӧдз. Ношульын стрӧитлӧмаӧсь баркаяс — гырысь баржа модаа суднояс — да сійӧн тӧваръяс кылӧдлӧмаӧсь самосплавӧн Великӧй Устюгӧдз, Котласӧдз, Кардорӧдз. Ыджыд-ӧ вӧлӧма грузооборотыс, позьӧ гӧгӧрвоны татшӧм фактъясысь: быд во Ношульын стрӧитлӧмаӧсь уна дас выль барка. Пӧрысь йӧз ӧні на казьтылӧны: мукӧд тулыснас пӧ ю кузя кывтлӧма сё сайӧ барка. А Вяткасянь Ношульӧдз тӧвъяснас вӧвлӧма орчча кык туй: ӧтиӧдыс помся воӧны тӧвар кыскысь вӧла-доддяяс, мӧдӧдыс бӧр мунӧны тыртӧмъясыс. Ношуль перевоз улысь и ӧні на позьӧ аддзыны лыдтӧм амбаръясысь, складъясысь вӧвлӧм местаяссӧ. Ставыс тайӧ висьталӧ груз кыскалысьяслӧн, барка стрӧитысьяслӧн, баркаяссӧ кылӧдысьяслӧн дзонь армия йылысь.
Лузлӧн, кыдзи тӧргӧвӧй магистральнӧй туйлӧн, тӧдчанлуныс ӧдйӧ усис Котласӧдз кӧрт туй нюжӧдӧм бӧрын.
Дзоля дырйи ме аддзылі на некымын баркалысь кывтӧмсӧ. Но пӧрысьджык йӧзлӧн сёрниясысь вӧлі тӧдчӧ, мый баркаяс менам ичӧт дырйи кывтісны ньӧжйӧджык, найӧс кутісны лотъяс — уна пудъя чугуннӧй «бабаяс», кодъясӧс лэдзӧма барка бӧрӧ пышкысь вӧчӧм сой кызта кузь трос йылӧ. Лотъяс кыссьӧны ю пыдӧсӧд да асланыс сьӧктаӧн оз сетны баркалы ӧдӧбсьыны.
Да и коланлуныс тайӧ баркаяслӧн менам дзоля кадӧ вӧлі мӧд сяма: найӧ кылӧдлісны ёнджыкасӧ местнӧй «тӧвар» — сюмӧд, дьӧгӧдь, дубитчӧм вылӧ бадь кырсь, сир, пуа кӧлуй.
Бура помнита, кыдзи перевозсянь некымын дас воськолӧн улынджык, кытчӧ тулысъясын ӧні векджык домасьлӧны пароходъяс, сулаліс ыджыд барка. Барка пытшкӧ паськыд трапъяс кузя миян сиктсаяс пыртлісны сюмӧд тюкъяс, — буретш сійӧ сюмӧдсӧ, кодӧс миян бать-мам самӧй лӧддза кадас кульлісны ылі вӧръясысь, доддя туйӧн вайлісны гортӧ, а ми, посни чой-вок, сартаса би дорын бонйӧн вурлім скалаяссӧ^Скала — кык пӧвста сюмӧд пласт, кузьтанас сывйӧн-джынйӧн гӧгӧр./^. Водз тулыснас Луз дор ласта вылын тайӧ скаласӧ прессуйтлісны турун тюкъясӧ моз.
Баркаыс вӧлі снитки выль. Сы дінсянь зэв ёна ӧвтіс сир дукӧн. Ми котралім грузитчысьяс пӧвстын, ветлӧдлім быдлаті, кыті сяммим. Друг кодкӧ менӧ босьтіс киняулӧд да лэптіс сюръя моз сулалысь шыльыда лӧсйӧм кыз кер помӧ.
«Тэ ӧні командир, — шуис менӧ сэтчӧ лэптысь мортыс. — Командуйт:
Тӧдӧмысь, ме сэки эг сяммы шуны кыв ни джын, ӧдйӧджык мынтӧдчи тӧдтӧм киясысь да котӧрті аслам другъяс дорӧ, кодъяс, буракӧ, весиг завидьтісны меным.
Локтан тулыснас ме зэв ёна виччыси выль баркаяс, думайті бара веськавлыны шыльыда лӧсйӧм сюръя вылӧ. Тайӧ разӧ ме эськӧ, небось, кужи, кыдзи колӧ командуйтны! Но баркаяс сэсся эз нин кывтны Луз ю кузя. Йӧз пӧвстын олісны сӧмын казьтылӧмъяс: коді да кутшӧм воӧ тувсавлӧма Ношульын, кывтлӧма баркаясӧн, кытчӧ, кор да кодлӧн жугавлӧмаӧсь баркаяс, кутшӧмджык тӧваръяс вӧйлӧмаӧсь тувсов ва кузя нуигӧн.
Сӧмын Занульесянь неылӧ история кольӧма гырысь аварияяслысь куим случай.
Сиктсянь вит-ӧ-квайт километрӧн вылынджык эм места, коді шусьӧ Тотарскӧй полойӧн: татчӧ жугавлӧма тотарин купечлӧн баркаыс. Тайӧ полойсянь кык-куим километрӧн улынджык эм Ягувт, код йылысь вӧлі нин казьтыштӧма. Сэтчӧ ректылӧмаӧсь мӧд жугалӧм баркаысь тӧварсӧ, а местаыс сы бӧрын шусьылӧма Балаганӧн (тыдалӧ, вӧлӧмаӧсь грузсӧ видзан балаганъяс). Коймӧд случайыс вӧлӧма Нюла устьеысь улынджык, Мишаково весьтын моз нин. Сэтчӧ вӧйлӧма уна сёян прӧдукта: пызь да шыдӧс мешӧкъяс, сакар, преник-кампет да мукӧдтор.
— Да тайӧ ӧмӧй кылӧдчӧм! — лотӧн кывтысь баркаяс йылысь горӧдлывліс пӧрысь пӧль — Зимовьеын царскӧй служба служитлысь Мальчиковлӧн пиыс, кодӧс шуисны Мальчиковӧн жӧ. — Миян кадӧ — вот кӧні вӧлі кылӧдчӧмыс! Баркаыд мӧдӧдчас да тӧв пӧльтӧ! Нӧсниклӧн (лоцманлӧн) синъясыс «вожаӧсь»; поноснӧйясӧн сынан — синсьыд би петӧ. Мӧд ног оз позь: баркаӧс кыйӧдӧ юлӧн быд чукыль, быд полой, сур кодь гудыр ва улӧ дзебсьӧм быд колода. А шыбӧлитас кӧ, бурӧс эн виччысь — кок йывсьыд усян зурасьӧмысь.
