ДІНЪЁЛЬСА ВӦРПУНКТ

І

Шонді пуксигӧн Ручпиян сиктсянь шептасьысь нянь йӧръяс костті, мӧсъяс ветлан уличаӧд, оллялӧмӧн^Оллялӧмӧн — гажаа, беспечнӧя, сьылігтыр./^, ю дорӧ лэччисны ныв-зон чукӧр.

Прохор Иванович Асныров, уна во нин кӧнъясынкӧ ветлӧм бӧрын регыдӧн на воӧм, карса паськӧма, призывысь прӧйдитӧм морт, тыдалӧ, юыштӧма, паськыда нязгис-ворсіс. А нывъяс быттьӧ сы йылысь и сьылісны:

«Менам милӧй — милӧйӧй,

Колоша да камаша,

Дукрадкаа гудӧка;

Ӧзйин, ӧзйин дай кусін,

Любитін дай эновтін,

Босьтны кӧсйин — пӧръялін...»

Прохоркӧд орччӧн лэччис Певчӧй Конӧ. Сійӧ уна во нин гӧтыра, ныв-зонкӧд ветлывлӧ сӧмын код юрӧн. Прохорлы мыйкӧ висьтавлӧ, но Прохор Иванович, мед не дзугсьыны ворсӧмсьыс, эз сёрнит, а сӧмын ошканаа довкйӧдліс юрнас.

Тшаков Кондратий Лукич, либӧ, кыдз сійӧс бурджыка тӧдӧны, Певчӧй Конӧ, вичко старӧсталӧн пи, Прохор Ивановичлы вӧлі другӧн. Первойсӧ челядь дырйи, а ӧні тыр-вежӧра йӧз нин, найӧ эз торйӧдчывны. Гашкӧ нӧ, Прохор Ивановичлӧн каръясад ветлӧмыс янсӧдлывліс найӧс. Тшӧтш тайӧ жӧ и Прохор Ивановичӧс вылӧджык лэптіс. Кондратий Лукичлы унаысь лоӧ кывзысьны аслас друглысь сійӧс гӧгӧрвотӧг. Но Певчӧй Конӧ Ручпиян сиктын лыддьыссис вежӧра мортӧн.

Медглавнӧй нывъясыс — Павел Ёгор Устя да Бус Ӧньӧ Оля — эз сьывны. Найӧ лэччигчӧжыс на видзӧдавлісны бӧрвылас, оз-ӧ нин воны дроляясыс — Микит да Педӧр, — кодъяс талун воӧмаӧсь пур вылын кывтлӧминысь, да, кыдзи и овлӧ, кӧнкӧ, кодӧсь жӧ, регыд лэччасны, — и Устялӧн да Олялӧн сьӧлӧмъясыс бурмыштасны. Но Устялӧн тарыт вӧліны аслыснога кӧсйӧмъяс: сылы вӧлі окота сералыштны Микит вылын, мед мыччывлыны асьсӧ, озырлысь правосӧ. Сійӧ вӧлі кучик завод кутысь Кузьпелев Ёгор Павловичлӧн ӧтка ныв, а Микитыд — муртса середнякӧдз петӧм Чугун Ӧльӧшлӧн нёльӧд пи.

Устялӧн батьыс мед кӧть и эз веж ассьыс кывсӧ — пыртас Микитӧс зять туйӧ, но овмӧсас кӧзяиннас кольӧ батьыс, Кузьпелев Ёгорыс, а сійӧ кулӧм бӧрын — ачыс, Устя; овмӧсыс да эмбурыс сылӧн.

Паськыд ю веркӧс вӧлі лӧнь; лудвывса нэриник дзоридзьяс ыстісны чӧскыд дук; ныв-зон чукӧрлӧн гажӧдчӧм шыыс постӧг вуджис мӧдлапӧв ягӧ да быд пӧлӧс горнас сэні чуксасис.

Зонпосни пӧвстын кодкӧ горӧдіс:

— Асьныс воӧны!

Ӧнӧдз на бокын сулалысь Устя, сиктсянь лэччысьясӧс аддзӧм бӧрын, сувтіс йӧктыны жӧ.

Микит да Педӧр, неуна юыштӧмаӧсь, а торъя нин, кыдзи пур вывсянь воӧм йӧз, койташ дорӧ матыстчисны кӧзяинъясӧн, матросъяс моз топыда тувччалӧмӧн.

Но Прохор Иванович налысь воӧмсӧ, тыдалӧ, пыдди эз пукты, век ворсіс, и нывъяс йӧктӧмысь эз дугдыны.

Микит син бӧжнас мигнитіс сыкӧд орччӧн сулалысь, юрсӧ тшапа кутысь Педӧрлы, кырымъяснас чорыда лӧсьӧдыштіс выль пинжак воротникъяссӧ да сувтіс нӧшта чорыда, быттьӧ индысис паськыд морӧснас пырмунанмозыс жугӧдны кӧть кутшӧм потшӧс. Кепка дортіыс петӧм русӧй кудриа юрсиа, гожъялӧм тыр чужӧма, латшкыдик тушаа, сійӧ вель дыр букышӧн видзӧдіс Прохор вылӧ. Но Прохоркӧд уна во нин эз аддзысьлы да Микит ассьыс думъяссӧ небзьӧдыштіс: Прохор дорӧ муніс да гудӧк вылас пуктіс сӧмын ки пӧвсӧ, и гудӧк тшӧкмуніс.

— А-а! Никита Алексеевич, видза олам! — сувтіс да шуис Прохор, эз петкӧдлы, мый скӧрмис Микит вылӧ, лёкысь сувтӧдӧмыс вылӧ. — А ми, понимаешь, танцыӧн увлекитчим, тіянлысь воӧмтӧ эг и аддзылӧ.

Устяысь кындзи, став гырысьджык ныв-зоныс Микиткӧд киасисны жӧ.

Устя йылысь Микит думыштіс: «Видзӧдлам, киасяс-ӧ», — да матыстчис Устя дорӧ.

Но Устя кисӧ сетӧм пыдди, мӧдарӧ бергӧдчигмоз шуис:

— Кекыд мавттӧм.

Найӧ паныдасисны синъяснас. Паськыда вурӧм шӧвк сарапана Устя, ӧнӧдз на Микит дорӧ ньыв пу лыс кодь небыдик да кукань кодь мелі, ӧні сотыштіс Микитлысь сьӧлӧмсӧ.

— Пув ватӧ кисьта, — грӧзитанаӧн, гусьӧнмоз тшупыштіс Микит.

— Дзоля на тошкыд, пиук!

— Виччысь, нылка!

— Ас кар вылын ачым ыджыд!

И друг став йӧзыс бергӧдчисны налань: Микит нӧйтіс Устяӧс. Некымынӧн уськӧдчисны мездысьны, но Микит, лэччысьӧма нин Устя дорысь, горӧдіс йӧзыслы:

— И тіянлы ковмис!

Прохор Иванович, кияссӧ гач зепъясас сюйӧмӧн, Микит дорын сулаліс медматын. Певчӧй Конӧ бӧрсяньыс ышӧдіс Прохорӧс тыш вылӧ.

— Тэ, Никита Алексеевич, некультурнӧя вӧчан. Таысь тэнӧ колӧ судитны.

Микитлӧн югнитісны синъясыс. Прохор кыскыштіс зепъяссьыс кияссӧ. Конӧ гусьӧникӧн пуджис сойяссӧ. Но косьӧ пырны эз лэдзны: кыськӧ, быттьӧ пу йывсянь, усис — на костын лои томиник нывка — Глаша.

— Со тай ті кыдзи?.. Татшӧмӧсь нӧ и эм ӧнія том йӧзыд?.. Эк ті! А ми, нывъяс, чайтім, мый ті выль сьыланкывъяс да выль сёрнияс кыпӧданныд.

Ӧгыръяслысь биӧн ӧзйыштӧмсӧ лои кусӧдӧма. Микитлы друг мыйлакӧ лои яндзим, юрсӧ неуна копыртыштліс. Но гудӧклань бӧр мунысь Прохорлы век жӧ горӧдіс:

— Тэ, Прохор Иванович, бордъясыд кӧ дзоньӧсь на — видз, мед оз чегны! Менам судыс сьӧрысь!

