КОМСОМОЛЛӦН БЫДТАС^Используйтӧма Николай Оплеснинлысь дневникъяс, семейнӧй архив, рӧдвужыслысь да ёртъясыслысь казьтылӧмъяс./^
Очерк
Гортӧ воысь письмӧяс вӧліны дженьыдӧсь и тревожнӧйӧсь:
«Формируйтчанінсянь ми мӧдӧдчим матӧджык фронтлань, да ӧні дас витӧд лун нин воюйта...»
Тадзи вӧлі гижӧма медбӧръяас.
А радиосводкаяс быд асыв висьталісны век выль и выль каръяс миян войскаӧн эновтӧм йылысь. Вероломнӧй враг зілис пырӧдчыны водзӧ став фронт пасьта. Сійӧ кӧзяйничайтіс нин Остров карын, кодӧс дорйыны мунліс Николай. Оккупантъяс сьӧд кымӧрӧн ӧшйисны Ленинград весьтӧ, угрожайтісны Донбасслы, дурмӧм понъяс моз нетшкысисны Рӧдиналӧн сьӧлӧмлань — Москвалань... Шогӧ усис дӧва-мам, дугдіс аддзыны места. Ӧтувтчис да сорласис ӧти ыджыд дойӧ и Отечестволӧн судьба вӧсна тӧждысьӧм, и ӧтка пиыс вӧсна вӧвлытӧм тревога.
— Проклятӧй фашистъяс!
Анна Ефимовна кольліс том дӧваӧн германскӧй война дырйи — 1916 воын верӧсыс куліс окопъясын кынмалӧмла, колис ӧтка кияс вылӧ арӧн-джынйӧна писӧ. Германскӧй милитаристъяс вӧсна страдайтӧны миллионъяс ӧні.
Кылӧ, дыр нин койис ӧшиньясӧ сентябрь помлӧн посньыдик зэр, ӧти нога киссис вежӧр мудзтӧдысь войтва. Гудыр небеса пыр регыд заводитас писькӧдчыны асыв, а мам эз на унмовсьлы. Ӧдӧлитісны думъяс, казьтылӧмъяс. Тавой найӧ вӧліны кыдзкӧ торъя нин вынаӧсь да ясыдӧсь.
Син водзӧ петкӧдчис неыджыд керка-флигель. Сійӧ сулаліс сэкся Устьсысольск карлӧн Кирульладорас, ӧнія Сыктывкарса Пушкин нима улича вылын. Флигельлысь вылыс судтасӧ занимайтісны кӧзяева, а уліас, пӧдвальнӧй ичӧтик комнатаын, кысянь тыдалісны уличаӧд ветлысь-мунысьяслӧн сӧмын кокъясыс, олісны найӧ, том гозъя. Сапожник Василий кузь лунъяс чӧж уджаліс сапожнӧй мастерскӧйын, а мамӧн лоны дасьтысьысь Анна кодлысюрӧ вурсьышталіс. Но и тайӧ ичӧтик шудсӧ вӧлі торкӧма первой мирӧвӧй войнаӧн.
Воис Сӧветскӧй власть. Сійӧ мӧдіс отсавны дӧвалы быдтыны сылысь писӧ. Ефимовна помнитӧ, кыдзи первойысь нуис Колюшсӧ детсадйӧ, кыдзи первойысь пыртіс начальнӧй школаӧ и кыдзи, век на раминикӧн да жебиникӧн кажитчысь сылӧн пиыс, ӧтчыд воис гортас пионерскӧй галстука.
Вот сійӧ
Сэсся Сыктывкарскӧй строительнӧй техникум. Николай Оплеснин сійӧс помалӧ дипломӧн да грамотаӧн. Тайӧ вӧлі первой пятилеткаысь мӧд пятилеткаӧ вуджан воӧ. Строительнӧй кадръяс ёна эз тырмыны, и техникумлысь первой выпусксӧ строительнӧй организацияяс босьталісны мырддьысьӧмӧн. Чукӧртіс аслыс штат и Областнӧй строительнӧй контора. Но кодыр том специалистлы мӧдісны вӧзйыны удж тайӧ контораас, сійӧ шуис:
— Муна сӧмын производство вылӧ.
И сентябрса тайӧ шуштӧм вой пыр Ефимовна ӧні аддзӧ ставсӧ выльысь, кыдзи сылӧн пиыс бур уджсьыс быд революционнӧй праздникӧ вайӧ гортас либӧ грамота, либӧ премия. Мамлы тайӧ нимкодь, мам аттьӧалӧ писӧ сыысь, мый пиыс сылӧн татшӧм авъя да шань.
Со сійӧ бара воис удж вылысь, кыпыд да делӧвӧй. Аскинас — выходнӧй. Аски — лыжнӧй соревнованиеяс. Коля пыртӧ керкаӧ кык лыжи пара, бӧрйӧ на пиысь бурджыксӧ, видлалӧ креплениеяс, прӧверяйтӧ паськӧмсӧ...
— А тэ, мамӧ, эн вунӧд дасьтыны ватӧ аски асыв кежлӧ.
— Ог, дерт. Абу ӧд первойысь, — шуӧ мам да петкӧдӧ кӧдзыд посводзӧ ва тыра таз. Пиыс сылӧн быд асыв киськасьӧ йиа кӧдзыд ваӧн да вӧчӧ обтирание. — Толькӧ ме век пола, мися, прӧстудитчан коркӧ.
— Тэ, мамӧ, эн шогсьы таысь. Прӧстудитчылӧны найӧ, кодъяс оз тренируйтны ассьыныс телӧсӧ.
Серпас вежсьӧ серпас бӧрся.
...Гожся шонді водзын гыалӧ Сыктыв ю. Воднӧй станция дорӧ йӧз чукӧрмӧма вӧвлытӧма. Дзирдалӧны меднӧй трубаяс духӧвӧй оркестрлӧн. Ыджыдалӧ праздничнӧй настроение. Тані мунӧ варччӧм кузя соревнование. Дистанцияыс — кык километр. Соревнуйтчӧны Сыктывкарса медся бур варччысьяс.
Мам видзӧдӧ жӧ.
Вот чукыльысь петкӧдчисны соревнуйтчысьяс. Варччӧны самӧй ю шӧрӧдыс. Ӧтияс водзынджыкӧсь, мӧдъяс бӧрынджыкӧсь.
Оплеснин — медводзын. Сійӧ то петкӧдчылас гыяс сайысь, то бӧр вошлас.
Со и дугдіс нин саявны гыяс сайӧ. Дугдісны саявны и найӧ, кодъяс зільӧны суӧдны да панйыны водзын мунысьясӧс.
— Матын нин, Колюш, матын, — аслыс виччысьтӧг горӧдӧ мам. — Эн сетчы!
Оплеснин финишируйтӧ первойӧн. Сійӧ победитель.
...Тӧвся кӧдзыдӧн руалӧ ывла. Лыжникъясӧс колльӧдны чукӧртчӧма карса став том йӧзыс. Найӧс колльӧдӧны комсомоллӧн Областнӧй конференциявывса став делегатъяс.
Команда вит мортысь. Командир — Николай Оплеснин. Областнӧй комсомольскӧй организацияӧн на водзӧ пуктӧма мог: ВЛКСМ X съезд честь кузя вӧчны лыжнӧй переход Сыктывкар — Архангельск. Колӧ мунны 1038 километр.
Трибуна вывсянь висьтавсьӧ напутственнӧй кыв:
— Ми долженӧсь и ми быдтам рабочӧйяслысь да крестьяналысь дзоньвидза да олӧмсӧ радейтысь выль поколение, коді ещӧ вылӧджык кыпӧдас Сӧветскӧй страналысь вынйӧрсӧ. Ми надейтчам, мый ті, физкультурник ёртъяс, оправдайтанныд дӧверие, петкӧдланныд ассьыныд да тайӧн тшӧтш и став коми комсомольскӧй организациялысь боевӧй дух, выносливость да Рӧдинаӧс дорйыны дасьлун.
Воча кывйӧн выступайтӧ ачыс командир. Сылӧн ставыс нин сьӧрсьыс — киас лыжи пара, мыш саяс вещмешӧк. Йӧзыс сулалӧны воротникъяссӧ лэптӧмӧн, жмитчӧны 40 градуса кӧдзыдысь, а сійӧ — руд свитера, кокньыдик физкультурнӧй костюма; шоныд гын сапӧгъяс пыдди — пьексы-ботинкияса. Кывъясыс чёткӧйӧсь. Бӧръя кывъяс шуавсьӧны кыдзи клятва.