Мальчиков-пӧль кылӧдлӧма ставсӧ нелямын барка. Сійӧ зэв радейтіс казьтывны аслас бурлачитан кад йылысь, ошлӧн мында вын йылысь, кыдзи сылы, вӧлӧмкӧ, сӧвтлывлӧмаӧсь мыш вылас ӧтпырйӧ куим сю мешӧкӧн... Но сылӧн сьӧкыд олӧм йылысь медся бура висьталісны киясыс. Баркаяс кылӧдігӧн сьӧкыд поноснӧйясӧн сынӧмысь гортас олігӧн пу гӧр да чер пу кутӧмысь сылӧн чуньясыс вӧлі крукыльтчӧмаӧсь сы выйӧдз, мый найӧ эз нин вермыны веськавны, и Мальчиков-пӧль ассьыс чужӧмсӧ мыськывліс эз ки пыдӧсъяснас, а рӧчьяснас.
— Сьӧкыда овлім, пиян, ой, сьӧкыда! — аслас кулан воясӧ шулывліс Мальчиков. — Гашкӧнӧсь, ті бурджыка овмӧдчанныд.
Ме дыр сулалі кыр йылын. Синъяс корсисны мыйкӧ выльӧс, таӧдз аддзывтӧмӧс на, а вежӧр кӧсйис донъявны найӧс талунъя могъяс олӧмӧ пӧртӧм боксянь.
«Нёль километр вылын ни прамӧй видз, ни лӧскут му, — арталі ме. — Самӧй сикт бердын! Кыті куш, кыті вӧвлӧм видзьяс либӧ ӧнія кук йӧръяс, пашня боръяс да вӧр діяс. А мыйта нюр дорыс — талапӧлын, мӧдлапӧлас!»
Выльысь видзӧдлі скӧтнӧй дворъяслань. Найӧ тасянь оз тыдавны — сайӧдӧ нюра месталӧн вӧр. Тайӧ вӧрсьыс сюрас на и потш-майӧг, пес, кодӧс кыскӧны куим-нёль километр сайысь весиг скӧтнӧй дворъяслы, а тані сійӧ, кыдз шуласны, дзик ныр улын. Пӧпуттьӧ жӧ позьӧ вӧчны лыс пӧим. Но тані медся уна лоӧ веж турун. Абу ытшкӧм вылӧ турун, а скӧтлы йирсьӧм вылӧ. Сідзкӧ, оз ков мыр бертны, ни вутшъяс вундавны. Ме ог нин шу Ичӧт видз выв нюр йылысь, коді заводитчӧ перевозсянь катыдланьынджык, — ӧти километр ылнаын да нюжалӧ некымын километр вылӧ, — главнӧй видзьяс дорӧдз. Тайӧ — ваӧн ойдӧдлан нюр. Тулысъясын таті мунӧ полой. Весиг вӧрсӧ уберитны оз ковмы, ставсӧ нуас ытваӧн. Правда, татчӧ оз позь пырны кусторезӧн, вӧрсӧ ковмас керавны кипомысь.
Но корсьлам и кусторезлы удж.
Ми казьтыштлім нин Ыбулт йылысь. Ыбултӧн шусьӧ ставнас сійӧ местаыс, коді заводитчӧ перевозлань лэччан трактсянь да помасьӧ важ мельнича дінӧн — кузьтанас кык километр гӧгӧр да пасьтанас километр джынйысь не векньыдджык. Уна дас гектар му, коді вермас лоны быд боксянь бур пастбищеӧн, куйлӧ дзик сикт бокын пӧшти используйттӧг. Унджык на таысь; татшӧм пастбищесӧ позьӧ ёна нюжӧдны да паськӧдны Нюла катчӧс — важ мельнича дінсянь колхознӧй электростанция дінӧдз, а сэсянь водзӧ, ӧні эновтӧм нин весас видзьяс кузя. И сы вӧсна, мый Нюла юыс визувтӧ сиктлӧн чой йыв пом мышкӧдыс, скӧт йирсьӧданінъяс лоӧ бара жӧ зэв матын, карта сайын моз.
Медым став тайӧ площадьсӧ вӧчны культурнӧй пастбищеӧ, дерт, ковмасны кад, рабочӧй вын да средствояс.
Ме восьлала Ыбулт кузя и ылӧсас донъяла, кыті-мый ковмас вӧчны. Кусторезлы удж сюрӧ тырмымӧн. Ковмас вайлыны и канавокопатель. Но мелиоративнӧй уджъяс колӧ вӧчны бурджыка видласьӧм бӧрын.
Ыбулт пастбище позьӧ паськӧдны и гӧрлӧм кук йӧръяс местаӧ, кытчӧ ӧні оз нин кӧдзлывлыны. Сэтчӧ прамӧй нянь сідзи эз и быдмыв. Ӧні сэті весиг ытшкыны оз позь — эжмӧма шыльӧдтӧг. Эмӧсь туруна ластаяс, кыті некор эз ытшкывны, а скӧтлы оз травитны сы вӧсна, мый потшӧс сайынӧсь. Ыбулт территория вылын эмӧсь ичӧтик пашняяс, негырысь весас видзьяс, туруна, но вӧрсялӧм берегъяс и вообщӧ пустуйтысь местаяс. Кутшӧм эськӧ вӧлі бур, ставсӧ кӧ тайӧс ӧтувтны ӧти массивӧ да нуӧдны колана уджъяс: весавны вӧвлӧм вӧрлысь колясъяс, вӧчны мелиорация, разьны ковтӧм потшӧсъяс, а сэсся заводитны вочасӧн бурмӧдны турун быдмӧмсӧ...
Та дырйи ме ог вунӧд и Ичӧт видз выв, и Луз вомынлысь кыкнан берегсӧ, и Нюла дор. Артмӧ тувсав пастбищелӧн сэтшӧм площадь, кӧні эськӧ позис йирӧдны скӧтӧс ёна унджык сы дорысь, мыйта сійӧ ӧні эм «Нюла» колхозлӧн. Но медся ышӧданаыс вӧлі сыын, мый ставыс тайӧ куйліс самӧй сикт бокын, пӧшти скӧтнӧй дворъяс дінын, юяс берегын, гырысь вӧръясысь ылынкодь да, сідзкӧ, ӧвадтӧминын. Кутшӧм тешкодьӧн кажитчис новлӧдлыны лысьтан мӧсъясӧс Лолашорӧдз да веж турун пыдди йирӧдны туй бусӧн вевттьыссьӧм канава доръясысь!