— Успокоитчы, Никита Алексеевич, — серамбанӧн нин шуис Глаша да индысис мунны бӧр ныв чукӧрӧ. Но Микит сійӧс сувтӧдіс.

Дженьыдика вурӧм прӧстӧй ситеч юбкаа, сьӧд синкыма, гырддзаӧдзыс пуджӧм сойяса нывка меліа видзӧдліс бурмӧм Микит чужӧм вылӧ.

Микит видзӧдліс медводзын Глаша морӧсын КИМ значок вылӧ, сэсся шуис:

— Аттьӧ тэныд, Глаша. Киӧй кӧть сӧстӧм колис. Вывті нин ме регыдӧн пузьысь, — а сэсся ньӧжйӧникӧн, мед некод оз кыв, содтіс: — Тӧд вылад кут: Кузьпелевъяс овмӧсад кӧзяиннас лоа ме, и регыд нин.

Глаша нюммуныштіс. Кузьпелев Ёгор ордын коймӧд во нин батрачка, сійӧ думыштіс: «Лыйтӧгыс сьӧлатӧ эн на кушты». А сэсся шуис:

— Он кӧ ылӧдчы — бур. Видлам и выль кӧзяинӧс.

Микит тайӧ шуӧмсьыс кыліс Глашалысь сы вылӧ кокньыдик серам.

Прохор бара нин гудӧкасис, нывъяс йӧктісны. Микит эз тӧд, кытчӧ воштыны ассьыс вынсӧ — шӧйтіс. Сійӧ дугдывтӧг думайтіс Устя йылысь, эз-ӧ нин сійӧ веж ассьыс кывсӧ да оз-ӧ нин кӧсйы Микитӧс эновтны. Тайӧс тӧдмалӧм могысь йӧзсьыс водзджык Микит кайис ю дорысь. Устя вӧтчис Микит бӧрся. Найӧ пырисны Кузьпелев Ёгор сарайӧ узьны.

Вылынінын пукаліс Ручпиян сикт, и йӧз костас эм висьталӧм: коркӧ пӧ тані, вылын мыльк йылас и ӧнія матідорса сиктъяслӧн ӧтувъя ӧти кушас, парма вӧр жӧ вӧвлӧма. Пӧльяслӧн дасӧд пӧльясыс, лунвывсянь войвывланьӧ мӧд йӧзъясӧн вӧтлӧм йӧз, волӧмаӧсь пӧ юяс кузя да татчӧ ыджыд ю дорас и овмӧдчывлӧмаӧсь. Медводдза олысьыслӧн нимыс Руч вӧвлӧма да сысянь и сиктыслӧн Ручпиян ним весиг ӧнӧдз на кольӧма, дай йӧзсӧ шуӧны ручпиянӧн.

Но гӧгӧр сулалысь ылі вӧръяс, кажитчӧ, абу на вежсьӧмаӧсь. Вӧръю ягъяслань видзӧдігӧн, паськыд море моз шеныштчӧмаӧсь, тыдалісны ылі вӧръяс век на важӧн моз мичаӧсь да ас дорас кысканаӧсь. Гашкӧ нӧ, зверь-пӧткаыс сэк дорысь этшаджык-а; унаысь нин вӧралысьлӧн понйыс увтыштліс да уна сикӧтш октывлӧма вӧлі.

Да мый нӧ вӧрыд? Ручпиян лы сы дорӧдз могыс ичӧт. Найӧ ассьыныс овмӧсъяснысӧ ёнмӧдӧны, вӧр дорад уджалӧны сӧмын та могысь. Колхоз ни коммуна найӧ сиктын, тыдалӧ, оз на организуйтчы. Вӧлӧстяс эськӧ и, шуӧны, коммуна и колхоз котыртчӧма, да Ручпиянӧс тайӧ эз на вӧрзьӧд.

Микит тайӧ воясӧдз олӧм йывсьыд эз думайтлы. Ичӧт дырйиыс, дурӧмысь кындзи, сійӧ радейтліс пукавны ӧшинь ув потшӧс вылас да дзонь часъясӧн нинӧм шыавтӧг видзӧдны ылӧ. Сылы кажитчыліс, мый муыс абу паськыд, енэжыслӧн да вӧрыслӧн ӧтилаӧ воаніныс и эм му помыс, но кодыр быдмыштіс да батьыскӧд кайлывліс видз вылӧ, Вӧръю йывлань, сійӧ сэсянь бара жӧ аддзывліс сэтшӧм серпас: воссисны выль вӧръяс, енэжтас визьыс век ылыстчыліс, мукӧддырйи и ассьыс джуджыд сиктсӧ му помсьыс аддзывліс.

Тайӧ сэк быттьӧ восьтіс и мӧдтор: сылӧн дугдіс эскыссьыны, мый вит километр сайын Вичкодор грездас вичкоыс эм медджуджыдтор, а асланыс сиктыс — медгажаин. И збыль вылӧ, кор сійӧ бӧрынджык кутіс ветлывлыны туйяссӧ, сійӧ аддзывліс ёна джуджыд, вичкояс, гажаджык сиктъяс. А ӧні сылӧн та йылысь эз нин думайтчыссьы. Вӧлісны выль думъяс, водзӧ олӧм могысь думъяс. Сӧмын найӧ, думъясыс, батьыслӧн кодьӧсь жӧ вӧлісны векниӧсь, олӧм гыяссӧ вуджны дасьтытӧмӧсь да, кыдзи гӧгрӧс бутыльяс, корсисны улынджыкин да векньыдджыкин, кӧн эськӧ пӧльясӧн ас кежысь панлӧм олӧм серсӧ позис кыны водзӧ. Микит невеськыда видзӧдіс комсомолӧ пырӧм вылӧ. Сылы кажитчис, мый гӧтрасян кӧ да бура овмӧдчан, нинӧм нин комсомолад пырӧмсьыд. Та вӧсна жӧ сійӧ пыр ӧтдорасис и водзынджык мунысь сиктса том йӧзысь.

А овмӧдчыны Микитлы, тыдалӧ, позяс. Кузьпелев Ёгорыдлӧн овмӧсыд абу дзоляник, сійӧ абу бать овмӧсыдлӧн нёльӧд пайыс, коді эськӧ воис Микитлы вокъясыскӧд юксьӧм бӧрын. Устя дорысь Микит оз лэдзчысь, мед кӧть талун сійӧ Устяӧс и нӧйтыштіс, но тайӧ нинӧм, эз кӧ радейт — эз нӧйт. Кузьпелев сарайын Микит узьліс важӧн нин, дай батьясыс налӧн — Чугун Ӧльӧш да Павел Ёгор — другасисны прамӧя нин. Гӧститігъясас шуавлісны:

— Тэ, Ӧльӧксей Пантилович, менам борд увтӧ кӧ сюрин, оз весьшӧрӧ ло. Мед и ӧткодялас йӧзсӧ властьыд, мед вӧчас найӧс ни гӧльӧн, ни озырӧн, ми вок вылас гырысь налогъяс тэчас, толькӧ ми политикаад разбирайтчыштам жӧ. Эг прӧста вӧв весиг Сӧветъяс медводдза уезднӧй съезд вылын. Эз прӧста гижлыны газетын менсьым нимӧс. Ми асланым юрӧн на олам. Думайта да, пон-порсьлы сетӧм дорысь бурджык ас йӧзлы отсавны. Ас мортыд абу гусясьысь, кок туйтӧ оз дзеб. Ми ставӧн олам ӧти енэж улын, ӧткодьӧсь: зажиточнӧй ни кулак миян коми областяд лоны оз вермы. Ме тай и шуа, мися, оламӧ на, дай тэнад Микитлы на тырмас.

— Тэ кодь бур мортыс, Ёгор Павлович, миян гӧгӧрысь ӧдвакӧ сюрас, — сӧмын и вермис вочавидзны Чугун Ӧльӧш, а ачыс дивуйтчис-шензис, кыдзи тайӧ сылӧн пиыс, Микитыс, путьмӧдчис лоны Кузьпелев Ёгорлы зятьпуӧн, кыдзи сійӧ, сӧмын на овны заводитӧм морт, кужис кыйны сэтшӧм шуд, ставсӧ панйӧмӧн, регыд лоны озыр, знатнӧй мортӧн.

