НАРОДЛӦН БИОГРАФИЯ

(Октябрьскӧй Социалистическӧй революциялы 40 во тырӧм кузя)

Дзоля ва войт тӧрӧдӧ ас пытшкас дзоньнас шондіӧс, ичӧтик факт мукӧд дырйи висьталӧ общественнӧй олӧмын тӧдчана явление йылысь. Некор оз вун челядьдырся ӧти серпас, коді ӧні меным кажитчӧ зэв характернӧйӧн, пӧшти символическӧйӧн.

...Прӧстӧй крестьянскӧй керкаын начальнӧй школа. Рытъя рӧмыдын омӧля нин тӧдчӧны ляпкыдик партаяс. Гуын кодь лӧнь. Шарӧдчӧны тӧрӧканъяс. Шкап улысь петісны шыръяс — корсьӧны челядьӧн чирйӧм нянь крӧшки. Друг ӧти парта сайын кодкӧ вӧрзьыштіс, мӧд сайын сьӧкыда ышловзис, коймӧдын — кутіс кыскыштавны нырнас. Дай кыдзи он бӧрддзы, кыдзи он ышлолав? Колисны «безобедаӧ», а лэдзнысӧ вунӧдісны. Гӧгӧр игналӧма — он пет!

Мыйысь нӧ йӧртісны найӧс? Гашкӧ, ыджыд мыж вӧчӧмысь? Али тайӧяскӧд оз позь мӧд ногыс?

Найӧ мыжаӧсь рӧднӧй коми кыв школаын шуӧмысь. Рӧднӧй кыв шуӧмысь? Кодӧн «чой-вок сёрнитӧны, ай-мам бурсиӧны»? Кодлысь муса горалӧмсӧ быд коми морт кывліс аслас «люлю дінын» и вунас сылӧн сійӧ «сӧмын дзебанінын»?..

Школьникъясӧс колисны татчӧ и роч кыв тӧдтӧмысь.

Инспектор юаліс: «Как говорит корова?»

Но и тешкодь инспектор! Мӧскыс ӧмӧй сёрнитлӧ? Сійӧ ӧд сӧмын баксыны кужӧ.

«Корова говорит: «Ба-а-а!» И, дерт жӧ нин, оз шу: «Му-у-у!» Мӧскыдлы ӧткодь му кӧть ва.

«Ну-с, а чем метут пол?»

«Метут»? Мый и лоӧ тайӧ «метутыс»? Навернӧ, позьӧ метитны урлы моз. Кыйсьысьлӧн пи тайӧс бура тӧдӧ.

«Чем метят? Глазом!»

Вот сэсся и пукав ӧні чижовкаын моз. А бать-мамыс кӧнкӧ видӧны нин — некодкӧд орӧдны пес чурка, некодлы нуӧдлыны юкмӧс дорӧ вӧв. «Збыль ӧмӧй велӧдчӧмыд абу ми воклы? Ӧд прӧста батьӧясӧс оз видны югыд кизяяс: «Болван! Тупица! Идиот!»

И пукалӧны найӧ, велӧдчӧны... лоны рамӧн, полысьӧн, асланыс вын да кужӧмлунлы эскытӧмъясӧн. Инспекторъяс весиг думыштлыны эз кӧсйыны, мый посни коми челядьӧс роч кывйӧ велӧдны колӧ рӧднӧй кыв пыр.

Вежӧрын олӧ и мӧд сикас серпас — гӧрд флагъяса Великӧй Октябрь, народъясӧс мездысь, народъяслы вына бордъяс сетысь социалистическӧй революция. Гораммис рӧднӧй кыв вылын сьыланкыв:

Гажаджык, коми йӧз, олӧй,

Шогсьыны, бӧрдны оз ков...

Набатӧ кучкӧмысь моз юрӧбтіс тыш вылӧ чуксалысь «Гӧрд звӧн» стих. Уна «кӧмтӧм Карп», кодъяс вылӧ надейтчыліс поэт Иван Куратов, и найӧ заводитісны не сӧмын «лыддьысьны да гижны рама», но и йитісны ассьыныс тыр гӧлӧсъяс выль культура кыпӧдан делӧын.