Ме чайті, мый аддзи дзонь клад, кодӧс инда колхозӧн веськӧдлысьяслы. Думайті, мый найӧ кутчысясны та дінӧ «пиньӧн и гыжйӧн». Но радлыссьӧма водзджык на. И ньӧти абу сы вӧсна, мый быттьӧ «Нюла» колхозӧн веськӧдлӧны гӧгӧрвотӧм йӧз. Мӧдарӧ: «Нюла» колхоз лыддьыссьӧ Прилузскӧй районын водзын мунысьяс радын. Тані уджъясыс век мунӧны ас кадӧ. Тані, кыдзи висьталім нин, тырмымӧн скӧт лыд, стрӧитӧма типӧвӧй скӧтнӧй дворъяс, уна удж механизируйтӧма да электрифицируйтӧма. Кольӧм вося тулысын вӧлі бура котыртӧма веж подкормка, видзьяс рекмӧм бӧрын йӧла скӧт видзсьӧ гожся лагерын. Скотоводъяс да скӧтницаяс тайӧ 1957 вонас шедӧдісны гырысь вермӧмъяс. Йӧв содіс 1956 воын серти чуть ли не кык пӧв. Успешнӧя пӧртсьӧ олӧмӧ партияӧн да правительствоӧн сувтӧдӧм мог — панйыны Америкаӧс йӧв, вый да яй быд морт вылӧ производитӧм кузя. Эз, помкаыс эз вӧв кутшӧмкӧ аслыссикас йӧз сайын. Помкаыс вӧлі важ традицияяслӧн колясъясын. Вӧвліс ӧмӧй коркӧ сэтшӧмтор, мед Прилузьеын нарошнӧ вӧчисны пӧскӧтинаяс? Позис ӧмӧй весиг думыштны, медым дзик сикт бокын, скӧтнӧй дворъяс дінын лоисны пастбищеяс? Найӧ ӧд нэмъяс чӧж вӧвлісны ылынджык, вӧвлӧм тыла кушъясын вӧвлӧм сотчӧмъясын, пес керасъясын... А мый сэтшӧм Ыбултыс, Ичӧт видз выв шорыс, видзьястӧм Луз берегъясыс, Нюла бокса эрдъясыс? Занульесаяслы найӧ вӧліны прӧстӧ нинӧм вылӧ ковтӧм местаясӧн. Тадзи вӧвлі важысянь нин, нэмъяс чӧж.
Но оз-ӧ лишнӧй дыр торъя йӧзӧс личкы важыслӧн сьӧктаыс? Оз-ӧ вывтіджык ныргорӧн узь налӧн водзмӧстчӧмыс?
1956 воын меным удайтчис вӧвны Прилузьеса райкомпартлӧн ӧти пленум вылын. Объячевоӧ чукӧрмис, кыдз шуласны, районлӧн «сливкиыс» — райкомса членъяс, колхозъясса председательяс да парторганизацияясысь секретарьяс, МТС-са работникъяс, агрономъяс, животноводъяс.
Сулаліс ӧти вопрос: пӧскӧтинаяс вылын скӧтӧс видзӧм йылысь.
Делӧыс сыын, мый жар да лӧддзӧсь лунъяс вӧсна Лузса колхозъясын зэв ёна чиніс йӧв лысьтӧм. Коліс мыйкӧ вӧчны, мед водзӧ не чинтыны йӧз лысьтӧмсӧ.
Положениеыс вӧлі ставлы тӧдса.
— Ю дор видзьяс тыртӧммытӧдз, ёртъяс, — висьталіс докладчик, — вермам видзны скӧтӧс сӧмын ыджыд туй бокъясын, пашня потшӧсъяс дорын да сьӧд вӧр шӧрын, кытӧні, тӧварищьяс, йирсьыны шедӧ этша, а ном-гебйыс уна. Торъя нин ёна татшӧм жар лунъясад дӧзмӧдчӧны лӧдзьяс, и та вӧсна мӧсъяс,
Залын ыз серӧктісны. Но серамыс эз вӧв местаын.
Казьтылісны унатор йылысь: и сы йылысь, мый важӧн лӧддза кадӧ мӧсъяссӧ йирӧдлісны войясын, и мый колхознӧй пастукъяс ӧнӧдз на абу почётынӧсь, и уна мукӧдтор йылысь.
Вочасӧн мӧдіс воссьыны и пленумлӧн медся ыджыд тырмытӧмторйыс: скӧт видзӧмын проблемнӧй вопрос сувтӧдӧма векниа, сійӧс сувтӧдӧма сӧмын сы вӧсна, кыдзи эськӧ венны тайӧ лӧддза лунъясӧ йӧвлысь водзӧ чинӧм. Но ӧд тайӧ аварийщикъяслӧн тӧдса метод — тӧждысьны сӧмын сэки, кор топӧдас.
Выступитісны нин Объячевскӧй да Порубскӧй МТС-ясса директоръяс. Сёрнитіс зоотехник.
Куим морт — куим тип.
Первойыслӧн ставыс шӧркодь да гӧгрӧс: арлыдыс, тушаыс, чужӧмыс, сёрниыс. Сылӧн докладас эз вӧв водзвыв думыштӧм да артыштӧм ни ӧти фраза, ни ӧти конкретнӧй анализ, вывод, предложение. Сійӧс кывзігӧн сідзи и кажитчис, быттьӧ тайӧ директорыс бокӧвӧй морт, быттьӧ сійӧ важӧн нин калека и сылы кӧстыль сеттӧг, йӧз киясӧн сійӧс доддьӧ пуксьӧдтӧг, ачыс вынтӧм кытчӧкӧ мӧдӧдчыны, мыйкӧ вӧчны.
Мӧд директорыслы трибунаыс сӧмын коскӧдзыс. Сылӧн лӧзӧдз бритӧм кузьмӧс чужӧм, аслыс дон тӧдысь жестъяс, кокниа визувтысь сёрни: колхозъясын ичӧт продукция йылысь, колхозникъяслӧн неуна дышӧдчӧм йылысь, и кыдзи колӧ тышкасьны татшӧм тырмытӧмторъяскӧд. Тӧдса и сэтшӧмтор, мый тайӧ мортыс, Ленинградысь воӧм тӧдчана инженерыс, аслас МТС-лы зэв кокниа судзӧдӧ колана машинаяс, станокъяс, оборудование, ӧдйӧ стрӧитіс МТС-лысь усадьба, сяммӧ кутны работникъяс пӧвстын удж дисциплина... Сійӧ, дерт жӧ, гӧгӧрвоӧ и сы йылысь, мый пӧскӧтинаяс вӧрсялӧмаӧсь, вӧркӧд колӧ тышкасьны, и директор важӧн нин сетліс индӧд — переключитны кусторезъяс пӧскӧтинаяс вӧчӧм вылӧ. И вообщӧ, Поруб МТС-са директор абу Объячево МТС-са директор кодь, кӧстыльяс сылы оз ковны...
Зоотехник — нывбаба. Сійӧ ещӧ ӧтчыд доложитіс пленумлы пӧскӧтинаяс бырӧм йылысь, вайӧдіс примеръяс, кутшӧм колхозын оз тырмыны пастукъяс, казьтыштіс веж подкормка омӧля пыдди пуктӧм йылысь.