Но нинӧм татшӧмъясыс эз артмыны. Тайӧ кад кежлас Сӧветскӧй страналысь воддза дойяссӧ лои бурдӧдӧма нин, коланаинъяссӧ кызӧдӧма да кужан киясӧн дасьтӧма, мед водзӧ нуӧдны решительнӧй тыш Сӧветскӧй странаысь капиталистическӧй важсӧ бырӧдӧм могысь.

Микит тайӧ ыджыд страна-корабляс вӧлі трюмас мунысь пассажирӧн, и сійӧ эз аддзывлы, кутшӧм гыяс вывті найӧ матыстчисны 1929-ӧд воӧ. Сійӧ эз кыпӧдчывлы капитан посланьӧ, эз юасьлы ни эз кывзы йӧзлысь, мыйлань вӧлі кутӧ капитаныс рульсӧ. Тайӧ вонас Микит сӧмын и аддзыліс, кыдзи Кузьпелев овмӧсӧ позтысьны удиттӧдз на, жугӧдісны сылы кажитчана шудлун олӧмсӧ. Кузьпелевъяслысь овмӧссӧ разӧдісны. И не сӧмын разӧдісны, но и семьясӧ, тшӧтш и муса Устясӧ кытчӧкӧ нуисны-ыстісны.

II

Бара вӧлі тулыс. Кузьпелев Ёгор керкаын ӧні Вӧръюса вӧрпунктлӧн контора. Уна вежӧса да гажа керка гӧгӧрыс сюзь гӧн моз пашкыра быдмисны льӧм кустъяс да буретш дзоридзалісны. Тувсовъя небыдик тӧвру гылӧдіс льӧм дзоридз бордъяссӧ. Кӧнкӧ ылынджык кылісны колхоз бригадалӧн гӧрӧм шыяс, вӧвъяс вылӧ горӧдлӧмъяс.

Прохор Иванович Асныров, ӧні вӧрпунктса десятник, пукаліс восьса ӧшинь дорас да, кӧть эськӧ луныс вӧлі зэв гажа и льӧм пу дзоридз дукыс зэв чӧскыд, сійӧ, кажитчӧ, тайӧс пыдди эз пукты. Сылы вӧрпунктса юралысьыс сӧмын на висьталіс ассьыс шуӧмсӧ: Прохорӧс тӧлысь кежлӧ ыстыны запаньӧ, а тайӧ Асныров планӧ эз пырлы. Сы вӧсна ӧні сійӧ думайтіс тайӧ виччысьтӧм вежсьӧмкӧд йитчӧмторъяс йылысь да эз казявлы нинӧм, тшӧтш и сійӧ мортсӧ, коді вӧлі локтӧ туй вывсянь конторалань.

Локтысь мортыс вӧлі пасьтасьӧма выль макинтошӧ; бокас ӧшаліс полевӧй сумка, воссьӧм пӧла увсьыс тыдалісны защитнӧй рӧма дӧрӧм да гач. Сійӧ локтіс ӧшинь улӧдз нин да сэні сувтовкерліс, и Асныров вӧлисти сэки видзӧдліс сылы чужӧмас да быттьӧ неуна вӧрзьыштліс места вылас, кӧсйыліс кежны ӧшинь дорсьыс.

Тӧдтӧм морт сэк кості кайис нин поскӧд да пырис контораӧ. Асныров кыліс мышсьыс зэв тӧдса лэчыд гӧлӧс:

Ме — Свежов. Локті трестсянь Вӧръю кузяыд изыскательнӧй уджъяс нуӧдны.

Вӧрпунктын юралысь, стрӧг чужӧма, олӧмакодь морт, босьтіс Свежов киысь бумага да мӧдіс лыддьыны.

Асныров ӧні эз нин падъяв: тайӧ вӧлі Григорий Свежов, техникумын велӧдчӧм кузя сылӧн недыр кадса ёрт, комсомольскӧй ячейкаын сэкся секретарь.

«Дерт нин, кӧнкӧ, шышка», — мӧвпыштіс Асныров да, думсьыс, кутіс казьтывлыны, кутшӧм вӧлі Свежов сійӧ воясӧ.

Юралысь лыддис Свежовӧн сетӧм бумагасӧ да мӧдіс новлӧдлыны кисӧ юрсиӧдыс.

— Ыджыд уджъяс пансьӧны... Да... ыджыд уджъяс, а йӧз боксянь век зэлыд... Тэныд кутшӧм лун кежлӧ йӧзыс колӧны?

— Кымын ӧдйӧ, сымын бур. Ме кӧть и талун пета, йӧзыд кӧ тіян лоӧны. Ковмас ӧти десятник да кык уджалысь.

Тайӧс кылӧм бӧрын Асныров ӧдйӧ бергӧдчис ӧшинь дорысь, чеччис места вывсьыс да матыстчис мышкӧн сулалысь Свежов дінӧ.

— Олан-вылан, Свежов ёрт... Помнитан техникумад велӧдчӧмтӧ, эн на вунӧд? — сэсся, быттьӧ, ёнасӧ и тӧждысьтӧг, тӧдіс эз сійӧс Свежов, бергӧдчис юралысьлань:

— Аддзан, Петр Иванович, кыдзи везитӧ меным: шулі тай, мися, ме инася на и запаньтӧг... Вот и ковми.

Та бӧрын Асныров бара бергӧдчис Свежовлань.

— Каям, Свежов ёрт, мекӧд Вӧръютӧ видлавны, ме сійӧс бура тӧда, а уджалысьястӧ талун жӧ аддза, медым аски асыв туйын нин вӧлім.

Свежов, кажитчӧ, Асныровӧс тӧдіс жӧ, и сылы зэв любӧ лои, мый тайӧ морт отсӧгӧн сійӧ, тыдалӧ, ӧдйӧ кутчысяс удж бердӧ. Юралысь висьталіс, мый позяс босьтны Асныровӧс, и Асныров быттьӧ кывкӧрталіс:

— Сідзкӧ, решитӧма: аски асыв. Уджалысьястӧ ме корся, сюрӧны... Но мый нӧ, Свежов ёрт, висьтась, кыдз-мый олан-уджалан, тэ ӧд, со, тыдалӧ, инженерӧдз нин воӧмыд; лок пуксям татчӧ.

Найӧ вӧліны ӧтджуджтаӧсь, шӧркодь тушаа йӧз, пӧшти ӧткодь арлыдаӧсь, но найӧ эз вӧвны ӧти ай-мамысь. Свежовлӧн чужӧмыс кажитчис кызджыка лӧсалӧмӧн да вӧлі мелі, ас дорас кыскана. Сылӧн морт вылӧ веськыда видзӧдӧмыс да повтӧг сёрнитӧмыс быттьӧ мыйӧнкӧ скӧрмӧдісны Асныровӧс. Но та йылысь Асныров нинӧмӧн тӧдны эз сет. Сӧмын котралан синъясыс нӧшта лоисны песласьысьӧсь. Зэв торъяланаӧн вӧліны Асныровлӧн тайӧ код тӧдас кутшӧм рӧма посньыдик синъясыс. Найӧ пыр быттьӧ мыйкӧ корсьысисны, тӧдмалісны, весиг видзӧдны воча абу лӧсьыд, пыр индысьӧмаӧсь юасьны. И Асныровлӧн босьтӧма мода: кӧть кодкӧд сёрнитӧ, первой юасяс сылысь, а сы бӧрын, висьталас и ачыс.

Ӧні сідз жӧ. Кодыр сійӧ тӧдмаліс Свежовлысь бӧръя воясса олӧмсӧ, Леснӧй институтын велӧдчӧмсӧ да помалӧмсӧ, партийностьсӧ, сэки висьталіс и ачыс. Вӧлӧма сійӧ тайӧ вит-ӧ-квайт вонас вель уналаын: пыравлӧма велӧдчыны гоз-мӧд школаӧ, но некӧн пӧ эз кажитчы, сэсся воысь дырджык некӧн абу уджалӧма. Сы бӧрын Асныров вӧлӧма сельсӧветын юралысьӧн, вӧрпунктын десятникӧн да юралысьӧн. Сӧмын вот кольӧм во лэдзӧмаӧсь бӧр десятникӧ, партияӧ кандидатысь муртса абу вӧтлӧмаӧсь. И ставсӧ тайӧ, Прохор Иванович кывъяс серти, лёк тулыс вӧсна. Вӧръю кузя вӧр косьмӧм вӧсна.