— Команда нимсянь ме благодарита ыджыд дӧверие миянлы окажитӧмысь. Ленинскӧй комсомоллысь тайӧ дӧвериесӧ кӧсйысям оправдайтны тырвыйӧ.
Нӧшта музыка, и стартер ӧвтыштӧ гӧрд флажокӧн. Пятёрка кокниа исковтӧ лыжияс вылын карса уличаті. Чукыльтӧ квартал сайӧ, вошӧ син улысь.
Тайӧ вӧлі 1936 вося февраль 9 лунӧ. Задание вӧлі пӧртӧма честьӧн: кӧдзыд да турӧба лунъяс вылӧ видзӧдтӧг Архангельскӧ команда воис ас кадӧ.
Тадзи напряжённӧй уджын да радейтана физическӧй тренировкаын котӧртісны лунъяс. Воис кад призывайтчыны Краснӧй Армияӧ. Оплеснин важысянь дасьтіс асьсӧ лоны закалённӧй, бесстрашнӧй сӧветскӧй воинӧн — тайӧ вӧлі сылӧн мечта. И мечта збыльмис. Гортсаяс, мамыс, ёртъясыс кыпыда колльӧдісны сійӧс Краснӧй Армияӧ.
А ноябрьскӧй праздник бӧрын мам пӧлучитіс красноармеец пиыссянь ӧчереднӧй письмӧ:
«Талун, ноябрь 8 лунӧ, менӧ, кыдзи боевӧй подготовкаын отличникӧс да активистӧс, лэдзлісны Москва карӧ...
Метрополитен!.. Москвалӧн и ставнас Сӧветскӧй Союзлӧн краса да гордость! Оз сюрны кывъяс, мед эськӧ гижны ассьым впечатлениеяс метро йылысь. Любӧй кыв чусмӧ станциялӧн отделка мич водзын. Мраморлӧн югъялӧм, сылӧн окраска, скульптураяс — ставсӧ тайӧс, детальяслӧн самӧй посниторъясӧдз, абу продумайтӧма ӧти архитекторӧн. Кутшӧм радейтӧмӧн да преданностьӧн ставсӧ тайӧс вӧчӧма, мыйта труд пуктӧма татчӧ!
Метроысь петӧм бӧрын мӧдӧдчи Краснӧй площадьлань. Мавзолей дінӧ матыстчигӧн вӧвлытӧма тіпкис сьӧлӧм. Ме муна видзӧдлыны великӧй Ленин вылӧ. Но мавзолей талун пӧдса.
Кытшовті кремлёвскӧй стена гӧгӧр. Большой театр. Меным торъя нин воис сьӧлӧм вылӧ сылӧн праздничнӧй оформлениеыс...
Вӧлі Владимир Ильичлӧн музейын. Ставыс кызь вит зал. Бурсьыс-бура оборудуйтӧма. Ленинлӧн олӧм — абу мортлӧн прӧстӧ биография, а ставнас большевикъяс партиялӧн история. Оз позь торйӧдны, кӧні помассьӧ биография и кӧні заводитчӧ ВКП(б)-лӧн история».
Оплеснинӧс регыд мысти зачисляйтӧны младшӧй комсоставлӧн 9 тӧлысся полкӧвӧй школаӧ, кодӧс сійӧ помалӧ отличникӧн. Дас кык дисциплина, и дас кык «отлично».
Николай Оплеснин йылысь, кыдзи примернӧй красноармеец да активнӧй общественник йылысь, частӧ гижӧны полкӧвӧй газетын, оз ӧтчыд помещайтны сылысь портретсӧ. Сійӧс бӧрйӧны полкӧвӧй школаса комсомольскӧй организация руководствоӧ. Сійӧ — делегат Москва карлӧн Первомайскӧй районса мӧдӧд комсомольскӧй конференция вылын.
Сійӧ и тані, Краснӧй Армия радъясын служитігӧн, эз эновтчы физкультураысь. Ас дінас требовательнӧй спортсмен, сійӧ добивайтчӧ выль, тӧдчана успехъяс да на пӧвстын гырысь вермӧмъяс Всесоюзнӧй Юбилейнӧй Спартакиадаын участвуйтігӧн.
Спартакиадаын участвуйтӧмысь да бур результатъясысь сылы сетӧны грамота да денежнӧй премия. Первокласснӧй физкультурникӧн да вежӧра организаторӧн сійӧ демобилизуйтчӧ Краснӧй Армияысь 1938-ӧд вося декабрын да бара заводитӧ уджавны Сыктывкарын, проектнӧй контораын.
Нимкодясис мам. Нимкодясисны Коми республикаса физкультурникъяс. Физкультурнӧй командаяс составын Оплеснин ветлӧ и Свердловск карӧ, кӧні нуӧдсьӧны добровольнӧй спортивнӧй общество «Учительлӧн» первенство вылӧ мӧдӧд лыжнӧй соревнованиеяс, и кыкысь — Казаньӧ да Чебоксарыӧ — ӧкмыс национальнӧй республикалӧн спартакиадаяс вылӧ.
Быдлаысь сійӧ босьтліс первойя местаяс, быдлаысь воліс победительӧн. Та дырйи сыӧн веськӧдліс куш ӧти кӧсйӧм — физкультура удж паськӧдӧмӧн отсавны партиялы да правительстволы обороноспособность ёнмӧдӧмын. Политически развитӧй, вдумчивӧй морт, сійӧ эз вермы не вежӧртны, мый кадыс тревожнӧй, мый партия велӧдӧ лоны пыр дасьӧн любӧй обстановка кежлӧ. Эз позь вунӧдны 1938-ӧд во. Тайӧ вося гожӧмӧ японскӧй провокаторъяс уськӧдчылісны Сӧветскӧй му вылӧ Хасан ты районын. Рытыввылын гитлеровскӧй Германия косявлӧ кусӧкъяс вылӧ Чехословакияӧс. Локтан воас японскӧй милитаристъяс уськӧдчылӧны мӧдысь — Халкин-Гол ю районын. Паськалӧ война Рытыввылын. Мюнхеновецъясӧн ышӧдӧм Гитлер уськӧдчӧ Польша вылӧ. Немецко-фашистскӧй войска чукӧрмӧны Сӧветскӧй граница дорӧ. Татшӧм условиеяс дырйи Сӧветскӧй правительство эз вермы не примитны мераяс ассьыс армиясӧ ёнмӧдӧм могысь. СССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн внеочереднӧй IV сессия принимайтӧ «Всеобщӧй воинскӧй обязанность йылысь закон».
1939-ӧд вося сентябрь тӧлысьӧ мобилизуйтсьӧ Краснӧй Армияӧ и Николай Оплеснин да назначайтсьӧ полкӧвӧй школаын пулемётнӧй взводса командирӧн.
Великӧй Отечественнӧй война суӧ Николай Оплеснинӧс военнӧй служба вылын. Оружиеӧн киын сійӧ сувтӧ дорйыны ассьыс рӧдина.
* * *
Письмӧяс гортсалы дугдісны воны дзикӧдз: Краснӧй Армиялӧн часть, код составын тышкасис Николай Оплеснин, сюрис противник тылӧ. Пансисны уна лунся неравнӧй бойяс вражескӧй кытшысь петӧм вӧсна. Ковмис частӧ вежлавны направление, воштыны прӧтивникӧс тӧлк вылысь, мед кыдз позьӧ гусьӧн матыстчыны передӧвӧй линиялӧн сэтшӧм участок дорӧ, кыті эськӧ кокниджык вӧлі орӧдны фронт да ӧтувтчыны асланым частьяскӧд. Маневрируйтны позис сӧмын вӧръясӧд да нюръясӧд, кодъяс Ленинградскӧй областьын вӧліны тырмымӧн.
Тырӧ нин коймӧд вежалун тайӧ мучительнӧй скитайтчӧмлы. Важӧн нин бырины боеприпасъяс, бырны мӧдіс медбӧръя сёян — вӧв яй. Эз чин сӧмын ӧтитор — вражескӧй кытшысь петны зільӧм.
Татшӧм условиеясын разведка ворсіс тӧдчана роль, позьӧ шуны — решающӧйӧс. Разведчикъяс ротаӧ вӧлі бӧрйӧма медся бур боецъясӧс. Командирӧн назначитісны Николай Оплеснинӧс.