Литератураӧ ме локті сійӧ воясӧ, кор вӧлі помасьӧма нин сідз шусяна «культурнӧй революция», кор пӧртсисны олӧмӧ первой пятилеткалӧн планъяс, муніс «социализмлӧн став фронт пасьта наступайтӧм».

Тайӧ кад кежлӧ коми литература лои нин кыдзи общественнӧй явление, и та йылысь миян литераторъяс висьталасны бурджыка. Меным окота тӧдчӧдны мӧдтор, тӧдчӧдны сійӧ условиеяссӧ, кодъяс не сӧмын садьмӧдісны «ёрӧм дорӧм», «безобедаӧ» кольӧм народӧс, но и сетісны сылы сюсьлун, аслас вынъясӧ эскӧм.

Кутшӧм вӧлі Октябрьскӧй революцияӧдз биографияыс коми уджалысь йӧзлӧн?

Олӧм муніс «кӧлдуйтӧм круг» серти. Пи «тувччаліс» бать кок туйӧд пӧшти сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи тайӧ батьыс оліс аслас батьлысь олӧм сер — экономикаын, культураын, бытын. Дас ӧкмысӧд нэмын сыктывдінса крестьянин вӧдитіс кӧдза муяссӧ сэтшӧм жӧ примитивнӧя, кыдзи сійӧ парсавліс найӧс дас квайтӧд нэмын на. Эжва дорын олысьлы вӧлі ӧткодь сьӧкыд сюрӧдчыны Печора вылӧ и Степан Пермскӧй кадӧ, и миян нэм заводитчигӧн.

Ӧта-мӧдсьыс пемыд вӧрӧн торйӧдӧм гӧлиник грездъяс да вӧлӧстьяс, грамота пыдди быд овмӧслӧн родӧвӧй «пасъяс», медицина пыдди знахаръяс да кӧнӧвалъяс, знание пыдди мойдъяс, — со неыджыд юкӧн сійӧ олӧмысь, коді кыссис сійӧ кадӧ нин, кор водзынджык мунысь народъяс тырвыйӧ пӧльзуйтчисны цивилизация услугаясӧн.

Вӧлі-ӧ кӧть неыджыд прогресс? Да, вӧлі. Сійӧ эз вермы не лоны сы вӧсна, мый выль экономическӧй отношениеяс, кодъясӧс чужтіс капитализм, дугдісны лӧсявны бӧрӧ кольӧмкӧд, патриархальщинакӧд. Но тайӧ вӧлі стихийнӧя водзлань кыпӧдчӧм, и, сэтчӧ жӧ, сэтшӧм ньӧжйӧ, мый колис зэв ыджыд историческӧй кадколаст, позьӧ шуны, дзонь общественно-экономическӧй формация, а патриархальщина, полудикость сідзи и эз бырны. Царизм не сӧмын эз кӧсйы кыпӧдны аслас империялысь окраинаяссӧ, сійӧ весиг эз вермы кыдз колӧ используйтны найӧс сырьевӧй базаяс пыдди. Царскӧй Россия волі ачыс вывті слаб да бӧрӧ кольӧм.