— Мыйыс оз овлы нэмнад, Григорий Петрович, торъя нин дзоляник йӧзыдлӧн; гырысьясыд, шу, найӧ асьныс пиняӧсь, — помаліс Асныров, — но ме ог шӧйӧвош. Ме прав, ме бӧр на кыпӧдча.

Асныров сёрни вылӧ Свежовлӧн неуна нюмдыштчис, и, тайӧс аддзӧмӧн, Асныров ӧдйӧ бергӧдіс сёрнисӧ.

— Но, мый нӧ ме куті манитны тэнӧ. Вай торйӧдчылам ӧні кежлӧ... тэнад ӧд делӧястӧ справитны колӧ, а ме ветла уджалысьясӧс юасьны.

Найӧ петісны контораысь. Свежов муніс ӧтарӧ, Асныров — мӧдарӧ.

Асныров тӧдіс: олӧмыд либӧ кулӧмыд, шудыд либӧ не шудыд вермас лоны весиг ӧти воськов сайын, тӧдіс и сійӧ, мый быд выль удж дорӧ первойсянь кутчысьӧм сетӧ ыджыдджык право лоны единоначальникӧн. А тайӧ Асныровлы зэв колӧ. Та вӧсна сійӧ рытывбыд котраліс уджавны мунны кӧсйысьяс дорӧ да, быттьӧ сельсӧвет нимсянь, тэрмӧдліс, мед найӧ няньяссӧ аски кежлӧ пӧжаласны войнас. Та вӧсна сійӧ уна на котраліс, шӧйтіс.

А кор кыпӧдчысь шондіыс Вӧръю вомдорса веж лудъяс вылысь эз на эшты косьтыны став лысвасӧ, Свежовъяс локтісны нин сэтчӧ, уджавны босьтчан местаас.

— Со и воим. Прохор Иванович, — кыпыда шуис Свежов, думсьыс Прохорӧс ошкӧмӧн, да тшӧктіс пуктасьны кыр йылӧ, а ачыс нопсӧ пуктӧм бӧрын, муніс песла.

Свежов да Асныровысь кындзи вӧліны ещӧ кык том морт. Свежов мунӧм бӧрын найӧ юасянаӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, буракӧ, эз виччысьны, мый песла мунас налӧн нарадтшикыс.

— Кытчӧ пуктасям, Борис? — юаліс мӧдыс. Борис — латшкыд тушаа крепыд том морт, вӧлӧстьлань нелямын километр выяын, Вӧръю йывланьын, пӧчинокын олысь Хуторков Прокопейлӧн пи, ӧні буретш воӧма Котласӧ кывтлӧминсянь да сійӧн и сюрис татчӧ пӧпуттьӧ уджавны. Сійӧ ӧвтыштіс юрнас Асныровлань, коді пуктасис Свежов ноп дорӧ, да содтіс:

— Тыдалӧ, тасянь и босьтчам.

Но ёртыс Борислысь эз кывзы да мӧдіс пуктасьны торйӧн. Тайӧ вӧлі Чугун Ӧльӧш Микит. Бӧръя кык вонас сійӧ зэв ёна вежсьӧма. Первой-кӧ, нюжалӧма; мӧд-кӧ, чужӧм вылас омӧльтчыштӧма; коркӧя восьса збойлун дорас содӧма кутшӧмкӧ выль пӧлӧс сям: чужӧмыс думайтана скӧр, а олӧм серыс ас ку пытшкын. Нопъясыскӧд тшӧтш сійӧ шыбитіс шабура пинжаксӧ да, Борислы висьтасьтӧг, матыстчис Вӧръю кыр дорӧ. Борис вӧтчис, и найӧ пуксисны кыр йылӧ шонділы паныд. Сэк кості на дорӧ матыстчис Свежов да пуксис на костӧ. Сійӧ удитӧма нин юасьны на йылысь Асныровлысь.

— Борис, — быттьӧ важ друглысь юаліс Свежов, — тэнӧ тайӧ ю йылас шуӧны олігӧн, пӧчинӧкын. Кутшӧма нӧ сэні овсьӧ? Кӧнкӧ ӧд ӧтнадлы гажтӧм жӧ?

Борис медводзын шензьыштіс, мыйла первойысь на аддзысьӧм тӧдтӧм морт тӧдӧ сылысь нимсӧ. Видзӧдліс Свежов чужӧм вылӧ, кӧсйис мыйкӧ висьтавны, но Микит, Свежов вылӧ видзӧдтӧг, мудера шпыньмунӧмӧн, панйис:

— Сійӧ ӧд кодлы кыдзи. Кӧинъяслы быдлаын горт, кытысь сёйны сюрас, сэні и гажа. А мазіяс — мӧд ногаӧсь: налӧн эм ма поз, сэтчӧ чукӧртӧны ма, лыддьӧны гортӧн, кӧть саридз сайӧ лэбзьӧны, век тӧд вылас муса горт; найӧ то ас гортас оз гажтӧмчыны.

— Зэв веськыда донъяланныд, Никита Алексеевич, — вочавидзис Свежов, Микит висьталӧмлысь пытшкӧссӧ кыйӧмӧн. — Сӧмын тай мортыдлӧн позйыд паськыд. Важ крестьянин познас лыддьыліс сӧмын ассьыс ичӧтик овмӧссӧ, а ӧні миян позйыс — му квайтӧд юкӧн нин, миян став странаын.

Свежов, кажитчӧ, та вылын быттьӧ и помаліс, но, кыдзи пыр, сылӧн тайӧ вӧлі сӧмын босьтчӧм, сьӧкыд груз босьтысьлӧн моз топыдджыка сувтӧм, мед босьтчыны кӧ, бӧрлань не лэдзчысьны нин. Ас вын да кужӧм вылӧ Свежов надейтчис. Сійӧ тӧдіс, мый мортъяс — найӧ абу ӧти сикас машинаяс, мый быд мортлӧн йӧзыслӧн кодь жӧ струнаяс кындзи нӧшта эмӧсь аслыспӧлӧс струнаяс и наӧн колӧ кужны вӧдитчыны, кӧсъян кӧ, медым сійӧ йӧзыс вӧліны тэнад ёртъясӧн уджын, тышын.

Свежов босьтчис висьтавны медматын да медгӧгӧрвоана торъяссяньыс, прӧстӧй кывъясӧн, быттьӧ джуджыд кильчӧӧд тшупӧдысь тшупӧдӧ катӧдіс-пыртіс ыджыд здание пытшкӧ, кӧні петкӧдліс, мый сійӧ сэтшӧм миян странаыс да кутшӧм сылӧн водзӧ туйыс. А сэсся Свежов вуджис ас удж бердас. Вӧръю кузя изыскательнӧй уджъяс нуӧдӧм бердӧ, кутшӧм ыджыд уджлы панас тайӧн найӧ вӧчӧны. Висьталігчӧжыс Свежов выныштчис видзӧдны кывзысьысьяслӧн чужӧмъяс вылӧ. Борис, тыдалӧ, пытшкӧснас нимкодясис — торъя нин сэк, кор кыліс, мый татшӧм ыджыд уджъясыс да сыкӧд и гажыс лоӧны найӧ пӧчинӧк дорын матын. Микит пыр видзӧдіс Вӧръю ва вылӧ, сӧдз ва пиысь мыкъяс да юманьяс ветлӧм вылӧ да быттьӧ Свежовлысь висьталӧмсӧ эз и кывзы.

Борис друг юаліс:

— Тэ, тӧварыш, партийнӧй абу?

— Да, ме партийнӧй, — вочавидзис Свежов. — А ті? Комсомолецъяс?