А сэтшӧм кӧреннӧй вопросъяс: Прилузскӧй районса экономикаын скӧт видзӧмлӧн места йылысь (та вылӧ подуласьӧмӧн и колӧ вӧлі нуӧдны пленумсӧ), тайӧ скӧт видзӧмыслӧн общӧй тенденция да водзӧ лоана перспективаяс йылысь (ӧд географическӧй, транспортнӧй да почвенно-климатическӧй условиеяс серти скӧт видзӧмыд тані зэв ёна шогмана); сэтшӧм вопросъяс, кыдзи кормӧвӧй проблема (культурнӧй пӧскӧтинаяс лӧсьӧдӧм, турун кӧдзӧм, корнеплодъяс быдтӧм, силоснӧй сооружениеяс), кыдзи племеннӧй делӧ, мый кузя районын вижӧн нин оз вӧчсьы нинӧм, — став тайӧ главнӧй вопросъясыс докладъясын пӧшти эз кыптывны. Ни ӧти ышӧдана да водзӧ кежлӧ мобилизуйтана лыдпас, предложение, мыйкӧ выльтор вӧчны кӧсйӧм. Колхознӧй производствоын, скӧт видзӧмын ни ӧти доказательнӧй расчёт, весиг эз вӧв сёрниыс сы йылысь, мый выгӧднӧ экономически и мый абу выгӧднӧ. Ставсӧ пӧдтіс лӧдзьяслӧн дзизгӧм, мыйысь «мӧсъяс,
Гашкӧ нӧ, колхозъясса председательяс да парторганизацияясса секретарьяс мыйкӧ выльтор висьталасны?
— Коді кӧсйӧ выступитны? Али некод оз кӧсйы?
А мый йылысь сёрнитнысӧ? Ӧд некутшӧм принципиальнӧ выль вопрос эз вӧв кыпӧдӧма. Лӧдзьясыд и асьныс регыд дугдасны дӧзмӧдчыны. Сэтчӧ жӧ, лун-мӧд мысти колхозъяс петӧны турун пуктыны. Ещӧ некымын лун мысти воссясны ю дор видзьяс гӧгӧрысь потшӧсъяс, и сэки пастбищеяс йылысь вопрос тырвыйӧ решитсяс... мӧд во тулысӧдз.
Дерт, сёрнитны ковмас. Выступайтны заводитісны.
И тані выль вынӧн петкӧдчис не ёна важыслӧн колясыс, мыйкӧд нем миритчытӧм тыш вылӧ ставнымӧс чукӧстіс партия. Выступайтысьяс сёрниын кыліс век сійӧ жӧ: мый прикажитанныд? Мыйӧн отсаланныд?
А асьныс, колхозъясса кӧзяинъяс, кодъяслы дӧверитӧма не сӧмын му-видз, скӧт фермаяс, но и уна йӧзлысь судьбаяс, — асьныс найӧ нинӧм эз вӧзйыны, нинӧм кузя эз велӧдны ӧта-мӧдсӧ. Весиг эз вензьыны. Творческӧй инициатива, кодлы паськавны ӧні восьтӧма став шлюзъяссӧ, эз петкӧдчы.
Но тайӧ нин психологическӧй вопрос, код йылысь кык-куим кывйӧн он висьтав.
Меным эз во сьӧлӧм вылӧ и выступайтысьясӧс президиумсянь торкалӧмыс. Мортыс сӧмын на кӧсйӧ мыйкӧ висьтавны, а сійӧс торкӧны нин вопросӧн либӧ замечаниеӧн. Тӧдчис кутшӧмкӧ нетерпимость, кывзыны кужтӧм, выступайтысьяс дінӧ неуважение. Торъя нин шензьӧдіс райкомса первой секретарь. Заседание чӧж сійӧ торкаліс то ӧтиӧс, то мӧдӧс.
«Эй ті, ношульсаяс, бара нин вашкӧдчанныд». Либӧ: «Вай тырмас вугравны, галёрка».
Райкомса секретарь война кадӧ вӧвлӧма сӧветскӧй офицерӧн да, гашкӧ, сійӧ требуйтіс пленумвывса участникъяслысь салдатскӧй дисциплина. Но бокисяньыс тайӧс видзӧдны вӧлі зэв лӧсьыдтӧм. Тӧдӧмысь, эз бура чувствуйтны асьнысӧ и колхознӧй вожакъяс. Вопросыс ӧд психологическӧй жӧ: мыйӧ тэнӧ пуктӧны, сыӧн и ковмас лоны, кӧть эськӧ уважаемӧй ёртъяслы ньӧти эз лӧсяв, мед на вылӧ горӧктылісны челядь вылӧ моз.
Пленум помасис старшӧй ёртъяслӧн «заключительнӧй» выступлениеясӧн. Наын вӧлі уна дельнӧй индӧд, сӧвет, пожелание. Но Лузса колхозъясын, тыдалӧ, чукӧрмӧма сы мында тырмытӧмтор, мый найӧс ставсӧ ӧти сайысь лыддьӧдлӧм вӧсна тайӧ выступлениеясыс казьтыштісны «накачка» методӧн веськӧдлӧмлысь коляссӧ. Гашкӧ, медбӧръяысь нин?..
Ставсӧ тайӧс ме вайӧді сы вӧсна, мед не ёна дивитны «Нюла» колхозӧн веськӧдлысьясӧс сыысь, мый найӧ эз сяммыны дзик пыр гӧгӧрвоны матысса пӧскӧтинаяс лӧсьӧдӧмын ассьыныс рольсӧ. Кӧть кыдз эн шу, а найӧ олісны сійӧ жӧ ю дорын, кыті коркӧ кывтлісны баркаяс.
СТАВЫС-Ӧ МИЧА?
Спаспорубӧ ме ветлі 1957 вося августын, кор эз на вӧв МТС-яс реорганизуйтӧм йылысь постановление, весиг та йылысь эз на мунны паськыд сёрнияс. Положениеыс эз вежсьы и таво: Порубса МТС да сыӧн обслуживайтан колхозъяс костын производственнӧй отношениеясыс мыйкӧ дыра кежлӧ колисны важ ногыс на, и висьтала сідзи, кыдзи вӧлі во сайын.
Стӧчмӧда и мӧдтор: Спаспорубысь кындзи, сійӧ жӧ вожын эм Поруб. Порубӧн шусьӧны рытыв-войвывсянь Лузйӧ усьысь Поруб ю пӧлӧн пукалысь сиктъяс — дзонь сельсӧвет, а ачыс Спаспорубыс — Луз берегдорса сикт чукӧрлӧн центр, кӧні и паськӧдчӧма МТС-лӧн усадьбаыс. Сідзкӧ, МТС-сӧ коліс эськӧ шуны Спаспорубсаӧн, но сылы нимсӧ сетысьыс, тыдалӧ, вӧлӧма ярӧй безбожник, и некутшӧма абу сӧгласитчӧма пыртны официальнӧй лексикаӧ кывйыслысь первой джынсӧ — «спас»-сӧ, кодлӧн происхождениеыс, колӧ чайтны, церковнӧй (тані сулавліс Шиловскӧй вӧлӧстьса спасскӧй вичко). Мӧд ногӧн кӧ шуны: МТС корсьны Порубӧ энӧ кежӧй — вошанныд. Ещӧ висьталӧны, мый Поруб сиктъясӧ вообщӧ оз позь пырны, туйыс сэні омӧльджык на Занулье да Спаспоруб костса туй дорысь.