Дзонь народлӧн биография йылысь сёрнитігӧн оз позь вунӧдны и сы йылысь, кыдзи сылӧн медбур представительясыс зілисны отсавны народыслы быдмыны да сӧвмыны, лоны озырджыкӧн, культурнӧйджыкӧн. Тані мунӧ зэв сложнӧй тыш и медся водз сӧмын на чужысь местнӧй интеллигенция пӧвстын. Ӧтияс на пытшкысь, кыдзи сійӧ жӧ поэт-просветитель Иван Куратов, революционнӧй выступлениеяс котырталысь Дмитрий Балин, сувтӧны трудӧвӧй масса дор, мӧдъяс (Г. С. Лыткин, К. Ф. Жаков да мукӧдъяс) либӧ отсасьӧны эксплуататорскӧй строй ёнмӧдны либӧ дорйӧны патриархальнӧй устойяс. Муніс сійӧ жӧ процессыс, кодӧс ми аддзам дореволюционнӧй Россияса и мукӧд народъяслысь. Демократическӧй направлениеа коми интеллигенция мыджсис Россияса да западнӧй странаясса прогрессивнӧй идеяяс вылӧ. Налӧн противникъяс — буржуазно-помещичӧй официальнӧй политика вылӧ. Страшнӧ сьӧкыд вӧлі первойяясыслы. Тайӧ сьӧкыдлун йывсьыс И. Куратов гижис аллегорическӧй сяма стихотворение «Пыж», кӧні образнӧ выразитіс и передӧвӧй мортлысь кӧсйӧмъяссӧ и сылысь сэкся трагедиясӧ.

Асьсӧ Куратовӧс вӧлі мырдысьӧн торйӧдӧма рӧднӧй народ дінысь. Д. Балин эз ӧтиысь пукавлы царскӧй тюрьмаясын. Но найӧ эз вӧвны ӧтнанныс. Октябрьскӧй революцияӧдз на коми уджалысь йӧзлӧн вӧліны вернӧй другъяс, кодъяс отсалісны налы и быдмыны, и паськӧдны налысь национальнӧй самосознаниесӧ. Тайӧ вӧліны политссыльнӧйяс да русскӧй прогрессивнӧй интеллигенциялӧн представительяс. Ӧтиясыслы тайӧс ковмис вӧчны гусьӧнмоз, унджыкысьсӧ синмӧ шыбитчытӧма, ёна видзчысьӧмӧн. Мӧдъясыс смелӧя гижисны да публикуйтісны ассьыныс статьяяс да очеркъяс центральнӧй прессаын не сӧмын сы йылысь, кыдзи коми уджалысь йӧзӧс нартитісны вевсьӧн куим пӧв, — найӧ ошкисны комияслысь и бур качествояссӧ: удж радейтӧм, честность, природнӧй сюсьлун да чуксалісны найӧс садьмыны (видзӧд Засодимскийлысь, Арсеньевлысь, Надеждинлысь гижӧдъяссӧ).

Колӧ кутны тӧд вылын и сэтшӧм факторъяс, кыдзи ӧти народлӧн мӧд народъяскӧд волысьӧм, водзынджык мунысьяслӧн экономика да культура кузя бӧрӧ кольӧмаяс вылӧ влияние, Россия пасьта мунысь революционнӧй событиеяс.

Комияслӧн тайӧ волысьӧмъясыс петкӧдчылісны побочнӧй заработокъяс вылӧ — Уралӧ пес пилитны, Сибирӧ вурсьыны да гындысьны — массӧвӧя ветлӧмын, вузасьӧм-ньӧбасьӧмын, салдатскӧй службаын, революционнӧй выступлениеясын, кодъяс век нин вӧлі йитчӧмаӧсь Россияын мунысь крестьянскӧй волнениеяскӧд да рабочӧй класслӧн революционнӧй выступлениеяскӧд. Пример пыдди позьӧ вайӧдны дас ӧкмысӧд нэмын Изьваса, Кулӧмдінса, Сотчӧмса выступлениеяс.

Став тайӧ вылынджык индӧм факторъясыс вочасӧн озырмӧдісны коми народлысь биографиясӧ, паськӧдісны сылысь кругозорсӧ, кыпӧдісны революционнӧй самосознаниесӧ. Сідз, дас ӧкмысӧд нэмын «Кулӧмдінса восстаниеӧн» веськӧдлысь Гавриила Попов да сылӧн ёртъясыс лоины кызьӧд нэм заводитчигӧн Изьваильса партизанъясӧн, Домна Каликоваясӧн, Удоратинъясӧн, уна тысяча революционнӧй салдатъясӧн.