Тайӧ шуӧм бӧрын Микит, мед не сёрнитны Свежовкӧд, чеччис пукаланінсьыс да муніс би дорӧ. Сэн, шы ни тӧв, мыйкӧ думайтӧмӧн, пукаліс Асныров. Борис висьталіс Свежовлы, мый ачыс ни Микитыс абу комсомолецъяс. Асныровлы кыв ни джын шутӧг, Микит водіс веж луг вылӧ. Асныровӧс сійӧ лыддис личнӧй врагӧн, нэм кежлӧ Микиталысь шуд мырддьысьӧн. Тайӧ лои сысянь, кор Асныров вӧлі сельсӧветын юралысьӧн да, кор сійӧ, Кузьпелевъясӧс раскулачитӧм бӧрын, найӧ овмӧсӧн тӧргуйтіс, кыдзи аслас овмӧсӧн. Асныров вӧсна жӧ ёнджыкасӧ и, кыдзи чайтіс Микит, кытчӧкӧ нуисны Кузьпелевлысь семьясӧ, тшӧтш и сьӧлӧм косьтысь муса Устясӧ. Асныровыд сэки раскулачитліс не сӧмын Кузьпелевъясӧс, а Ручпиян сиктысь дас овмӧс, но областьсянь волісны кутшӧмкӧ йӧз да квайтсӧ бӧр мездісны, а Асныровсӧ сельсӧветас юралӧмсьыс вештісны. Да мый нӧ Микитлы мукӧд овмӧсъясыд? Сылӧн сьӧлӧмыс оз на вӧсна вись.

Чай юӧм да шойччыштӧм бӧрын регыдӧн берег вылӧ часӧвӧй моз сувтіс мичаа шыльӧдӧм, сьӧд краскаӧн гижӧм медводдза столб. Треног вылын сулалысь инструментлӧн ватерпасыс сувтӧма, компаслӧн стрелкаыс тірзьӧмысь дугдӧма — рытыв-войланьӧ, Вӧръю катыдлань индӧма выль визь.

Найӧ мӧдӧдчисны Вӧръю катчӧс: Микит нопъясӧн да кӧлуйӧн тыр пыжӧн, куимӧныс — весас видзьяс вывті уджалігтыр.

Уна чукыля, джуджыд да сӧстӧм ваа Вӧръю аслас мичлуннас, кажитчӧ, отсаліс уджлы.

Виддзысь виддзӧ, чомйысь чомйӧ уджалысьяс кайисны витӧд лун нин и, Микитысь кындзи, зэв кыпыда, Асныров дугдывтӧг сёрнитіс мыйсюрӧ йылысь, но быд ногӧн ӧтдорасис политика йылысь сёрниясысь да сы пыдди, кыдзи кажитчис Свежовлы, унджыккодь уджаліс, асьсӧ Свежов водзын петкӧдлӧмӧн. Борис уджаліс ышмӧмӧн жӧ. Сійӧ аснас ставнас вӧлі вӧйӧма нимкодь пытшкӧ: и Свежовлӧн бур ёрт ногӧн сыкӧд сёрниясыс, и олӧм йылысь велӧдӧмъясыс — ставыс кыпӧдісны Борисӧс. Но медся ёна сійӧ уджаліс на дорӧ матӧ стрӧитны индӧм выль вӧрпункт вӧсна. И Свежовлысь висьталӧмсӧ думсьыс Борис унаысь нин повторитліс. «Кыті водзын гажтӧм да нартитӧм вӧліс — гаж сэтчӧ ваясны, олӧмыс пузяс. Коляс неыджыд кад, и тэ он тӧд сійӧ местасӧ. Шуӧма: Вӧръюсӧ весавны, чукыльяссӧ веськӧдлыны, адзсӧ видз вылӧ весавны, вайны гырысь пӧрӧдаа мӧсъяс, вӧвъяс, ён тракторъяс, гырысь керкаяс стрӧитны... уна вӧр вӧчны индӧма, уна сир вийӧдны... Лоӧ сэк удж, сыкӧд и гаж».

Микит уджавнытӧ вермӧ жӧ, гашкӧ, ёнджыка на ёртъяс дорсьыс, но сылӧн сьӧлӧмыс удж вылас эз лэпты. Та вӧсна Борис пиняліс сійӧс, лёльӧ моз пӧ пыжнад катан, та вӧсна жӧ и Микит дугдіс другасьны Борискӧд, колис дзик ӧтнасӧн.

Нелямын витӧд километровӧй столб сувтӧдӧм бӧрын видзьяс помасисны, и найӧ пырисны лёк лабдаа коз вӧра адзӧ. Первойя вой узьмӧдчисны бипур дорын.

Рытыс вӧлі лӧнь, ном-гебтӧм на. Кӧр нитшка яг вылын сука быдмысь кузь пожӧмъяс койисны ас пытшсьыныс чӧскыд уль сир дук, коді, сӧстӧм сынӧдкӧд сорласьӧмӧн, мусаа ладмис войбыд куслытӧм тувсов кыакӧд.

Но эз вӧв рытыс кодь лӧнь Микит морӧс пытшкын. Бипур пестігӧн на сійӧ кыліс Асныровсянь, мый пыжӧн дыша катӧмысь сійӧс кӧсйӧны вежны Борискӧд. Первой сійӧ весиг вежсьыліс чужӧм вылас, кӧсйис мыйкӧ чорыда шуны, но кутчысис да веськодьпырысь пыдзыртіс.

— Ме пайысь...

Збыльысьсӧ Свежов пуктіс мӧд мог: матӧджык сибӧдны Микитӧс ас бердас, мед жугӧдны сылысь сыысь ӧтдорасьӧмсӧ. Вой шӧр гӧгӧр кыпӧдчис зэр. Тӧвру пӧльтыштӧм улӧ Микит садьмис. Видзӧдліс бипур мӧдарас узьысь Свежов да Борис вылӧ; налӧн ӧти шебрас улын узьӧмыс бара на гӧрыштіс сылысь сьӧлӧмсӧ; сэк видзӧдліс мӧдарӧ, Прохор вылӧ, но зывӧктӧмӧн бергӧдіс юрсӧ.

Пашкыр йыла туганъяс пӧвстті Микит аддзис зэв ӧдйӧ кайысь юра кымӧръяс. Арся вой моз пемдіс... Кретша-кратшакылӧ пӧрис пу... пӧрис мӧд. И сэк жӧ кытчӧкӧ матӧ пель чунавмӧн гораа лыйис...

— Ок, зонъяс, зэрас тай!.. Гашкӧ, шалаштор вӧчыштам? — узянінысь чеччыштігмоз шуис Свежов да пырысь-пыр жӧ мӧдіс вӧчны шалаш. Мӧдісны вӧчны и мукӧдъяс. Но Микит эз вӧрзьы, эз дышла, а веськодьысла ёртъяс дорас, зэр дорас.

Кор зэрыс важӧн нин кобис, Микит петіс пуяс улысь. Вӧлі лун югыд нин. Биыс азым вӧв моз жӧритіс пессӧ да косьтіс кӧтасьӧм йӧзсӧ, кодъяс унмовсьӧмаӧсь бипур дорын асъя чӧскыд унмӧн.

Микит эз узь, куйліс гатшӧн. Пожӧм лысъяс костті сійӧ бара на видзӧдіс вывлань, сэзьмӧм енэжланьыс, и кажитчис сылы, мый кодзувтӧм бледіник куш енэжыс сэтшӧм жӧ тыртӧм, кӧдзыд, кутшӧм сылӧн бӧръя кык во чӧж нин морӧс пытшкыс. Дай ачыс некодлы ковтӧм, турун пӧвстса гаг моз дзик прӧста олысь лов. «Збыль ӧмӧй ӧтчыд овлӧ радейтӧмыс? Збыль ӧмӧй некор оз вун сійӧ лунъясыс, кор ме вӧлі горшӧдзым шуда? — думайтіс Микит. — И мый сійӧ сэтшӧм радейтӧмыс, кыдзи колӧ гӧгӧрвоны? Олӧны жӧ тай мукӧдыс, олӧны гажаа, нимкодя и оз дӧзмыны. Тыдалӧ, мыйкӧ радейтӧны... А ме?... Мый мем радейтны?»