Бӧръя разведкаӧ командир ветліс вит боецкӧд кык лун чӧж. Колӧ вӧлі тӧдмавны, збыльысь-ӧ противник сулалӧ Волхов ю шуйгаладорын, а Краснӧй Армиялӧн частьяс — веськыдладорын.
Оплеснин ӧні сулаліс командирскӧй палаткаын да докладывайтіс майор Воробьевлы:
— Лоис установитӧма тайнӧ: фронтлӧн рубеж — Волхов ю. Таладорас противник, мӧдарас — миян. Позьӧ чайтны, тайӧ участокын фронт стабилизируйтчӧма.
— Кыті бурджык прӧйдитны миян частьлы?
Младшӧй лейтенант Николай Оплеснин тшӧтш копыртчис карта дінӧ.
— Первой тӧдмӧда аслам маршрутӧн.
— Кывза.
— Со Ч. сикт. Сысянь неылын, со тані, противниклӧн аэродром. Фашистъяс волывлӧны сиктӧ прӧдуктала. Миян вотӧдз час джын сайын нуӧмаӧсь куим мӧс. Т. сикт пыр противник прӧйдитлӧма тӧлысьӧн-джынйӧн сайын. Олӧны вӧр лэдзысь рабочӧйяс. Мый налӧн вӧлӧма, оккупантъяс куштылӧмаӧсь первой волігас, весиг огородъяс вылас нинӧм абу кольӧмаӧсь. Ӧні вӧчны налы сэні нинӧм.
— А главнӧйыс — вӧр, — содтіс майор. — Миян вӧръясысь найӧ полӧны.
— Садьтӧгыс полӧны, майор ёрт, — сӧгласитчис разведчик да мӧдіс висьтавны водзӧ: — Н. сикт дзоньнас сотӧма. Олысьяс абуӧсь. Сы сайын Д. сикт. Вӧвлӧма озырӧн. Ӧні дзоньнас грабитӧма. Тайӧ сиктын лун дас сайын фашистъяс лыйлӧмаӧсь ӧкмыс пленнӧй красноармеецӧс, ленинградецъясӧс. Кутшӧмкӧ ногӧн боецъяслы удайтчӧма сетны крестьяналы ассьыныс адресъяс да фотокарточкаяс. Колхозникъяс бережнӧя видзӧны тайӧ документъяссӧ да надейтчӧны ас кадӧ мӧдӧдны найӧ семьяяслы. Противник волывлӧ татчӧ прӧдуктаясла вежалунӧн ӧтчыд. Нуӧ ставсӧ, мый син улас усьӧ. Население кусьыс петӧ — дӧзмӧма оккупантъяс вылӧ.
Сійӧ ещӧ висьталіс, мый Волхов ю йылысь подробнӧйджык сведениеяс пӧлучитісны буретш тайӧ сиктын; бергӧдчисны Т. сиктӧ, сэні узисны. Ассьыс доклад сійӧ помаліс кывъясӧн:
— Разрешитӧй, товарищ майор, меным вуджны ю да йитчыны асланым йӧзкӧд.
— Бур, — вочавидзис майор. — Мӧда кутны тӧд вылын. А ӧні верманныд мунны, шойччыштны.
Часть сулаліс гырысь вӧраинын. Пожӧмъяс шувгисны арся песня. Пипуяс вылысь шочиника торъялісны би гӧрд либӧ зарни виж коръяс. Найӧ мелькайтісны пуяс костті мулань лэбысь бобувъяс моз. Гӧгӧр тыдалісны винтовкаа боецъяс — ӧткӧн и чукӧръясӧн. Неуна торйӧн моз маскируйтӧма походнӧй госпиталь. Дом повод йылысь лэдзтӧг неылын йирсисны некымын вӧв. Ставыс висьталіс татчӧ недыр кад кежлӧ сувтӧм йылысь, кытчӧкӧ мӧдлаӧ мунны йӧзлӧн дасьлун йылысь.
Оплеснин матыстчис боецъяслӧн вель ыджыд чукӧр дінӧ.
Командирлы сетісны честь да сэн жӧ мӧдісны сёрнитны водзӧ.
— Махорка йылысь, младшӧй лейтенант ёрт, тӧлкуйтам.
— Ароматнӧй украинскӧй махорка йылысь.
Николай пуксис тшӧтш, видзӧдліс гӧгӧр. Боецъяс сюся видзӧдісны командир вылӧ.
— Правда, абу украинскӧй... Позьӧ шуны, весиг абу фабричнӧй, — эз тэрмась Оплеснин. Но ӧні ставыс нин гӧгӧрвоисны, мый командир кыськӧ судзӧдӧма табак.
— Навернӧ, самосад, младшӧй лейтенант ёрт? — эз терпитсьы ӧтилӧн.
Оплеснин мӧдіс сюйны кисӧ зептас.
— Сӧмын юксьыны ковмас кыдзкӧ организованнӧйджыка. — И перйис бумагаӧ гартыштӧм пакетик.
— Табак!
— Настӧящӧй самосаднӧй, душистӧй, ароматнейшӧй табак!..
И, быттьӧ йӧлӧга шы, мӧдіс кывны пуяс сайын: «Табак, табак, табак».
А сэк кості, кодыр боецъяс чӧсмасисны код тӧдас кытысь судзӧдӧм самосадӧн, командирскӧй палаткаын решайтсис вопрос — кодъяслы дӧверитны воинскӧй частьлысь судьбасӧ.
Бур кандидатъяс вӧлі сюрӧны быд подразделениеысь. Но тайӧ вӧлі особӧй задание. Бӧрйисны нин сапёрнӧй ротаса командир — лейтенант Кузнецовӧс, опытнӧй командир-связист Пленковӧс, смел да вежӧра боец Рогалевӧс.
Сэсся кыв босьтіс майор Воробьев:
— Группаса командирӧн ме предлагайта разведчикъяслӧн командир младшӧй лейтенант Оплеснинӧс.
Воробьевӧс поддержитіс комиссар Чепелев. Сійӧ висьталіс:
— Младшӧй лейтенант Оплеснин — политически грамотнӧй, устойчивӧй, требовательнӧй да выдержаннӧй командир. Сійӧ боевӧй да политическӧй подготовка кузя отличник, партия делӧлы предан!..
Комиссар ещӧ висьталіс Оплеснин йылысь, кыдзи бура варччыны кужысь морт йылысь да выразитіс надежда, мый задание выполнитас.
Регыд мысти боецъяс дінӧ воис дежурнӧй.
— Младшӧй лейтенант Оплеснинӧс команднӧй пунктӧ.
— Эм, команднӧй пунктӧ!
Командирскӧй палаткаӧ пырӧм бӧрын Николайлы паныд сувтіс майор Воробьев.
— Младшӧй лейтенант Оплеснин, тэнсьыд просьбатӧ удовлетворитім. — И сэк жӧ юаліс: — Волхов ю варччыны верман?
— Дерт жӧ, варчча, майор ёрт!..
Тшӧтш пырисны Кузнецов, Пленков да Рогалев.
Майор тӧдчӧдіс боевӧй заданиелысь важность да сформулируйтіс задача:
— Прӧйдитны вражескӧй фронт вомӧн. Вуджны Волхов ю. Йитчыны асыввыв берегын действуйтысь миян частьяскӧд да вайны кытшӧ сюрӧм частьӧс мездӧм кузя ӧтувъя действиеяслысь план.
Волхов юӧдз тасянь вӧлі кызь саяс километр — прифронтӧвӧй полосалӧн сэтшӧм территория, кӧні медся ёна концентрируйтӧма противниклӧн быд сикас резервъяс, службаяс. Майор подробнӧя тӧдмӧдіс обстановкаӧн да помаліс кывъясӧн:
— Прӧдуктаяс вайны лоас сьӧкыд, махорка вайӧй непременнӧ.
Пемдыштӧм бӧрын нёльӧн эновтісны частьлысь временнӧй лагерь. Кок улын корсюрӧ кратшйӧдлыштіс ув-бадь, мунан туйсӧ потшавлісны пӧрӧм пуяс, быдлаын кыйӧдчисны гӧпъяс, кучкалісны чужӧмӧ увъяс.
Первойсӧ мунісны нинӧм шыавтӧг. Командир частӧ видзӧдлывліс фосфорӧн югъялысь компас вылӧ, сверяйтіс карта серти, мед не кежны туйнырысь.