Народлысь историясӧ позьӧ передайтны выль поколениеяслы уна ногӧн: историкъяс — политическӧй кывйӧн да лыдпасъясӧн, археологъяс — материальнӧй культура колясъяс серти выводъяс вӧчӧмӧн, поэтъяс — асланыс сьӧлӧм пыр сӧдзӧдӧм художественнӧй образъясӧн, прозаикъяс — эпическӧй склада повестьясӧн да романъясӧн. Но насянь ставсянь требуйтсьӧ ӧти ӧтувъятор: историялӧн достоверность, правдивость. А тайӧ нин ачыс корӧ гижысьяссянь и колана культура да кругозор, и событиеяссӧ осмысливайтны кужӧм. Сыын и величиеыс Октябрьскӧй социалистическӧй революциялӧн, мый сійӧ не сӧмын мездіс трудӧвӧй народӧс экономическӧй да социально-правовӧй нартитӧмысь, но и создайтіс вӧвлытӧм на условиеяс налысь духовнӧй мир озырмӧдӧм вылӧ.

Менам арлыда поколение быдмис царскӧй строй дырйи. Выль мир лӧсьӧдігӧн сійӧ вӧлі либӧ активнӧй участникӧн нин, либӧ тыр вежӧра свидетельӧн, кодлы бӧрынджык эз ковмы вӧчавны ни пӧрысь йӧзкӧд встречаяс, ни дзуглавны выльсӧ важыскӧд. Шуны кӧ образнӧя, тайӧ поколениеыс отсасис нин важ керкасӧ косялігӧн да выль керкаыслы подувсӧ тэчигӧн, а лэптыны выль зданиесӧ, вӧчны сылысь пытшкӧссӧ кызвыннас ковмис сылы нин.

Сӧветскӧй морт первойӧн миркодяс эз повзьы мӧдӧдчыны некодӧн на ветлывтӧм туйӧд — практика вылын пӧртны олӧмӧ человечестволӧн медся бур вежӧра йӧзлысь светлӧй мечта. Та ради сійӧ эз жалит нинӧм, весиг ачыс асьсӧ, унаысь эз узьлы пӧттӧдзыс, ӧд коліс вӧчны великӧй удж: кыпӧдны «чертовски бӧрӧ кольӧм страналысь» экономика, культура, транспорт, ставнас олӧмсӧ; суӧдны да панйыны дзонь государствояс; ӧти минут кежлӧ вунӧдлытӧг лоны пыр дасьӧн асьсӧ дорйыны пытшкӧсса и ортсыса вӧрӧгъясысь. Овліс, эз пӧттӧдз сёйлы, эз пасьтасьлы, кыдзи эськӧ вӧлі окота: ӧд озыр олӧмыд кисьмывлӧ бӧрасджык. Эз пыр аддзыв кад шойччыны: колӧ вӧлі уджавны тэрмасьӧмӧн, уджалігмозыс велӧдчыны. Но сійӧ выдюжитіс, ещӧ на вылӧджык лэптіс трудлысь «серпастӧй да молоткастӧй» знамясӧ; яръюгыдджыка кутісны ломавны Кремль весьтын рубинӧвӧй звездаяс, ловзьӧдана югӧрыс кодъяслӧн йиджис му шар вылын олысь уна миллион йӧз сьӧлӧмъясӧ, эскӧдіс найӧс водзӧ лоана бурджык олӧм вылӧ. Сӧветскӧй народ, ассьыс выль олӧм стрӧитігмоз, весаліс туйсӧ не сӧмын аслыс водзӧ мунӧм вылӧ, но и тэчис мукӧд народъяслӧн будущӧйлы подув.

Татшӧм вермӧмъяссӧ сӧветскӧй йӧз шедӧдісны великӧй Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын. Сійӧ веськӧдлӧм улын вежсисны биографияясыс и дзонь народъяслӧн, и торйӧн быд мортлӧн.