И кымын ёна думайтіс Микит, сымын гажтӧмджык лоис сылы, сымын ӧтнасӧн кыліс асьсӧ. Гашкӧ, инӧ, горӧдас кодлыкӧ, висьталас ёрт ногӧн муса друглы либӧ шӧпкӧдыштас пӧдругаыслы? Но кӧнӧсь найӧ? Коді кылас да велалас сійӧс?

Микит эз эшты помавны думсӧ: сэк кості бипурысь торъяліс ӧти гӧлӧвня да быгыльтчис Борис мыш дорӧ. Микит кӧсйис чеччыны да шыбитны бӧр биас, но мыйкӧ быттьӧ ӧшаліс сы вылын, кутіс чеччӧмысь. Лёк биӧн дзирдыштлісны сылӧн синъясыс да орӧдчывтӧг видзӧдісны тшынасян йӧз вылӧ...

— Сотчим, Борис! — чеччыштіс Свежов.

— Уф!.. Сотчим, кусӧдӧй, — вирдыштіс Борис.

— Паськӧмтӧ, паськӧмтӧ пӧрччы, Борис! — горзіс и Прохор. Сӧмын ӧтнас Микит сулаліс чӧв.

Борис туплясис ваын, а Прохор нисьӧ дорйысис, нисьӧ прӧста сёрнитіс:

— Ме ӧд водігӧн думайті, мися, сотчанныд, сідзи и лоис.

И друг сэк, Прохор кывъяс бӧрын, Микит муртса эз горӧд, мый Прохор сёрнитӧ сӧмын сёрнитӧм ради, сійӧ оз тӧд, мый вӧсна сотчис Борисыс.

А Борис, бара нин важкодь весел да кыпыд, тэрмасис удж вылӧ.

III

— Со и миян пашняяс, — Свежовлы шуис Борис, кор найӧ матыстчисны нин пӧчинӧкӧ узьны.

Вӧръюӧ лэччысь шор пӧкатын, тупӧсь кодь мыльк йылын, важиник потшӧса йӧрын тыдовтчис куйӧд чукӧр кодь ляпкыдик ӧти вежӧса керка. Пӧрысь нин, тыдалӧ: пуж бӧр тшаклӧн моз сьӧдасьӧма вевтыс, кытсюрӧ чирйысялӧма. Керкакӧд ӧтпомся неыджыд карта; бокынджык — жытник; улынджык шорланьыс — пывсян; сэн жӧ сюръяяс вылын, быттьӧ тури кокъяс вылын, тринвидзис вирич; гӧгӧрыс векньыдик кӧдза муяс, а сэсся, сэн жӧ орччӧн, гӧгӧрыс коставлытӧм тшем вӧр.

Некӧн ни ӧти шы, быттьӧ тӧв ныра зэр водзын кад кежлӧ лӧньӧма, шумтӧм; сӧмын чӧвсӧ корсюрӧ торкавлӧ сизь да нораа тыльйӧдлӧ горзӧ пучей корсигӧн гӧрд юра сьӧд тылька.

— Гажа абу нӧ миян оланіныс, Григорий Петрович? — кильчӧ помӧ матыстчигӧн юаліс Борис. Сійӧ ачыс тӧрыт на кӧсйис ошйысьны оланіннас, гажа мылькнас, кӧні сулаліс керкаыс, а талун эз сійӧ вомсьыс пет. Борислы ӧні кажитчис, мый сылӧн оланіныс, керка-картаыс ӧти тӧлысьӧн удитӧма важмыны да мустӧммыны сё пӧв. Но мыйла, — эз на гӧгӧрво. Сійӧн и юаліс Свежовлысь. А Свежов сылы вочавидзис:

— Рас козъяс увт дорсьыд, тӧдӧмысь, гажаджык, — ачыс гоньяліс быдлаӧ, синъяснас корсис выльторъяс. Сэсся, ыліджык вӧръяс вылӧ видзӧдігмоз, содтіс:

— Да, мылькйыс вылын.

Прохор да Микит тайӧ пӧчинӧксӧ тӧдісны нин.

Кӧнкӧ бӧрланьын увтыштіс пон. Борис тӧдіс асланыс Собольлысь гӧлӧссӧ да ёртъясыслы висьталіс, мый гортын бать-мамыс абуӧсь на. Сэсся ас ногыс восьтіс пытшкӧссянь игналӧм кильчӧ ӧдзӧс, и ставыс пырисны.

Свежовӧс шензьӧдіс быд воськов, быд видзӧдлӧм: кильчӧ ӧдзӧссӧ восьтігӧн сылы синмас усьліс сирӧн мавтыштӧм крест, кодӧс кӧзяеваыс вӧчлӧмаӧсь важӧн нин, тыдалӧ, нечистӧй силаяслы потшӧс пыдди; керка ӧдзӧс кӧсяк вылас вӧлі сатшкӧма ыджыд коса; порог дорас кок улын гольснитіс подков. Керка пытшкас сулаліс дӧра кыан стан, кыансӧ, тыдалӧ, костӧдӧма гожся пӧсь уджысь; залавка вылас разӧдӧма унджыксӧ пуысь вӧчӧм тасьті-пань; гор водзас сулаліс нёптовтчӧм бока важ самӧвар; кӧнсюрӧ пыр новлан кӧлуй; пӧлатькӧд ӧтвесьтын джадж и... быттьӧ ставыс.

Борис ӧні гортас, кӧзяин, меліа тшӧкталіс ёртъясыслы:

— Личӧдчалӧй, шойччӧй, кӧнкӧ ӧд миян армияыс локтас жӧ.

Сэк коста гӧбӧч вылас кодкӧ вӧрзьыштіс.

— Ванюш, тэ ӧмӧй гортын? — уськӧдчис Борис паччӧрӧ да сэтысь лэччӧдіс гачтӧм на, кыз сера дӧраысь кузь дӧрӧма повзьӧм детинкаӧс. Свежов кӧсйис меліалыштны.

— Эн пов, Ванюш, ми тэныд кӧч гӧснеч вайим.

Но Ванюш, быттьӧ вӧрысь кутӧм зверьпи, мынтӧдчис Борис киысь да котӧрӧн кайис паччӧрӧ, сэсянь мӧдіс видзӧдны паччӧр брус костӧд.

— Ванюшыд нӧ ӧтнасӧн и олӧ? — недыр чӧв олӧм борын Борислысь юаліс Свежов.

— Ӧтнасӧн. Таво ӧд вит ар нин тырис. Кольӧм во нин ӧтнас овлывліс. Гожӧмнад узьӧмӧн на и колямӧ вӧлі, игналам — и олӧ; воам — бара нин узьӧ. Сӧмын вот таво повны мӧдіс: мукӧд дырйи воам удж вывсьыд — некӧн абу. Корсян, корсян да муртса и аддзан, гӧбӧчӧ либӧ сарайӧ дзебсяс. Ӧтчыд вӧлі пывсян йиркӧ кайӧма да унмовсьӧма — воштім. Аттьӧ Собольлы, отсаліс аддзыны: мӧдіс увтны.

Борис петіс посводзӧ самӧвар пуктыны. Микит, ӧшиньӧ видзӧдӧмӧн, мыйкӧ думайтіс, а Асныров сёрнитіс пӧчинок йылысь.

— Со тай кӧні патриархальщинаыд, первобытностьыд, Григорий Петрович. Аддзан...

Но друг сійӧс орӧдіс Микит:

— Со и кӧзяева воӧны.

Сёрни орис, ставыс копыртчисны видзӧдны ӧшиньӧд.

Сійӧ жӧ туйӧд, кыті воисны Свежовъяс, мыччысисны нёльӧн. Шом сьӧдӧдз сьӧдасьӧм шабураӧсь, са сьӧд чужӧмаӧсь, сюмӧд шуль кӧмаӧсь, мудзӧсь, тыдалӧ, воисны тыла ректанінысь. Прокопей Гаврилович — прӧзвищеыс Лисӧ Проньӧ, Борислӧн батьыс, кӧзяин — локтіс медводзас. Паськыд пельпомъяса, багатыр морӧса, неуна гӧрбыльтчыштӧма, но зэв на ён. Прокопей бӧрын локтіс дас кык арӧса Илья, не ас сертиыс паськыда восьлалӧмӧн, мед тувччыны сійӧ жӧ кок туйӧ, кытчӧ тувччас батьыс, да мед лоны батьыс кодь жӧ вежӧра да лабутнӧй кӧзяинӧн. Тайӧ бать кок туйӧ тувччавны законъясыс мунісны пӧльяссяньыс, да Прокопей, кыдзи ассьыс пернасӧ, кранитіс: «Ті томӧсь на, а том дзодзӧгъяс некор оз нырщикавлыны», — пыр шулывліс пияныслы.