Тыдовтчисны хуторъяс. Кык еджыд керка. Муртса тыдалӧ йӧзлӧн вуджрасьӧм. Шочиник кодзула, но тӧлысьтӧм небеса фон вылын чурвидзӧны телеграфнӧй столбъяс, тӧдчыштӧ кӧрт туй полотнолӧн насып.
Кытшовтісны хуторъяс, ӧдйӧ вуджисны кӧрт туй. Сюрис прӧсека. Мунны лӧсьыдджык. Но стоп! Водзвылын бипуръяслӧн югӧр. Колӧ осторожнӧя, зэв осторожнӧя ордйыны вражескӧй часӧвӧйясӧс. Чукыльтісны шосселань. Бара бипуръяс. Фрицъяс шонтысьӧны. Фрицъяслы кӧдзыд. Оз ворсны весиг губнӧй гармошкаяснас. Гашкӧ, буретш думайтӧны «русскӧй тӧв» йылысь? Ӧд кӧсйисны «блицкриг», русскӧй ногӧн — молниеноснӧ, а артмӧ «пшик». Дерт, найӧ оз на каитчыны асланыс авантюраысь, таӧдз ещӧ ылын на. Но ӧд и гитлеровскӧй молодчикъяслы ӧні колӧ нин лоны гӧгӧрвоанаӧн, мый Сӧветскӧй Россияыд вӧлӧм абу куш «географическӧй понятие», мый сійӧ абу сідзжӧ и петено-лавалевскӧй Франция кодь, коді водзсасьтӧг сувтіс пидзӧс вылас фашистскӧй армия водзын. Россиятӧ, вӧлӧм, он воськовт пырмунігмоз, кыдзи вӧлі воськовтӧма Бельгияӧс, он завоюйт негырысь воздушнӧй десантлӧн операцияясӧн, кыдзи тайӧ вӧлі вӧчӧма Западно-Европейскӧй некымын государствокӧд. Энлӧ, фрицъяс, энлӧ. Виччысьыштлӧй ещӧ! Не тайӧ на лоӧ!
Кустарник лёкысь трачкакыліс. Войся лӧньын сійӧ кыліс сэтшӧм гораа, быттьӧ лыйсьӧмлӧн шыяс. Мед жӧ эськӧ эз кывны тайӧ «лыйсьӧмсӧ», мед жӧ эз видзӧдлыны гусьӧн мунысьяс вылӧ...
Виччысьтӧг кустарник помасис, паныдасис шоссе. Прӧйдитіс маскируйтӧм фараяса грузӧвик.
— Вот эськӧ сылы гранатаӧн! — шӧпкӧдӧ нёль пиысь ӧти.
Но тайӧс вӧчны ӧні некыдз эз позь.
Прӧйдитісны ещӧ машинаяс, сэсся — танк. Бӧрланьын, кӧрт туй кузя, кылӧ, грымгис-муніс ӧтка паровоз, тыдалӧ, контрольнӧй, сы бӧрын — поезд. И ставыс войвывлань, Н. карлань.
Шоссе вомӧн вуджӧм бӧрын дыркодь мунісны нюрсялӧм вӧрті. Сюмалісны кынӧмъяс. Бур, мый налӧн эм на няньтор дай консерв банка, код йылысь эськӧ позис гижны самӧй трогательнӧй рассказ.
Лагерысь мӧдӧдчытӧдз, кор мӧдіс кывсьыны, мый Оплеснин бара, весиг ньӧти шойччытӧг, мунӧ кутшӧмкӧ заданиеӧн, боецъяс шуисны выразитны сы дінӧ ассьыныс уважение. Но мыйӧн? Кыдзи?
«Менам эм консерв банка, — шыасис ӧти боец. — Ме сійӧс новлӧдла сьӧрысь кызь витӧд лун». «Консерв банка? Ӧнӧдз вермин видзны консерв банка?» «Ме быд лун старайтча вунӧдны сы йылысь... Вот и згӧдитчис».
Пӧдаркисӧ Оплеснинлы вручитіс дзонь делегация. И таысь сійӧ, кажитчӧ, вӧлі ещӧ на чӧскыд.
— Прӧстӧ вӧвлытӧм чӧскыд!
— Да ещӧ няньӧн!
— Бурджыкыс оз тӧр!
Сёйисны кималасӧн. Пукалісны вуджӧръяс моз. Шутка-ӧ, збыль — гӧгӧрвосис интонация серти.
— Гашкӧ, кольыштам мӧдысь кежлӧ?
— Сёянсӧ? Нинӧмла. Прӧтивниккӧд паныдасигӧн вермас ставыс тайӧ пропадитны.
— Сійӧтӧ вернӧ: бурджык пыдӧджык дзебны.
Кор сёйсис, ышловзисны: эськӧ неуна кӧ унджык вӧлі...
Мӧдӧдчисны водзӧ. Оз позь воштыны прӧста ни ӧти здук. Минутъясысь тэчӧма и арся вой. А сьӧкыдджыкыс водзын на: колӧ вуджны вражескӧй фронт, колӧ форсируйтны ю, кодлӧн пасьтаыс Эжваысь не векниджык.
Шуйгаладорын гымыштісны орудиеяс. Ыліса чардбиысь моз югдыштліс вӧр. Сэсся бара и бара.
Мунысьяс сюрисны нюрӧ. Шочиник пуяс да ва сора нитш.
— Навернӧ, регыд воас ю, — вашкӧдчӧны гусьӧникӧн.
— Водзджык на...
Нюр помасис час джын мунӧм бӧрын. Орудиеясысь лыйсьыны кутісны мӧдлаын. Кылӧны взрывъяс. Ставыс висьталіс фронтлӧн линия матысмӧм йылысь. Быд мыльк и быд кусттор вермасны горӧдны «
Вӧр помасис. Водзын Я. сикт. Карта серти сійӧ матын юсянь. Сувтісны. Командир тӧдмӧдіс аслас планӧн.
— Пленков бура кужӧ варччыны, — заводитіс командир. — Сыкӧд ми вуджам ю. Кузнецов да Рогалев кольччанныд тайӧ берегас. Лунсӧ пукаланныд вӧрын. Войнас сигналитанныд миянлы бӧр вуджны позянлун йылысь.
Решитісны — мӧдӧдчисны водзӧ. Сюрисны зыбуч нюрӧ. Рогалев коскӧдзыс вӧйис. Петны отсалісны ёртъясыс. Нюрсӧ вуджисны сьӧкыда. Петісны эновтӧм му вылӧ. Тыдалӧ, коськӧм, таво ар гӧртӧм. Не сыӧдз тані таво.
Гӧгӧр лӧнь, пемыд и шуштӧм. Весиг некӧн оз лыйсьыны. Ӧтарын и мӧдарын муртса тӧдчыштӧны не то вӧрлӧн, не то сиктъяслӧн очертаниеяс. Сӧвсем мирнӧй места. Но тайӧ сӧмын кажитчӧ. И разведчикъяслӧн командир Оплеснин шӧпкӧдӧ:
— Прӧверитны винтовкаяс, гранатаяс, — ачыс тшӧтш инмӧдчылӧ кинас автоматыс дінӧ.
Сэсся вуджисны туй. Мӧдісны лэччыны пӧкатӧд.
Мунӧны кывзысигмоз. Вуджӧртӧны ньӧжйӧ, вывті гусьӧн. Полӧны не ас вӧсна. Осторожнӧйӧсь задание олӧмӧ пӧртны зільӧмла, уна сё боецъяслысь, командиръяслысь олӧмсӧ спаситӧм ради...
Ещӧ неыджыд роща, и шуйгавылын свинеч рӧмӧн югнитіс юлӧн веркӧс.
«Збыль ӧмӧй некод эз аддзыв? Али оккупантъяс сэтшӧма вельмӧмаӧсь, мый оз лыддьыны коланаӧн нуны караульнӧй служба?»
Но энлы, шуйгаланьын быттьӧ сулалӧны йӧз. Найӧ вуджӧр кодьӧсь. Кажитчӧ, мунӧны. Али оз? Чӧртыс тӧдӧ. Сэтшӧм нин ныжӧсь мортлӧн синъясыс. Кымын видзӧдан, сымын омӧльджыка заводитӧны аддзыны.
— Рогалев, — вашкӧдӧ командир. — Разведайт, кодъяс сэн эмӧсь и мый вӧчӧны.
Рогалев кань моз торъялӧ ёртъяс дінсьыс и пыр жӧ сорласьӧ му эжыскӧд.
«А ми шензям, мыйла оз аддзыны миянӧс», — кыдзкӧ ачыс воис юрас кольччысьяслы.