Спаспорубӧ мунны меным удайтчис пӧпутнӧй «козликӧн». Сійӧн повтӧг позис прӧйдитны джуджыда лэптысьӧм «Завод пос», кодӧс Нюла ю вомӧн вӧчлӧмаӧсь первой мирӧвӧй войнаӧдз на, эз вӧв сьӧкыд кежавлыны и Мишаковоӧ (вӧвлӧм Подкиберьеӧ, ӧнія «Рудник» колхозӧ). Миян машина дзик козёл моз чеччаліс Малый Рудник сайса туй вывті, кыті сёйӧдінъяссьыс гуранъяссӧ шофёръяс тыртӧмаӧсь ӧтарӧ-мӧдарӧ чурвидзысь потш-майӧгӧн, кер помъясӧн, понӧльясӧн. «Козликӧс» эз вермыны сувтӧдны и Ракинскӧй грездсайса лыаяс, а Дёб пос вуджӧм бӧрын эг и тӧдлӧй, кыдзи лоим Спаспорубын.
Колӧ шуны; Спаспорублӧн центрыс лоӧма доза мича. Средньӧй школалӧн кык судта здание, магазин, сельсӧвет да мукӧд стрӧйбаяс дінӧ содӧмаӧсь выльяс. Накӧд орччӧн моз паськыда пукалісны МТС-лӧн усадьба да олан выль керкаяс. Порубса МТС-лысь усадьбасӧ донъялігӧн вӧлі эськӧ шуӧма вывті этша, сійӧс кӧ эг кутӧй сравнивайтны Паджгаса, Визинса да Объячевоса МТС-яслӧн усадьбаяскӧд.
Паджгаса МТС республиканскӧй центрсянь зэв матын. Но сылӧн усадьба дінті прӧйдитігӧн сідзи и кажитчӧ, быттьӧ тайӧ дзикӧдз гӧльмӧм кӧзяинлӧн важмӧм овмӧс, коді сулалӧ сӧмын сы вӧсна, мый некод на абу гӧгӧрвоӧма сійӧс косявны.
Визинса МТС усадьба йылысь сёрни вӧлі нин. Ӧні позьӧ содтыны ещӧ со мый: сулалӧ сійӧ кыдзкӧ вывті нин ӧтнас, колхозъяс дінысь торъялӧмӧн, вӧрын моз.
Торъя оз шыбитчы синмӧ и Объячево МТС-лӧн усадьбаыс.
Да позьӧ ӧмӧй найӧс ӧткодявны Порубса МТС усадьбакӧд!..
Веськыда Пинюг тракт вывсянь ми пырим джуджыда лэптысьӧм паськыд аркаӧд, мостки кузя мӧдӧдчим тшапа сулалысь олан керкаяс дорті МТС конторалань. Ставыс снитки выль. Нырӧ чорыда ӧвтіс пожӧм сир дукӧн. Сералісны выль керъясысь тшупӧм стенъяс. Нӧйтчытӧм червонецъяс кодьӧсь керка вевтъяс. Любӧ видзӧдны!
— Миян Семён Абрамович нинӧм эз жалит усадьба стрӧитӧм вылӧ. Ставсӧ используйтіс, мый вӧлі позьӧ.
— Та пыдди сійӧс дыр кутасны казьтывны.
— Татшӧм директорыд миян первой на.
Контора керка выль жӧ. Сійӧс неважӧн на помалӧмаӧсь, но уджалісны став вежӧсъясас нин.
Директорскӧй кабинет нинӧмӧн ёна эз торъяв. Шӧркодь ыджда вежӧс, прӧстӧй пызан. Пызан саяс ачыс Хаит. Тӧдчис, сійӧ татчӧ пырӧма недыр кежлӧ, тыдалӧ, кытчӧкӧ мӧдӧдчӧма. Но коліс на решитны кутшӧмкӧ вопросъяс, пырисны-петісны йӧз. Сэсся кутіс донъясьны водонапорнӧй башнялы вевт вӧчысьяскӧд: башняыс зэв джуджыд, тьӧсъяссӧ сэтчӧ катлыны сьӧкыд, вевттьысьны опаснӧ — корисны ыджыдджык дон.
— Тӧда ме тіянӧс, — стрӧгпырысь шуаліс директор. — Сійӧ и видзӧданныд, кыдзи эськӧ нетшыштны государстволысь ыджыдджык дон.
— Но, Семён Абрамович...
— Мунӧй, вӧчӧй. Мыйта сулалӧ, сы мында и мынтам.
Ме видзӧдлі ёртӧй вылӧ, кодкӧд пыри татчӧ, мися нӧ,директорныд пыр тадз стрӧга сёрнитӧ рабочӧйясыдкӧд? Сійӧ сӧмын нюммуніс.
Эз ладмы и миян беседа. Меным вӧлі окота тӧдмавны, отсалас-ӧ МТС «Нюла» колхозлы установитны пилорама, сетас-ӧ сылы кутшӧмкӧ двигатель рамасӧ бергӧдлыны.
— А мый налы пилорамасьыс? — пыр жӧ менӧ потшис директор. — Пиломатериалсӧ налы вузалӧ МТС.
— Вузалӧ, али кутас вузавны?
Ме ещӧ кӧсйи висьтавны, мый весиг матыссаджык колхозъясысь эг аддзыв МТС-ӧн пилитӧм ни ӧти дӧска, мый ылі колхозъясӧ нуны пиломатериалсӧ вывті дона дай некыдз — туйясыс шогмытӧмӧсь... Тайӧ кадӧ директорлы юӧртісны машина сетӧм йылысь, и Хаиткӧд ми торйӧдчим ӧти кывйӧ вотӧг.
— Талун сійӧ мыйкӧ не ас кодьыс, — кабинетысь петігӧн нин директор йылысь висьталіс мекӧд тшӧтш ветлӧдлысь. — Радейтӧ сійӧ ас наукӧн овны. Мый кӧсйӧ, сійӧс и вӧчӧ. Да, гашкӧ, оз и позь ёна небыднас лоны?
— Гашкӧ и, оз позь...
Мый нӧ сэсся татчӧ шуан. Эз кӧ вӧв ас наукӧн олысь, эськӧ эз стрӧит МТС-лы татшӧм мича усадьба.