Тайӧ жӧ законъяс серти нывбаба должен мунны мужик бӧрын да найӧ кок туйӧ тувччавны. Люба, Прокопейлӧн гӧтырыс, косіник чужӧма мам, восьлаліс Илья бӧрся, а мам бӧрас невеста нылыс — Ӧдюк.

Борис найӧс виччысис кильчӧ помас, висьталіс кодъяскӧд сійӧ воис да тшӧктіс налы мыссьыны.

Гӧстьясыд татчӧ волісны шоча, но воласны кӧ, дыр казьтывлӧны. Йӧз морттӧ, гӧстьястӧ Прокопей удтӧг-вердтӧгыд оз лэдзлы. Ачыс ӧтарӧ юасьӧ да, кажитчӧ, абу вунӧдӧма не сӧмын кымын да кутшӧм морт волӧма татчӧ тайӧ бӧръя дас вонас, но и ас ногыс помнитӧ, коді мый сёрнитлӧма. Татшӧмӧсь нин пӧчинӧкын олысьясыд.

— Вайӧ, гӧстьяс, миянкӧд по чашку чаю, — кор нин лои ставыс пызан вылын, шуис Прокопей, а ачыс тэрмыштчис ӧдзӧсӧ.

Пызан вылын вӧлі быдтор: кольӧм гожӧмся на кык пӧлӧс сола тшак — серовик да ельдӧг, ыджыд пу тасьті тыр кос сьӧла яй, пув, капуста, ыджыд чукӧр шӧрӧма нянь.

— Пуксьӧ, вайӧ, пуксьӧ! — ӧдзӧсӧд пыригмоз бара пӧттшуйтіс Прокопей, а киас вӧлі поллитровка вина. — Со аддзанныд, тіян шудъясныд эмӧсь на... лӧсялыштӧма.

Прокопей эз висьтав сӧмын, мый тайӧ дозсӧ сійӧ видзӧ во джын нин.

Гӧстьяс пуксялісны пызан гӧгӧр.

Лӧз рӧм вылӧ кольквиж чутъяса кубӧвӧй крашенина дубаса Люба сулаліс пачводз залавка дорас да шуйга кинас веськыд ки гырддзасӧ, а веськыднас щӧкасӧ пыкӧмӧн, гусьӧн моз видзӧдіс гӧстьяс вылӧ. А найӧ, мича берба кодьӧсь, Люба вежӧрын вӧлісны сӧмын жӧникъясӧн нылыслы — Ӧдюкыслы.

Гашкӧ нӧ мукӧдъясыс, код тӧдас: Прохор Иванович татчӧ воліс сӧмын на ӧтиысь, дай сійӧ тӧвнас, а тӧдтӧм мортыс, кодӧс ыдждӧдлӧны Григорий Петровичнас, — кысь нин Ӧдюклы жӧник. Но Микитыс... сійӧ збыль лоны вермана жӧник, и бурджык оз ков. Ур кыйигъясӧн сійӧ татчӧ унаысь нин воліс, дай сылӧн батьыс, Чугун Ӧльӧшыс, другасьӧ Прокопейыскӧд.

Сӧмын талун Микитыс мыйлакӧ жугыль, оз сёрнит.

— Со и чай кисьталысь воӧ, — друг шуис Прокопей, и ставыс видзӧдлісны ӧдзӧсӧд пырысь Ӧдюк вылӧ.

Ситеч сарапана, кодӧс Ӧдюк пасьтавлӧ сӧмын гырысь праздник лунъясӧ, лежнӧг цвет рӧма ковтаа, кисьмӧм оз кодь мича чужӧма, сійӧ ӧзтыштана синъяснас зэв ӧдйӧ видзӧдліс гӧстьяс вылӧ да, юрсӧ копыртыштӧмӧн, кокни походкаӧн мӧдіс мунны мам дорас, весиг яндысис здоровайтчыны.

Татшӧм мича нылӧс аддзыны вӧрысь Свежов эз чайтлы.

— Ӧдюк, тэнад сайын делӧыс. Гӧстьяслы кисьтыштав, — бара шуис батьыс, а аслас сьӧлӧмыс гӧтырыслӧн моз жӧ радліс: ёна нин шань да авъя лоӧма нылыс.

Ӧдюк кисьтасис, но сійӧ, тӧдтӧм семья пытшкӧ воӧм первойя лунъясса ичмонь моз, гӧстьяс вылӧ видзӧдлыны поліс. Татшӧм йӧзсӧ сійӧ гортсьыс эз на аддзыв. Сӧмын тай кутшӧмкӧ пытшкӧсса томлун вынъяс киськалісны сійӧс нимкодьӧн, быттьӧ сійӧ тайӧ кадколаст кежлӧ и овлӧма да быдмӧма. Сійӧ и Ӧдюк, кыдз сӧмын Борисыс висьталіс гӧстьяс воӧм йылысь, котӧртіс юктасян шорас да тыла выв няйтсӧ вывсьыс мыськис ключ ванас.

Гажтӧм вӧлі Ӧдюклы бӧръя вонас, тӧдтӧм ёртсьыс гажтӧм. Тайӧ вӧр-ваас сійӧ, кыдзи гажа луд вылысь ыджыд бушколӧн шыбитлӧм мича дзоридз кӧйдыс, чужліс ӧтнас, олӧ нин кызь во, и гашкӧ, ӧтка дзоридз моз пустоцветӧн и лоӧ паныдасьны морт нэм арӧскӧд. Гашкӧ, оз и лолы сэтшӧм кадыс, кор сылы, ас горт позъяс бордъясьӧм нин пӧткалы, воссяс паськыд эрд выв.

Микит тӧдчымӧнъя гажмис. Бур кӧзяеваыс и, винаторйыс и, мича Ӧдюкыс и — ставыс ловзьӧдісны сы пытшкын дыр кежлӧ нин куслӧм овны радейтана бисӧ. Тадзиыс овлӧ сӧмын сэк, кор водзӧ овны надеятӧм висьысь мортлы бӧр локтӧ важ вын-эбӧсыс, овны радейтӧмыс. Но Микит некыдз эз вермы мынтӧдчыны сійӧ думъясысь, кодъяс мӧд лун нин сійӧс чорыда йирисны: сійӧ катласис, висьтавны-ӧ Свежовлы Борисӧс би улысь мездытӧм йывсьыс.

Аскинас бригада кайис водзӧ. Вӧръю йывлань.

IV

Чугун Ӧльӧш куйліс паччӧрас. И рытсёр рӧмыдыс, и кулӧм чӧв керка пытшкыс, и гымгаӧ моз шедӧм думъясыс — ставыс ӧтвывтчисны кытчӧкӧ морӧс шӧрас да измӧдісны пӧрысь сьӧлӧмсӧ, гӧрддзалісны голясӧ. Мыйкӧ мында ӧд шогтӧ аслас нэмнас Ӧльӧшлӧн аддзывлӧма жӧ нин вӧлі: вӧв-мӧстӧгыд корсюрӧ овлӧма и, кӧйдыстӧгыд и, няньыд эз тырмывлы и, но ӧнія шог дорын, вӧлӧмкӧ, найӧ сӧмын на чардбиыслӧн югдыштлӧмыс — пернапас чӧвтыштлан, мыйкӧ мында майшасьыштан-пессян да бара и прӧйдитӧма, а тайӧ, тыдалӧ, ыджыд гымыслӧн стрелаыс нин, коді ӧти здукӧн разӧдіс дзонь морт нэмӧн, Ӧльӧш нэмӧн чукӧртӧм овмӧссӧ, ыджыд семьясӧ.