Разведчик ветліс вель дыр да бӧр воис сідз жӧ виччысьтӧма, кыдзи и вошліс.
— Сулалӧны эновтӧм кольта чукӧръяс, — висьталіс сійӧ.
Тайӧ юӧрыс збоймӧдіс разведчикъясӧс. Береглань кыссьыны мӧдісны смелджыка. Воисны бужӧд дорӧдз. Ӧні жӧ аддзисны — енэжыс заводитӧ лӧзавны. Мӧдар берег оз тыдав.
— Гашкӧ, позяс аддзыны мыйкӧ вуджантор? — Оплеснинлы пеляс шӧпкӧдӧ Пленков. — А то зэв нин паськыд...
Тайӧ кывъясысь командир кыліс ёртыслысь неуверенность. «Но, гашкӧ, сійӧ прав? Разведкаысь воӧм бӧрын Пленков ӧд эз жӧ шойччы. Войбыд туйястӧг татчӧ воӧм ещӧ босьтіс уна вын...»
— Пробуйтлам корсьны.
Рогалев да Кузнецов мӧдісны кыссьыны берег пӧлӧн, мед корсьны мӧдарӧ вуджӧм вылӧ средствояс.
Друг горӧдіс вражескӧй часӧвӧй: «
Казяліс? Лэптас тревога? Разведчикъяс куйлӧны чӧв, кианыс чабыртӧмаӧсь автоматъяс. Но часӧвӧй водзӧ эз сет гӧлӧссӧ, тыдалӧ, успокоитчис. И разведчикъяс гусьӧник бергӧдчисны бӧр, докладывайтӧны:
— Сё воськов сайын часӧвӧй!
Решитісны уберитчыны татысь. Муныштісны берег пӧлӧн, вуджисны неыджыд шор. И друг, ньӧти виччысьтӧг, самӧй ныр улас бара горӧдісны окопсянь:
—
Зловещӧя югнитіс немецкӧй штыклӧн лезвие. Группа размуныштіс. Гымыштіс лыйӧм. Сэсся мӧдысь, коймӧдысь, группаӧн. Оплеснин дінын лӧсяліс Рогалев. Найӧ кыссьӧны бӧрлань отстреливайтчӧмӧн. Воча визькйӧдлӧны трассирующӧйяс. Шыасьліс автомат.
«Варччыны, — югнитіс юрас Оплеснинлы. — Сӧмын варччыны».
Сійӧ ӧдйӧ шыбитіс ас вывсьыс шынель, пӧрччис сапӧгъяс.
— Аски кежлӧ план кольӧ важыс, — горӧдіс Рогалевлы. — Виччысьӧй менӧ.
Пуля шутьӧктіс дзик пель дінтіыс.
— Пышйы, дзебсьы, — горӧдіс ещӧ ёртыслы и чеччыштіс ваӧ, вошис.
Сійӧ петкӧдчис берегсянь метр дас вит сайын нин. Рогалев кылӧ лыйсис на.
«А кӧні пистолетӧй?» Сійӧ вӧлі киас.
Но думайтны некор. Сӧвсем матын вурыштісны васӧ пулемётнӧй очередьлӧн трассируйтысь пуляяс. Качис ракета. Выліын смерть! Ва улын — спасение! Прӧйдитӧны кузь, вывті кузь секундаяс. Окота лолыштны. Колӧ воздух, воздух!.. Николай кыпӧдчис. Воздух пыдди пулемётнӧй очередь. Суніс бара. Поткӧдӧ морӧс. Сьӧлӧмыс лёкысь вӧзйысьӧ ортсӧ. А выліын лун кодь югыд. Сійӧ весиг тӧдчӧ ва улын. Выліӧ позьӧ кыпӧдчывны сӧмын лолыштны. Кӧть ӧтчыд, кӧть ичӧтика... Петкӧдчыштліс. Удитіс лолыштны, видзӧдлыны. Ю весьтын ӧшалӧ ракета. Югдӧдӧ мӧдар берег, сикт, пуяс и... пулемётнӧй ӧчередьясӧн васӧ резӧм. Ещӧ нин сьӧкыд варччыны ва увті. Ещӧ нин кузьӧсь секундаяс.
Друг лоис пемыд. Усис да кусіс ракета. Николай кыпӧдчис ва веркӧсӧ. Став вынсьыс заводитіс варччыны, — не сідзи, кыдзи варччывліс тренировкаяс дырйи Сыктывса да Рашенскӧй ваясын, не сідзи, кыдзи соревнуйтчыліс московскӧй бассейнъясын да паськыд Волга вылын, — тайӧ варччӧм вӧлі кулӧм либӧ олӧм вӧсна, решайтіс судьбасӧ ёртъясыслысь, дзонь частьлысь.
Но выльысь ракета. Бара пуыштіс ваыс дзирыд пуляясысь. Выльысь спасениеыс сӧмын ва пытшкын. Слабмӧны кияс. Кӧдзыдӧн ёнтӧ став туша. Частӧджык ковмылӧ петкӧдчывны лолыштны. Ок, кутшӧм паськыд вӧлӧма юыс! Кымынысь на ковмас сунлыны сійӧ пыдӧслань.
Кусіс и тайӧ ракета. Тшӧкмунісны пулемётъяс. И сэк жӧ Оплеснин гӧгӧрвоис — варччӧ бӧрлань, противниклань.
«
Ӧшыбкаыс отсыштіс вежӧртны: «Колӧ ылӧдны прӧтивникӧс. Честнӧя накӧд оз позь». И кодыр бара качис вывлань ракета, резыштіс пулемётнӧй ӧчередь, Николай Васильевич вӧчис вид, быттьӧ ранитчӧ и вӧйӧ.
Дас вит — кызь метр сайын ньӧжйӧ кыпӧдіс ва веркӧсӧ сӧмын чужӧмсӧ. Лолыштіс. Кывзӧ. Лыйсьӧм шы оз кыв. «Сідзкӧ, лыддьӧны ассьыныс удж эштӧдӧмӧн. Тайӧ бур». Зільӧ варччыны шумтӧг, ньӧжйӧ. Сэсся сюрӧ мӧдар береглӧн вуджӧрӧ. Но кутшӧм сьӧкыд лоис варччыны... Кутшӧм кӧдзыд вӧлӧма ваыс... Ки-коксӧ быттьӧ кодкӧ кӧрталӧма йи кӧдзыд чепъясӧн, став тушаыс дрӧжжитӧ.
«Шойччыштны колӧ, шойччыштны».
Сійӧ куйлыштіс ва вылын и бара водзӧ.
Сӧвсем нин матын берегӧдз. Тыдалӧ бужӧд, дзирвидзӧны кутшӧмкӧ еджыд изъяс... Ок, кутшӧм сьӧкыд! Мыйта вын на колӧ...
Сэсся кок инмис нюйта ва пыдӧсӧ. Сэсся кияс инмисны кос берегӧ. Колӧ кутчысьны. Петны ваысь. Заводитліс, но гырддзаясыс кусыньтчисны асьныс, и Оплеснин бӧр усис ваӧ.
«Видзчысьӧмӧнджык, другӧ, шумтӧгджык».
Неуна улысьджык сійӧ аддзис ва дорысь ыджыд из, варччыштіс сылань, сайӧдчис сы сайӧ. Кылӧ сяркнитіс вражескӧй пулемёт. Лыйлӧны мӧдлаӧ. Вир-яй дзикӧдз дубалӧма. Дрӧжжитӧдны кутіс ёнджыка. Колӧ кыдзкӧ мӧдӧдчыны водзӧ. Сэтчӧ жӧ югдӧ. Тыдавны нин заводитӧны вражескӧй береглӧн очертаниеяс. Колӧ тэрмасьны. Колӧ ӧдйӧджык воӧдчыны миян йӧз дінӧдз. Найӧ, кӧнкӧ, танӧсь — миян окопъяс, миян часӧвӧйяс. Тӧдӧмысь, аддзылісны вуджысьӧс, кыйӧдчӧны кутны сійӧс. Но найӧ оз тӧдны, коді вуджис юсӧ...
Кыр йылӧ ковмис кыссьыны невеськыда. Кыссьыны не сідзи, кыдзи тайӧс вӧчлӧ мудзтӧм морт, — ӧд уджаліс сӧмын вежӧр, ки-кок ӧтказывайтчисны кывзысьны.