Усадьбалӧн площадьыс — синнад он судз. Сійӧ куйліс Шиловскӧй да Васильевскӧй грездъяс костын, кӧні важӧн вӧвлісны негырысь ыбъяс, кук йӧръяс да посни вӧра местаяс. Тайӧ кык грезд костыс ӧні быттьӧ абу и вӧвлӧма. Усадьба ӧтувтіс не сӧмын тайӧ грездъяссӧ, — тасянь веськӧдлісны нёль сельсӧветувса колхозъясӧн: Занульесянь Лоймаӧдз, Спаспорубсянь Поруб йылӧдз. Тані вӧлі, кыдзи шуӧны, МТС зоналӧн штаб, и тайӧ штабыслӧн уджысь вель ёна зависитіс колхозъясын урожай, скӧтлысь продукция содтӧм, трудоденьлӧн сьӧкта, сиктъяслӧн культура.
Да, тані унатор выль, мича, культурнӧ. Ми прӧйдитім мастерскӧйяс дінті, тӧдмасим оборудованиеӧн, станокъясӧн, машинаясӧн.
— Техника миян, нинӧм шуны, бур, — окотапырысь висьталӧны тані уджалысьяс. — Директорным тӧждысьӧ та вӧсна.
Но сэк жӧ найӧ сёрниысь кылӧны мӧд интонацияӧн шуӧм кывъяс.
— Тайӧ збыль: техникатӧ сійӧ радейтӧ. И тӧлк тӧдӧ техникаад. Сӧмын вот...
— Чӧв усь... Бурджык нинӧм не шуны.
— А мый, ми абу йӧз али мый?..
Миян гӧгӧр чукӧрмисны медсясӧ трактористъяс, кодъяс тані нуӧдісны асланыс тракторъяслы текущӧй ремонт. Найӧ дружнӧя норасисны ичӧт удждон вылӧ да мукӧд тырмытӧмторъяс вылӧ. Тӧдчис, мый сёрнитанторйыс чукӧрмӧма уна. Менам некутшӧм право эз вӧв суитчыны не ас делӧясӧ да трактористъяслы тшӧкті частӧджык шыасьлыны директор дінӧ. Но, вӧлӧмкӧ, и директор на дінӧ пӧшти оз волывлы, и найӧ омӧля волывлӧны сы дінӧ. Пыр жӧ усис тӧд вылӧ башня вевт вӧчысьяскӧд донъясьӧм. «Мунӧй, вӧчӧй». «И эн рассуждайтӧй» — позис ӧні содтыны татчӧ...
Пилорама уджаліс важӧн нин велалӧм ӧдӧн: рӧвнӧя живгис электромотор, кокниа, быттьӧ ворсігтыр, кайис-лэччис рама, вӧсньыдик пилаяс дружнӧя, ӧти сайысь некымын визь «чертитісны» кер кузя. Кодыр пилитан керйыс петіс нин станоклӧн валикъяс костысь, сійӧ воссьыштіс киысь уськӧдӧм книга моз. Паськыд да рӧвнӧй тьӧсъяс мичаа водісны штабельӧ. А валикъяс костӧ бара нин пырис выль кер.
— Шуӧны, и «Нюла» колхозлӧн лоӧ татшӧм жӧ пилорама? — менсьым юаліс пилитчысь мастер.
— Пилорамаыс эськӧ эм, да кыдзи сійӧс сувтӧдан, мыйӧн кутан бергӧдлыны.
— Отсалам. Бура кутас уджавны. Добра тайӧ штукаыс. — Мастер чӧвтыштліс синъяссӧ выль постройкаяс вылӧ. — Позис ӧмӧй тані мыйкӧ вӧчны пилораматӧг? Ӧні быд колхозлы оз мешайт татшӧм лесопилкаыс. Ставсӧ колӧ выльысь стрӧитны.
Лоис висьтавны Хаиткӧд сёрни йылысь.
— Конкурентысь полӧ, — та вылӧ вочавидзис рабочӧйяс пӧвстысь ӧти. — Но трактортӧ, дерт, сетас. Оз позь не сетнысӧ. Тӧдӧмысь, ыджыд дон вылӧ сетас. Радейтӧ чӧжны.
МТС усадьба вылын сулаліс зэв джуджыд да векньыдик сруб. Сруб пытшкас крепъяс пыдди мачта-керъяс, кодъяс помӧ монтируйтӧма ыджыд тшан. Тайӧ и эм водонапорнӧй башняыс.
Колӧ тӧдны спаспорубсаяслысь нэмъяс чӧж нин ва вӧсна мучитчӧмсӧ, мед гӧгӧрвоны, кутшӧм тайӧ ыджыд делӧ — пыртны керкаад ведра ва самӧй ӧшинь увсьыд. Ӧд ӧнӧдз на сійӧс ковмыліс вайны чуть ли не Луз юысь, катлыны джуджыд гӧра паныд. Спаспорубсаяс эз ӧтчыд босьтчывны корсьны ва асланыс сиктъяс дорысь, кодйывлісны джуджыд юкмӧсъяс, но эз волыны ва слӧйӧдз. А Хаит дырйи вот тайӧ артмис: буритісны квайтымын метр джуджда скважина и ва сюрис тырмымӧн. Кӧть мыйта качайт, валӧн уровень оз и чинлы — мореын мында ва!
Сруб пытшкын ритмичнӧя уджалӧ насоснӧй установка, кӧрт труба кузя вывлань качӧдчӧ кӧдзыд ва, киссьӧ водонапорнӧй тшанӧ да сэсянь проводъяс кузя разалӧ потребительяслы.
Ме юалі татчӧс уджалысьяслысь, кодъяс локтӧмаӧсь тэчны пач, дӧвӧленӧсь абу водокачканас спаспорубсаяс.
— А мыйысь налы лоны дӧвӧленнас, — вочавидзисны меным. — Сьӧмсӧ государстволысь корлісны сиктъяслы ва сетӧм вылӧ, а ваыс МТС усадьбаысь ылӧджык оз мун.
— Мыйтакӧ тай эськӧ мунӧ жӧ да...
— Син пӧрйӧг пыдди. Усадьбасяньыс дас воськов.
— Веськыда кӧ шуны, кӧмӧдісны миянӧс.
— Ог тӧд, кӧмӧдісны али эз, а ваыс наперво оз на быдлаӧ визувт. Гашкӧ, нюжӧдасны жӧ водопроводъяссӧ...
Бӧръя кывъяссӧ вӧлі шуӧма критикасӧ явӧ небзьӧдӧм могысь, но «масӧ бара на лои тшыкӧдыштӧма».
Ми пыралім электростанцияӧ. МТС виччысьӧ ещӧ сё киловатт вылӧ оборудование. Таысь кындзи эм сё киловатта колхознӧй ГЭС. Электроэнергияӧн Спаспоруб олӧ бура.
Видзӧдлім общежитие. Керкаыс выль жӧ. Жыръяс югыдӧсь. Быдлаын сӧстӧм, культурнӧ.
Выльӧн на стрӧитӧмаӧсь клуб, кодӧс эськӧ эз вӧв яндзим сувтӧдны карса негырысь клубъяскӧд орччӧн.
Чужис кык сикас чувство. Ӧтиыс — нимкодь чувство, мӧдыс — сьӧлӧм дойдана.