Ме водзын Коми крайлӧн кык историческӧй кадся экономическӧй карта: ӧтиыс 1913 вося, мӧдыс — ӧнія. И на вылӧ видзӧдігӧн менам вежӧрын артмӧны уна серпасъяс, дум вылӧ усьӧ коми народлӧн судьбаыс.

...Асланыс вӧр-ваӧд шӧйтӧны-ветлӧны кыйсьысьяс. Сера дукӧса, гын шляпаа да сир ваӧн мавтӧм ас вӧчӧм кучик кӧмаӧсь, найӧ нэмъяс чӧж сэтысь корсьӧны кынӧмпӧт и арся шляка улын, и тӧвся турӧб дырйи. Наӧн кыйӧм низь куясысь пась важӧн нин новлӧны знатнӧй бояра да ясновельможнӧй панъяс; пух кодь небыд тулан куӧн да биа руч ку дохаӧн гартыштчӧма озыр аристократка; лӧсталӧ царь пельпомъяс вылын сьӧдбӧж куясысь вурӧм мантия; гурманъяс ошкӧны сыӧн кыйӧм лым еджыд чига сьӧла; янтарнӧй рӧма, вомад сылысь сьӧмга славитчӧ медся изысканнӧй ресторанъясын став миркодяс... Эз донъявсьыны сӧмын найӧ — искуснӧй охотникъяс да чери кыйысьяс.

Важ карта вылын условнӧй обозначениеяс: «Вӧр вӧчан пунктъяс», «Дьӧгӧдь вӧчӧм». И менам син водзӧ сувтӧны «Алӧй лента» романысь геройяс: ӧтарсяньыс Степан Ошлаповлӧн, Алексей Расовлӧн семьяяс, Проня Петра кык вок, Вера, Катя, Педӧра, Хуторковъяс; мӧдарсяньыс — Власий Сирвойтов, Гафар Бикмедов, Пипуныровъяс, Русин-фон-Стюарт. Труд и капитал. Антагонизм.

Со ӧнія карта. Тӧдчанаджык промышленностьлӧн условнӧй обозначениеяс: из шом, нефть, газ да сажа, вӧр вӧчан да обрабатывайтан предприятиеяс, суднояс стрӧитӧм, лёгкӧй промышленность. И бара литературнӧй образъяс: Ламбей ая-пиа, Ильинична эня-ныла, Ордымов, Терентьевъяс, Петровлӧн семья, Ахмиров гозъя, Перминов, стройкаса руководительяс... Социалистическӧй труд, озыр край освоитӧм, народъяслӧн дружба.

Ӧндрей и Илья, Павел Калистратович и Степан Матвеевич, Ильинична и Марпа, Лиза и Катя, Прокопий Дуркин и Мишка, Федор Ордымов и Мирон Хуторков — татшӧмӧсь коми йӧз судьбаяслӧн контрастъясыс.

Медся тӧдчанаыс лоӧ сыын, мый и экономическӧй карталӧн вежсьӧмыс, и кык историческӧй кадся йӧзлӧн судьбаясыс прӧйдитісны ӧти и сійӧ жӧ синъяс водзын. Менам арлыда йӧзлы ӧти мирсянь мӧд мирӧ вуджӧмыс — современность, а кыкнан кадся йӧзыс — современникъяс. Вӧчӧма гигантскӧй воськовъяс ӧти дженьыдик морт нэмӧ!

Ме нарошнӧ эг мӧд вӧдитчыны лыдпасъясӧн, кӧть эськӧ найӧ мукӧд дырйи поэтичнӧйджыкӧсь медся бур поэмаясысь, — менӧ ёнджыка интересуйтӧны асьныс йӧзыс, кодъяс вӧчӧны тайӧ лыдпасъяссӧ. Му планета вель ыджыд юкӧн вылын мӧдіс овны качественнӧ выль морт, кодӧс лои быдтӧма медся передӧвӧй, медся революционнӧй идеяяс вылын, марксизм-ленинизм учение серти.