И вот сылы горӧдісны:
—
Николай Оплеснинлы тайӧ кывъясыс ӧні кажитчисны сэтшӧм рӧднӧйӧсь да донаӧсь, мый сійӧ аслыс тӧдтӧг нюммуніс.
Сійӧс босьтісны, нуӧдісны.
Отделениеса командир тӧдмасис документъясӧн. Оплеснин кӧмтӧм — сапӧгъяссӧ колис мӧдар берегас, ва да няйтӧсь гачыс косясьлӧма; гимнастёркаа, вӧньтӧм. Сійӧс конвоируйтӧны ротаӧ, сэсся батальонӧ, полкӧ. Быдлаын лои висьтавны командиръяслы, мыйла воис и мыйла татшӧм. Сыкӧд корректнӧйӧсь, но уна оз сёрнитны. Прӧтивник мудер, вермис ыстыны шпионӧс, провокаторӧс. Дивизияын тӧдмаласны. Да Оплеснин оз и ӧбижайтчы.
Полксянь сетісны верзьӧма вӧв. Дивизияӧ воис чуть ли не вой шӧр кадӧ нин. Юасьӧм кыссис вель дыр.
Окружитӧм частьлӧн важсяджык действиеяс йылысь правильнӧй ӧтветъяс, сылысь командиръяссӧ бура тӧдӧм да уна мукӧд вопросъяс вылӧ воча кывъяс убедитісны дивизияса штабӧс тырвыйӧ.
Асъя войсӧ узьыштӧм бӧрын младшӧй лейтенант Оплеснин сувтіс дивизияса командир водзӧ.
— Тэ, Оплеснин ёрт, вӧчин подвиг. Но боевӧй задание пӧртӧма сӧмын на джынвыйӧ, — дружескӧя шуис дивизияса командир. — Могыс ӧні сыын, мед тайӧ задание пӧртны олӧмӧ тырвыйӧ.
— Эм, пӧртны олӧмӧ тырвыйӧ, — вочавидзис Оплеснин.
Найӧ ӧтлаын завтракайтісны.
Сэсся отсӧг сетӧм кузя план. Со сылӧн основнӧй моментъясыс:
«Кытшалӧм часть урчитӧм лунӧ матыстчӧ гусьӧн Я. сиктысь неылӧ да 4 час 00 минутаын сетӧ сигнал — вит трассирующӧй пуля вывлань.
Сигнал аддзӧм бӧрын асыввывса берегсянь артиллерия восьтӧ би Я. сикт кузя.
4 час 20 минутын сигнал серти артиллерия вуджӧдӧ бисӧ пыдіӧ, и сэки Я. сикт атакуйтӧны кытшысь петысьяс. Налысь движение прикрывайтӧ артиллерийскӧй да пулемётнӧй би.
Волхов ю вуджӧм вылӧ налы сэк кежлӧ лоас дасьтӧма переправа средствояс».
Сёрни муніс и посниджыкторъяс йылысь. Ставсӧ лоӧ вӧчӧма, ставсӧ могмӧдӧма, весиг табак лоӧ сетӧма мыйта колӧ. Прӧдукта — сідз жӧ.
Полкса штабӧдз Оплеснин воис верзьӧма вӧв вылын.
Пыж абу на гӧтов. Прӧдуктаяс вайтӧмӧсь. Куим доброволец, кодъяс индысьӧны мунны Оплеснинкӧд, сідз жӧ дасьтысьӧны мӧдӧдчыны не тавой. Кымӧра пемыд вой колис лӧсьӧдчӧмын.
Аскинас кызь куим часын вуджысьяс пуксисны пыжӧ, йӧткыштчисны берегысь.
Негырысь гыяс швачӧдыштісны пыж бортӧ. Оплеснин пукаліс пыж нырланьын да сыніс жӧ. Но кияс уджалісны механически. Став вниманиеыс вӧлі ёсьтӧма водзӧ, вражескӧй берег дорӧ. Кылӧ, ӧдйӧ тіпкис сьӧлӧм, нервъяс вӧвлытӧма зэвтчӧмаӧсь.
«Неужели татшӧм кокниа артмас? Неужели оз казявны?»
Мӧдіс нин тыдавны мӧдар берег. Сынӧны ньӧжйӧ. Негора дрӧбалӧны борт бердӧ гыяс. Вот ещӧ сыныштісны, ещӧ. Береглӧн кутісны тыдавны тшупӧдъяс.
«Неужели удачнӧя?..»
И друг гымыштіс лыйӧм. Пуля шутёвтіс юр весьтті. Чорыда сыныштӧмӧн Оплеснин бергӧдыштіс пыж нырсӧ катыдлань. Лыйисны мӧдысь, коймӧдысь.
— Лӧсьӧдчыны варччыны! — прикажитіс командир да заводитіс сынны став вынсьыс.
Шыасис тшӧтш пулемёт. Но пыж матыстчис нин асланым берегӧ.
Куим час да джынйын штабсянь воис приказ: вуджны выльысь, мӧдлаті.
Лӧсьӧдчигкості вой помасис. Тыдалӧ нин мӧдар береглӧн вуджӧр. Вуджны тайӧ кадӧ дзик позьтӧм.
Аслас риск вылӧ Оплеснин откладывайтӧ переправа, да ставнас группаыс мунӧ шойччыны.
Корисны полкса штабӧ. Кокниа вуджӧм вылӧ надея вошис.
Рытсянь прӧтивник кутіс лыйлыны асыввыв берег миномётъясысь да пулемётъясысь. Но вой шӧр бӧр кежлӧ ставыс лӧнис.
Эз удайтчы пыжӧн вуджӧм тайӧ войӧ. Вуджны заводитлігӧн сідзжӧ лыйлісны, кӧть и бара жертваястӧг.
Та бӧрын Оплеснин мунӧ дивизияса штабӧ. Тані принимайтӧны решение — вуджны мӧдлаті, дас вит километр кывтыдджык. Ӧкмыс час рытын Николай Васильевич вӧлі нин выль местаын. Тӧдмасьӧ местанас. Мӧдар берегын веськыдвылас 3. сикт. Сэсянь юас лэччанінын роща. Шуйгаланьын вӧвлӧм пионерскӧй лагерь. Лагерь да роща костын ты. Вуджан места — тайӧ ты весьтыс.
Вой шӧр гӧгӧр бара пуксисны пыжӧ. Матын нин мӧдар берег. Небеса фон вылын тӧдчӧ неыджыд куст. Гӧгӧр лӧнь и сэк жӧ шуштӧм. Колис сӧвсем этша, некымынысь сыныштны. И сэк жӧ кустсянь торйӧдчӧны винтовкаа йӧз. Сынысьяс быттьӧ кынмисны места вылас. Пыж плавнӧя качайтчӧ гыяс вылын. «Гашкӧ, эз на аддзыны? Гашкӧ, сідзи петісны куст сайысь?» Но поведениеыс подозрительнӧй. Тӧдчӧ — мыйкӧ решайтӧны. Друг найӧ сувтӧны пидзӧсъяс вылас да заводитӧны метитчыны пыжлань. Лыйисны куимнанныс ӧтпырйӧ. Пыжын пукалысьяс мый вынсьыс сынӧмӧн зілисны косны ӧпаснӧй местасьыс. И тайӧ удайтчис налы.
Войся пемыд спаситіс. Некод весиг эз ранитчы.
Кӧтасьӧмаӧсь и растроитчӧмаӧсь, вуджны зільысьяс воисны команднӧй пунктӧ.
Капитан Дзуба, коді коймӧд сутки нин мӧдӧдӧ Оплеснинӧс ю мӧдарӧ, качайтыштіс юрнас.
— Сэсся нӧ мый мӧдам вӧчны та бӧрын?
— Варччыны, капитан ёрт, — та вылӧ вочавидзис Николай, — колис сӧмын варччыны.
«Варччыны». Тайӧ вӧлі быттьӧ сэтшӧм кокни и сэтшӧм безопаснӧй! Тайӧ вӧлі прӧстӧ страшнӧ.
— Ладнӧ. Ме сӧгласен, — медбӧрын шуис Дзуба да юаліс: — Кодыр?
— Непременнӧ тавой. Сэтчаньын менӧ виччысьӧны. Налӧн колисны медбӧръя вӧвъяс сёйӧм вылӧ. Виччысьӧны сьӧкыда ранитчӧмаяс.
— Сӧгласен, — бара шуис капитан. — Шойччыштны — и туйӧ.
Тӧдӧмысь, эз узьсьы. Юрӧ воис быд сикас дум. Вежӧрӧд прӧйдитісны аддзылӧмторъяс и коркӧся мечтаяс.