Йӧзӧс радуйтісны усадьбалӧн кыпыдлуныс, усадьбагӧгӧрса выль олан керкаяс, карса кодь культуралӧн да благоустройстволӧн элементъяс. Радуйтіс и сэтшӧмтор, мый уна дас колхозниклӧн пи-ныв быдмисны МТС бердын ассьыныс делӧ бура тӧдысь механизаторъясӧдз.
Но сэк жӧ кажитчис, мый Порубса МТС быттьӧкӧ олӧ ас радиыс, а оз колхозъяс ради.
Тайӧ кажитчӧмыс ещӧ на вынсяліс, кор ме кылі колхозникъяс сёрниысь татшӧм кывъяс:
— Налы некор вӧлі тӧждысьны колхозъяс вӧснаыд — кымын во нин асьнысӧ век мичмӧдӧны, став вынсӧ сэтчӧ видзисны.
Меным пыр жӧ усины тӧд вылӧ изгармӧм муяс, эновтӧм видзьяс, вӧрӧн тырӧм пастбищеяс, формальность ради «люкалӧм» вӧр да весиг куйӧд кыскалан тракторнӧй додь, кодӧс некор вӧлӧма вӧчнысӧ.
Дерт, оз позь ставсьыс мыжавны МТС-ӧс, оз позь надейтчыны сӧмын сы вылӧ. Но кодыр ме Спаспорубсянь куті бӧр локны Занульеӧ, сиктъясын, налӧн му-видз вылын тырмытӧмторъясыс кутісны тыдавны ёна унджык. Тыдалӧны-ӧ найӧ МТС-са работникъяслы, районӧн веськӧдлысьяслы, сельсӧветса председательяслы? Навернӧ, тыдалӧны. Муяс вылын чийӧб нянь, грездъясын важмӧм керкаяс, ветлыны шогмытӧм туйяс — тайӧс некодысь он дзеб.
Оз тырмы уджалысь вын? Да. Верстьӧ йӧз коми сиктъясын чинісны. Но та пыдди сэні лои унджык машина. Ӧти машина вермас уджавны уна морт пыдди. Дай сійӧ уджалӧ, кор машинасӧ лӧсьӧдӧма бур ногӧн. Сиктын мунӧ качественнӧй вежсьӧмъяслӧн ыджыд процесс, коді медся водз требуйтӧ йӧз вежӧръяслысь перестройка.
Коми крестьяналӧн ыджыд юкӧн пырліс колхозӧ вӧр пӧвстӧ вошӧм посньыдик видзторъясӧн, кодъяс мукӧддырйи торъявлісны ӧта-мӧдсьыс дас, весиг некымын дас километръясӧн. Найӧ ӧтувтлісны колхозӧ ассьыныс ыбторъяссӧ, кодъяс эз этшаысь вӧвны вӧр пӧвстӧ вошӧм кушторъясӧн жӧ.
Колхозъяс котыртчӧмсянь колис ыджыд кад, миян странаын лоины гырысь да сложнӧй историческӧй вежсьӧмъяс. Процессыс муніс самӧй олӧм шӧрӧдыс — экономикаын, культураын, йӧзлӧн судьбаясын.
Та дырйи колӧ индыны: Сӧветскӧй Россияӧс кӧ символически петкӧдлыны коммунистическӧй будущӧйӧ ӧдйӧ тӧвзьысь поездӧн, то паровознас лоӧ миян социалистическӧй промышленность. Ас бӧрсяыс сійӧ кыскӧ и сиктса овмӧс. Ми радлам, кор аддзам госпланлӧн быд вося статистическӧй отчётысь и татшӧм графаяс: промышленность сетӧма видз-му овмӧслы сы мындатӧ трактор, сы мындатӧ комбайн да мукӧд машинаяс; промышленностьӧ вуджӧма сиктысь сы мындатӧ миллион морт. Колхознӧй строительствоын артмис выль обстановка, кор прӧстӧй кипом удж ӧдйӧ вежсьӧ механизированнӧйӧн, а овмӧсӧй веськӧдлан делӧын доморощеннӧй методъяс заводитӧны лоны тормозӧн. Тайӧ обстановкаыс ӧні оз нин вермы терпитны ни коркӧя олӧм сарлысь колясъяссӧ, ни сэтшӧм йӧзӧс, кодъяс олӧны важнас либӧ сӧмын талунъя лунӧн. Сійӧ оз вермы терпитны и найӧс, кодъяслӧн вежӧртӧмыс, тӧдӧмлунъясыс ӧти бокаӧсь.
Поруб МТС-са директорӧс лыддьӧны культурнӧй да образованнӧй мортӧн. Тайӧ, дерт, тадзи и эм. Ыджыд карысь воӧм, гырысь заводъясын уджавлӧм инженерлӧн общӧй кругозорыс, тӧдӧмысь, паськыдджык налӧн дорысь, кодъяслӧн абу ни высшӧй образование, ни эз вӧвны сійӧ средаын, кӧні удайтчыліс вӧвны инженер-механиклы. И вот сійӧ веськаліс дзик выль средаӧ. Аслас уджын сылы ковмис быд лун паныдасьны сэтшӧм детальяскӧд, кодъяс йылысь сійӧ эз на и кывлы. И не сӧмын паныдасьны, но и направляйтны мукӧдӧс: ӧд сійӧ директор, медбӧръя кывйыс сы сайын.
Ме казьтышті нин КПСС райком пленум йылысь. Тайӧ пленум вывсяньыс Хаиткӧд ми воим Объячевосянь Занульеӧдз ӧти машинаӧн. И эз прӧстӧ вӧвлӧм инженер ӧтарӧ сёрнит промышленностьын да техникаын выльторъяс йылысь и ньӧти — сиктса овмӧс йылысь, сылӧн перестройка да перспективаяс йылысь. И ме сійӧс бура гӧгӧрвои: ӧд сійӧ положениеын жӧ вермис лоны медся бур агроном, сійӧс кӧ ыстыны веськӧдлыны промышленнӧй предприятиеӧн. Вӧвлӧм агроном эськӧ кутіс веськӧдлыны предприятиенас ёнджыкасӧ аслас интуиция вылӧ надейтчӧмӧн. А интуицияыд, кор сійӧ оз подулась ни тӧдӧмлунъяс, ни практика вылӧ, вермас лоны синтӧмӧн.