То петкӧдчыласны рӧднӧй коми вӧръяс, кыті ветлывліс зверь-пӧтка вылӧ ружьеӧн, то тӧд вылас воӧны сӧвсем нин вунӧдлӧм проектъяс, коркӧ кодӧнкӧ шуӧм кывъяс, аслас дневникӧ пасйылӧм кӧсйӧмъяс. Ставас мыйкӧ вӧлі интереснӧ, ставыс казьтыліс мирнӧй созидательнӧй удж йылысь, гырысь кӧсйӧмъяс йылысь. И сэк жӧ страна весьтын талун ӧшаліс ыджыд грӧз: сотчисны сӧветскӧй сиктъяс, каръяс. Нинӧм вӧчтӧг куйлӧм кажитчӧ преступлениеӧн. Сӧвесть тшӧктӧ ӧдйӧджык выполнитны воинлысь долг.
Куим часын Николай вӧлі кок йылас нин. Дзуба мӧдіс отсасьны. Паськӧм, документъяс, табактор тэчисны плащ-палаткаӧ, топыда кӧрталісны вӧсни гезйӧн.
Пемыд ва. Шутьлялӧ арлӧн кӧдзыд вой тӧв. Скӧрысь нӧйтчӧны берегӧ тревожнӧй гыяс. Вражескӧй берегын кылӧ шумитӧ вӧр.
Мый виччысьӧ сэні смельчакӧс? Победа али смерть дасьтӧ сентябрса медбӧръя лун-войлӧн тайӧ асылыс? Удайтчас-ӧ рапортуйтны командованиелы очереднӧй задание олӧмӧ пӧртӧм йылысь?
Сы водзын вӧлі сійӧ жӧ ю, вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ асъя час. Толькӧ гыясыс скӧрӧсь да берегыс вражескӧй.
— Но, Оплеснин, кад!
— Кад, капитан ёрт!
Найӧ кутлӧны ӧта-мӧдсӧ и нинӧм шыавтӧг торъялӧны. Капитан мӧдас наблюдайтны. А Николай...
Вот сійӧ — гимнастёркаа, коскас кӧрталӧм ботинки гозъя, мыш саяс неыджыд тубраса — осторожнӧя пырӧ ваӧ, вочасӧн ыламмӧ, ыламмӧ и заводитӧ варччыны. Пемыдыс да гыяс пыр жӧ дзебӧны сійӧс.
Ю шӧрас гыяс вӧліны торъя нин гырысьӧсь. Со на пӧвстысь ӧти гартыштіс варччысьӧс. Нем жалиттӧг сотӧ кӧдзыдӧн йи кутны дасьтысьысь ва. Оз тыдав ни ӧтар ни мӧдар берег. Ва, сьӧд небеса да бушуйтысь тӧв.
«Гашкӧ, тайӧ бурджык? Гашкӧ, буретш тайӧ гыясыс, пемыдыс, тайӧ тӧлыс отсаласны меным?»
Мӧдіс нин тӧдчыны береглӧн мыгӧр. Кӧдзыдла турдӧ ки-кок.
Со и берег. Сійӧ ляпкыд и кузь. Ю катчӧс синтӧ ёрмӧн югдӧдіс ракета. Лои виччысьыштны сылысь кусӧм. Оплеснин кыссьӧ кыр йывлань. Пемыдӧ велалӧм синъяс аддзӧны водзысь ичӧтик мылькъяс. Тайӧ — вражескӧй окопъяс. Найӧс сійӧ ордйыштӧ, вуджӧ векньыдик нюр и вӧлись кокниджыка лолыштӧ.
Дерт, и пиньяс таркакылӧны, и телӧыс ставнас гегдӧма. Но тайӧ ӧмӧй ӧні имеитіс кутшӧмкӧ тӧдчанлун!
Палаткаӧ гартыштӧм паськӧм дзик кос. Ботинкиясысь кисьтіс ва, пыдзыртіс гимнастёрка, гач, — тӧдӧмысь, и тайӧс вӧлі сьӧкыд вӧчны: эз кывзысьны кияс, чуньяс...
«Туалет» вӧчигӧн дзикӧдз югдіс. Вӧлӧмкӧ, дзик матын немецкӧй окоп.
«Уберитчыны татысь, ӧдйӧджык уберитчыны».
Со сійӧ кыссьӧмӧн пырӧ вӧрӧ и заводитӧ котӧртны нимкодьысла и шонтысьӧм ради.
Сэсся вуджӧ шоссе, вуджӧ кӧрт туй, кужӧмӧн да сюся ордъялӧ вражескӧй постъяс, воӧ тӧдса прӧсека вылӧ...
Но важ местаын часть эз нин вӧв, тыдалӧ, мунӧма мӧд местаӧ. Маскируйтчӧминысь петіс красноармеец да, кор убедитчис, мый тайӧ локтіс збыльысь Оплеснин, юӧртіс сылы.
— Менӧ колисны татчӧ, мед висьтавны тэныд частьлӧн мӧд местаӧ мунӧм йылысь. Сійӧ тасянь куим-ӧ-нёль километр сайын.
— Вай нуӧд!
— Мӧдӧдчим!
Кутшӧм ньӧжйӧ мунӧ тайӧ боецыс!
Но вот найӧс сувтӧдӧны часӧвӧйяс, нуӧдӧны штабнӧй палаткалань.
Артиллерийскӧй подразделениеса командир майор Кузнецовлы Оплеснин подробнӧя доложитіс вражескӧй фронт орӧдӧм да окружениеысь петӧм кузя план.
Командиръяслӧн совещание. Сэнӧсь жӧ Чепелев и Воробьев. Майор объявляйтӧ Волхов юлӧн асыввыв берегкӧд йитӧд установитӧм йылысь ӧтувъя действиелысь план вайӧм. А дас сизимӧд час бӧрын заводитчӧ нин марш. Колӧ петны индӧм местаӧ срок кежлӧ.
Вӧрас узьӧны. Луннас мунігӧн паныдасьлӧны вражескӧй салдатъяскӧд, мунӧ неыджыд перестрелка.
Вот и сійӧ минутъясыс, кодъясӧс дыр нин виччысисны боецъяс.
Николай Васильевич босьтӧ винтовка. Лыйӧ небесалань вит трассирующӧй пуля. Тайӧ — асыввыв берегын сулалысь артиллеристъяслы условнӧй сигнал.
Но мый тайӧ? Колис минут, вит минут, колис сизим минут... Неужели эз гӧгӧрвоны? Али мыйкӧ лоис?
Кажитчӧ, первойысь Оплеснинлӧн мыш кузяыс котӧртыштісны кодзувкотъяс. Збыль ӧмӧй эз гӧгӧрвоны?
Прӧйдитіс ещӧ кык минут.
— Оз на ков татшӧма волнуйтчыны, — спокойнӧя шуӧ комиссар.
— Ме ог волнуйтчы, комиссар ёрт. Меным сӧмын кажитчӧ — лишнӧйджык дыр оз заводитны.
Ещӧ ӧти минут, и ю сайын пемыд небеса югдыштіс. Сэсся — снарядъяслӧн лэбӧм шы, разрывъяс. Помасьлытӧм чардбиӧн ворсіс мӧдлапӧв, помасьлытӧм разрывъясӧн мӧдіс мургыны Я. сикт гӧгӧрын. Тадзи кутас кызь минут чӧж. Тайӧ кад — исходнӧй позиция вывсянь Я. сикт дорӧ матыстчӧм вылӧ, кысянь сразу жӧ заводитчӧ атака.
— Водзӧ! Я. сикт вылӧ!
Николай Оплеснин восьлалӧ ӧдйӧ. Но сійӧс некод оз ӧлӧд татшӧм мунӧмысь. Командиръяс и боецъяс зільӧны вӧтчыны, зільӧны ӧдйӧджык пырны сиктӧ.
Прӧтивник, кылӧ, стрӧчитӧ пулемётысь. Грымгӧны орудиеяс ӧтарсянь и мӧдарсянь. Ӧти бӧрся мӧд ӧзйис нин кык сикт. Найӧ югдӧдӧны мунны туй. Миян артиллерия дугдӧ лыйлыны Я. сикт кузя, вуджӧдӧ бисӧ мӧдлаӧ.