Таысь кындзи, Хаит локтіс Порубса МТС-ӧ сійӧ кадӧ, кор колхозъяс вӧліны омӧльтчӧмаӧсь нин, кор сэні ыджыдаліс запущенность, а колхозникъяслӧн активностьыс чиніс, вӧвлӧм инициативаыс бырис, унаӧн пышйисны сиктысь. Выль мортлы весиг кажитчис, мый МТС-ӧн обслуживайтан колхозъясын йӧзыс дышӧсь, мый сэні сӧмын юӧны, та вӧсна колхозъясас зэв ичӧт тӧварнӧй продукцияыс. Сійӧ весиг пленум вылын сёрнитігас чуксаліс тышкасьны юӧмкӧд. И зэв тешкодь, мый ни колхозникъяслӧн дышлун йылысь директорлысь сёрнисӧ, ни найӧс активизируйтӧм кузя сылысь невернӧй методсӧ некод эз осудит пленум вылын, весиг эз казьтыштны сы йылысь асланыс выступлениеясын, быттьӧ нинӧм сэтшӧмсӧ эз и вӧв шуӧма. Меным кажитчӧ, мый та йылысь чӧв олӧмыс петкӧдлӧ со мый: районса работникъяс да колхознӧй актив асьныс на оз тӧдны, абу на бура думыштӧмаӧсь, кутшӧм ногӧн ӧдйӧджык кыпӧдны колхозъясын тӧварнӧй продукциясӧ да кыдзиджык рӧскодуйтны сійӧс реализуйтӧмысь доходсӧ. А сёрнитны кӧ дышлун йылысь, то местнӧй йӧз бура тӧдӧны, мый Поруб МТС зонаын олысь крестьяна нэмъяс чӧж славитчылісны удж радейтӧмӧн.
Сідзкӧ, мый позьӧ шуны Порубса МТС-ӧ ветлӧм йылысь?
Позьӧ висьтавны, мый Спаспоруб центр ортсысяньыс лоӧма тӧдчымӧн мичаджыкӧн, культурнӧйджыкӧн; татшӧмӧн лоны сылы отсалӧма МТС-лӧн орччӧн сулалысь усадьба. Босьтны кӧ качественнӧй бӧксянь вежсьӧмъяс, то сэтшӧм местаын, кыдзи Спаспоруб, кӧні абуӧсь матын ни каръяс, ни промышленнӧй центръяс, МТС аслас усадьбаӧн, мастерскӧйясӧн, промышленнӧй оборудованиеӧн да машинаясӧн, индустриальнӧй рабочӧйлӧн дисциплинаӧн да производственнӧй культураӧн влияйтіс медся водз матігӧгӧрса йӧз вылӧ. МТС зоналӧн центр лои ас дорас кыскысьӧн сы боксянь, мый сійӧ лӧсялӧ талунъя сиктса олысьлӧн кӧсйӧмъяскӧд — ӧдйӧджык бырӧдны кар да сикт костын ыджыд торъялӧмсӧ. Со мый вӧсна Порубса МТС усадьба гӧгӧр зэв ӧдйӧ быдмӧны выль олан керкаяс — кыпыдӧсь да мичаӧсь, карвывса кодьӧсь.
Менам вӧлі сёрни ӧти том морткӧд, коді волӧма Спаспорубӧ тьӧща ордас блин сёйны. Сійӧ меным висьталіс, мый ачыс Кулӧмдін районысь, уджалӧ Сыктывкарын, но Спаспоруб сылы воӧ сьӧлӧм вылас и сійӧ, аслас гӧтыркӧд, кӧсйӧ пыр кежлӧ воны татчӧ. «Уджыд татысь сюрас жӧ, — кыв кӧрталіс том морт. — Весиг аслам специальность кузя. Ме радейта машинаяс».
Донъявны кӧ вылынджык вайӧдӧмторъяс боксянь, Поруб МТС-са директор петкӧдліс асьсӧ бур организаторӧн. И сы вылӧ видзӧдтӧг, лоас-ӧ тані водзӧ МТС либӧ РТС, — мый тані вӧчӧма, кутас овны, влияйтны йӧз вылӧ, агитируйтны культура вӧсна, механизация вӧсна, кар да сикт костын ӧтарӧ ёнмысь йитӧдъяс вӧсна.
Сэк жӧ оз позь ылӧдны асьнымӧс сӧмын ӧтар бан вылас нимкодясьӧмӧн. Поруб МТС-ын эмӧсь и гырысь тырмытӧмторъяс, кодъяс вылӧ вӧлі индӧма нин. Но колӧ овны водзӧ видзӧдӧмӧн. МТС-яс ӧні — бӧрӧ кольӧм кад нин. Странаын уна тысяча колхоз нин ньӧбисны аслыныс сельхозмашинаяс и, шуӧны, делаясыс мунӧны оз омӧля. Асланыс машинаяс лоӧны и Прилузьеса колхозъяслӧн да на пӧвстын и, Занульеса «Нюла» колхозлӧн, код йылысь тані ёнджыкасӧ и мунӧ сёрниыс.
Кыв-мӧдӧн кӧ шуны, Порубса МТС-ӧ ветлӧм бӧрын кыдзкӧ ёнджыка исӧд лои со мый: мед ӧдйӧджык венны колхозъяслысь бӧрӧ кольӧмсӧ, колӧ медся водз вӧчны перестройка юр вежӧръясын. Колӧ, мӧд-кӧ, медым дзоньнас Прилузскӧй районыс, а районас быд колхоз, тӧдісны, мыйяс налы колӧ вӧчны талун сы могысь, мед районыс и быд колхоз петісны ёнджыка перспективнӧй туй вылӧ. Мӧд ногӧн кӧ шуны: колӧ сынны, а не лэдзчысьны сӧмын ас визув вылӧ. Сынны сыланьӧ, кодарӧ югдӧдсьӧ миян ӧтувъя туйным.
* * *
1958 воын миян партия да правительство асланыс решениеясын ещӧ и ещӧ ӧтчыд тӧдчӧдісны колхозъясӧс ӧдйӧджык ёнмӧдны колӧмлун йылысь. Тайӧ решениеясас ыджыд места босьтӧны и урожайяс кыпӧдӧм да скӧт видзӧм бурмӧдӧм йылысь индӧдъяс.
И мед кӧть «писательлӧн пасйӧдъясын» ёнджыкасӧ сёрнитсьӧ «Нюла» колхоз йылысь, сэн кодь тырмытӧмторъясыд эмӧсь и мукӧд колхозъясын. Эмӧсь налӧн и «Нюла»-лӧн кодь позянлунъяс бурмӧдны му-видз да пӧскӧтинаяс, кыпӧдны урожайяс, скӧт видзӧмын продукция.
Райкомъясын, райисполкомъясын да сельсӧветъясын уджалысьяслы сиам лоны ёнджыка творческӧй йӧзӧн, лоны не сӧмын сводкаяс чукӧртысьясӧн, но и медсясӧ производство котыртысьясӧн, гырысь уджъяс кыпӧдысьясӧн.
Коляс дженьыд кад и ми, гашкӧ, бара на гижам «Нюла» колхоз йылысь, сэні уджалысь замечательнӧй йӧз йылысь (дерт, паськыдджыка ӧнія дорысь) да тшӧтш и Меркуровскӧй да Ыбулт йылысь, но сэки нин озыр урожая Меркуровскӧй йылысь, Ыбултӧ вӧчӧм культурнӧй пӧскӧтина йылысь да уна мукӧд буртор йылысь.