—
—
Ыпъялӧны сиктъяс. Мургӧ лыйсьӧм шы, бой мунӧмлӧн гор. Би югӧрӧн ойдӧм эрд вылын подразделениеяслӧн перебежкаяс, ӧтка рукопашнӧй схваткаяс сиктын, чукӧра штыкӧвӧй атакаяс, кутны позьтӧм движение водзлань.
Петкӧдчис ю.
Оплеснин шыбитчис ваӧ, варччӧ.
Асыввыв берегын сійӧ паныдасис майор Кузнецовкӧд, комиссар Чепелевкӧд. Ва вылӧ петісны пыжъяс.
Враг заводитіс лыйлыны переправа. Юын потласьӧны снарядъяс, лэптӧны вывлань ва столбъяс.
Переправа кыссис лун шӧрӧдз. Дивизияӧс лои петкӧдӧма вражескӧй кытшысь. Регыд сійӧ выль вынӧн сувтас оккупантъяслы паныд, регыд выльысь мӧдас нӧйтны вероломнӧй врагӧс.
И сӧмын ӧні, кор нин переправа помасис, кор лӧнис пушкаяслӧн гым и вражескӧй кытшысь петӧмаяс ӧтувтчисны Краснӧй Армиялӧн основнӧй вынъяскӧд, — сӧмын ӧні позис тырвыйӧ донъявны Николай Васильевич Оплеснинлысь беспримернӧй подвигсӧ.
Оплеснинӧс пӧся поздравляйтӧны. Командование тшӧктӧ нуӧдны беседа красноармеецъяскӧд да командиръяскӧд, висьтавны ставсӧ, мый вӧлі бесстрашнӧй командиркӧд бӧръя лунъясӧ. Беседа бӧрын комдив благодаритӧ Николайӧс став нимсянь, пӧся окалӧ сійӧс. Крепыда топӧдӧ кисӧ да дыр треситӧ сійӧс батальоннӧй комиссар Чепелев. Пӧсь да дыр нюжалана аплодисментъясӧн выражайтӧны ассьыныс уважение боецъяс.
Николай Васильевич сулаліс на водзын и радліс: сійӧ честнӧя пӧртіс олӧмӧ салдатлысь долг, честнӧя выполнитіс боевӧй задание.
* * *
Регыд Краснӧй Армия не сӧмын сувтӧдіс гитлеровскӧй оккупантъяслысь водзӧ пырӧм, но и мӧдіс вӧчавны сылы тӧдчана ударъяс. Тайӧ ударъясас эм пай и Оплеснинлӧн. Ӧти аслас письмӧын сійӧ гижӧ:
«Первойтор и самӧй приятнӧйыс, мый ме верма юӧртны, — сійӧ миян победаяс йылысь. Тихвин дорысь, Москва да Ростов улысь шульцъясӧс да гансъясӧс вӧтлӧмын эм и миян подразделениелӧн пай. Тайӧ бӧръя тӧлысь джыннас ми мездім оккупантъясысь ӧкмыс населённӧй пункт (ӧти на пӧвстысь — районнӧй центр). Ӧні воюйтам дасӧд, ыджыд узел вӧсна. И миян эмӧсь трофейяс да пленнӧйяс — салдатъяс да офицеръяс.
Малая Вишера. 1941 вося декабрь 22 лун».
Та бӧрын дас вит лун мысти гижӧ:
«1942 во январь 6 лун.
Сизим лун сайын нин пӧлучиті нимкодь юӧр — СССР-са Верховнӧй Сӧвет Президиум Указӧн меным присвоитӧма Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание.
Менам нимкодьлы абу пом! Ме радуйтча не сӧмын ас вӧсна, но и мамӧ вӧсна, мый сійӧ татшӧмӧн менӧ воспитайтіс... Меным зэв нимкодь асланым Рӧдина вӧсна, мый сійӧ вӧчис менӧ достойнӧйӧн новлыны тайӧ высокӧй званиесӧ...»
Юрӧбтіс Геройлӧн боевӧй слава став страна пасьта! И, кыдзи йӧла шы, воча лэбисны телеграфнӧй проводъяс кузя поздравительнӧй телеграммаяс Сӧветскӧй Союзса Герой ним вылӧ. Нимкодясисны рӧднӧйяс и тӧдтӧмъяс, другъяс и ёртъяс. Поздравляйтісны сійӧс Военнӧй Сӧвет и ПОАРМ, Сӧветскӧй Союзса спортлӧн мастеръяс и чемпионъяс. Ыстісны поздравлениеяс частьсянь, кӧні служитіс Николай Оплеснин. Гордитчисны сійӧн сійӧ техникумса студентъяс да преподавательяс, кӧні коркӧ велӧдчыліс Герой. Став коми народ нимсянь поздравляйтісны КПСС да ленинскӧй комсомоллӧн Коми областнӧй комитетъяс да Коми АССР-са Совнарком.
Николай Васильевич лыддьӧ тайӧ поздравлениеяссӧ кыдзи миян героическӧй Краснӧй Армия дінӧ сӧветскӧй народлысь любов да восхищение выражайтӧм.
КПСС Коми Обком да Коми АССР-са Совнарком нимъяс вылӧ телеграммаын Николай Васильевич гижӧ:
«Сьӧлӧмсянь благодарита Тіян поздравлениеясысь Сӧветскӧй Союзса Геройлысь высокӧй звание меным присвоитӧм случай кузя.
Немецко-фашистскӧй захватчикъяскӧд тышын ме сӧмын честнӧя выполниті Краснӧй Армияса командирлысь долг — СССР-са гражданинлысь долг».
* * *
1942 вося февраль тӧлысьын Краснӧй Армиялӧн командование сетӧ Сӧветскӧй Союзса Геройлы дженьыдик отпуск. Николай Васильевич — гортас, Сыктывкарын.
Быдӧнлы окота аддзӧдлыны дона гӧстьӧс. Быдӧн кӧсйис, мед кӧть регыдик кежлӧ сійӧ пыравлас на ордӧ.
Герой эз ӧтказывайт. Сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый фронтӧвӧй олӧм йылысь, Краснӧй Армиялӧн беспримернӧй тыш йылысь висьт ещӧ на топыдджыка йитас трудӧвӧй тылӧс фронткӧд. Оплеснин участвуйтӧ встречаясын карса комсомолецъяскӧд да том йӧзкӧд, волӧ школаясӧ, учреждениеясӧ, предприятиеясӧ, участвуйтӧ Краснӧй Армиялы кызь нёльӧд во тырӧм кузя общегородскӧй торжественнӧй заседание вылын.
...Овация мӧдіс нюжавны. Залын ставыс сувтісны.
— Мед олас миян рӧднӧй, непобедимӧй Краснӧй Армия! — друг кодкӧ горӧдіс лозунг.
— Фашизмлы — смерть! — содтіс мӧд. А сэтӧні и коймӧд, нёльӧд.
— Мед оласны сӧветскӧй народлӧн багатыръяс — Сӧветскӧй Союзса Геройяс!
Драмтеатр сцена вӧлі кыпыд да красочнӧй. Гӧрд шӧлкӧн паськыда вевттьӧм кузь пызан сайын пуксьытӧмӧсь на президиумӧ бӧрйӧмаяс. На сайын, шӧлкӧн жӧ эжӧм подставкаяс вылын да ловъя цветъяс пиын сулалӧны вождьяслӧн еджыд гипсысь бюстъяс. Чим гӧрд, зарниӧн вышивайтӧм сӧветскӧй эмблемаяса бархатнӧй флагъяс завершайтӧны оформление. Николай Оплеснин — том да стройнӧй, вывлань сыныштӧм пушкыр сьӧд юрсиа — сулаліс военнӧй формаа. Яръюгыд электрическӧй свет водзын шуйга морӧсас дзирдалісны Ленин орден да «Золотая Звезда» медаль. Татшӧмӧн герой колис вежӧрас ставлы, коді вӧлі залын тайӧ торжественнӧй минутъясас.
* * *
Фронт вылӧ бӧр мунӧм бӧрын, боевӧй задание выполняйтігӧн, Николай Васильевич пӧгибнитіс. Сьӧкыд вӧлі эскыны талы. Фашистскӧй извергъяслӧн пуля нуис пыр кежлӧ коми народлӧн медбур пиян пӧвстысь ӧтиӧс.
Но славнӧй геройлӧн подвиг мӧдас овны сӧветскӧй йӧз сьӧлӧмъясын нэмъяс, сылӧн светлӧй образыс мӧдас воодушевляйтны выль подвигъяс вылӧ уна выль сӧветскӧй патриотъясӧс.
1943 во.