— Кутшӧм рӧк, кутшӧм грекъясысь тайӧ миянӧс накажитіс енмыс? Кутшӧм выль кад, выль нога олӧмъяс кӧсйӧны лӧсьӧдны? Мый оз кажитчы йӧзыслы важ олӧмногас? Мыйла ковмисны колхозъясыс? — шензис Ӧльӧш.

Дай кыдзи он шензьы. Сизимдас арӧсысь муртса петӧм морт, квайтымын восӧ мырсис аслас олӧм лӧсьӧдӧм вӧсна. Корӧм сорӧн быдмис. Нуждаысь петавтӧг быдтіс челядьсӧ. Найӧ лоисны гырысьӧсь, лоисны уджалысьяс; бӧръя вояссӧ Ӧльӧш мӧдліс овны морт ногӧнджык, старикаліс, пияныс кывзісны на и. И друг бара ӧтнас, ставыс разалісны: медыджыд пиыс — Митрейыс, ас семьянас пырис колхозӧ да овнысӧ петіс юксьӧмвыв стрӧитӧм керкаас; мӧд пиыс — Иван, гӧтыртӧм на, пыр на кӧнкӧ велӧдчис — кытчӧкӧ муніс служитны; коймӧд пиыс — Опонь, гӧтыра и челядя, — Сибирӧ муніс; Ӧльӧш дорӧ медічӧт пиыс, Микит, кӧть эськӧ и колис на да, и сійӧ гортӧ оз жӧ волы прамӧя, век нажӧвитчӧ, уджалӧ вӧр дорын.

Торъя нин забеднӧ вӧлі Ӧльӧшлы, кор буртор вылӧ велӧдана сылӧн сьӧлӧмшӧр кывъясыс пияныслы бӧръя кадас дугдісны мӧрччыны, кор сылы не ӧтиысь нин шулісны, мый сійӧ, Ӧльӧшыс, быттьӧкӧн олӧмсьыс кольӧма. А мыйӧн кольӧма, кыдзи кольӧма — Ӧльӧш эз гӧгӧрво.

Но Ӧльӧш морӧсын пессис бать сьӧлӧм. Сійӧ век кӧсйис бурӧн, оз-ӧ садьсявны пияныс да мыйтакӧ кывзыштны.

— Тӧлкӧн сёрнитанныд, муса пиян, — сёрнитіс Ӧльӧш, кор пияныс ӧтлаас, ӧти пызан саяс, кажитчӧ, пукалісны медбӧръяысь нин. — Олӧмыд абу картіӧн ворсӧм, тӧдлӧмтор, мышку вывті мунліс. Усьӧминъясысь некод эз лэптыв, усян кӧ вӧлі — тальыштасны... Гашкӧ, и колӧ корсьны бурджык местаяс, а ме... ме кӧні чужлі... кӧні гӧг орӧдлісны менсьым, сэні нин кула... Меным недыр нин овны. А гашкӧ... сёйтӧг кӧ мӧда кувны, нянь кусӧк шыбитанныд.

И тайӧ кывъяс бӧрын Чугун Ӧльӧшлӧн сэки петавлісны синва войтъяс. Но ӧні оз пет: ставыс чорзьӧм, измӧм.

— Збыль ӧмӧй лоӧ на ног? — бара думыштіс сійӧ да аслыс шуис петавлыны картасай потшӧс дорас, кысянь тыдалӧ став гӧра-кӧдза муыс, мед нӧшта ӧтиысь донъявны ассьыс мӧвпъяссӧ.

Рытъя лӧньыс Ӧльӧшлы кажитчис шуштӧмӧн, му выв дзоридзьясыс бледӧн, а сю пиын кылысь гетшканлӧн горзӧмыс повзьӧдланаӧн.

И муяс вылӧ дыр видзӧдӧм бӧрын Ӧльӧш бара на кывкӧрталіс:

— Оз, нинӧм налӧн оз артмы. Кӧзяиныс оз ло, потшӧсъясыс киссясны, няньыс мӧдас травитчыны. Эсійӧ чой бердсьыс нэмӧвӧйся гырысь межаяссӧ бырӧдны некор он вермы.

Но сэк жӧ сылы медводдзаысь юрас воис вӧвлытӧм выль мӧвп.

— Збыльысь! Кыдз ме тайӧс водзджык эг гӧгӧрво? Прокопей Гавриловичыд ас кушас, гашкӧ, збыль лэдзас менӧ.

И тайӧ думыс — пышйыны Ручпиян сиктысь, овмӧдчыны ылі вӧрӧ, пӧчинӧкӧ, Прокопей Хуторков дорӧ, кыдзкӧ ӧтпырйӧ ловзьӧдіс Ӧльӧшӧс. Тайӧ могмӧм вылӧ эскис нӧшта и сы вӧсна, мый Прокопейлӧн эм невеста ныв, а Ӧльӧшлӧн жӧник пи.

Ӧльӧш муніс. Ӧльӧш мунӧм бӧрын сю пытшкысь потшӧс дорӧ петіс тӧдтӧм морт. Киссьӧм пинжака, навыпуск лэдзӧм дӧмаса гача, шӧр арлыдысь петӧм морт, кажитчӧ, мыйыськӧ поліс, ӧтарӧ гоньяліс.

— Чугун Ӧльӧш?.. Тайӧ дзик сійӧ вӧлі, — вомгорулас шуаліс гоньялысь морт. — Но мыйла татшӧм сёр? Мыйла чӧв, жугыля да дыр сійӧ сулаліс тан? Ковмас тӧдмавны. Быть лоӧ тӧдмавны. Сылӧн мыйкӧ неладнӧ.

Та бӧрын тӧдтӧм морт быттьӧ исковтіс, вошис гӧра улӧ.

V

Хуторковлӧн семьяыс ыджыд нимкодьӧн виччысис Борисъясӧс.

— Кӧсйисны кӧ, воасны нин, Вӧръюыд абу помтӧм. Эн ӧмӧй аддзылӧ: татысь мунтӧдз, асывнас, мыйкӧ гижисны да квайт лун пыдди шуисны ветлыны куим лунӧн. Вот, мися, и воасны. А татшӧм сьӧд джоджнад невеста мортыдлы овны мисьтӧм, — удж вылысь воӧм бӧрын эня-нылаӧс велӧдіс Прокопей, и найӧ зэв регыдӧн тайӧ уджсӧ вӧчыштісны, гӧгӧр пелькӧдісны.

Сӧмын тай мыськӧм джоджсӧ медводзын талявны воис Чугун Ӧльӧш.

— Важӧн нин татчӧ эг волы. Чолӧм тіянлы! — пернапас чӧвтӧм бӧрын шуис Ӧльӧш.

— Волы, волы, Ӧльӧксей Пантилӧвич, дона гӧсть, — медводзын уськӧдчис Люба, тӧд вылас кутӧмӧн, мый Ӧльӧш прӧста эз кай татшӧм кадӧ, кор сылӧн пиыс, Микитыс, буретш тані.

Тайӧ жӧ думыштісны ая-ныла.

— Войнас зэрмас, тыдалӧ, Прокопей Гаврилович, мыйкӧ зэв ёна кыпӧдчӧмаӧсь борда кодзувъяс, — пӧрччысьӧм бӧрын лабичӧ пуксигмоз шуис Ӧльӧш.

— Тыдалӧ сідз, Ӧльӧксей Пантилӧвич, миян Соболь талун лунтыр турун сёйӧ, — зэр лоӧм йылысь вынсьӧдіс Прокопей.

Ӧдюк пузьӧдіс чай, джодж кузя ветлӧдліс небыдик кок шыӧн, быттьӧ кань, но сюся, а ветлігмозыс видзӧдлывліс Ӧльӧш вылӧ, водзӧ лоана айкаӧн сійӧс лыддьӧмӧн. И Ӧдюклы кажитчис, мый Микитлӧн батьыс скӧр, мӧдас тэрмӧдлыны Ӧдюкӧс. Йывмӧм шочиник тошкыс и, зумыд чужӧмыс и, морт вылӧ пыдысянь да лэчыда видзӧдлӧмыс и — ставыс висьталісны та йылысь. Но став тайӧ тырмытӧмторъяссӧ дзирдалысь бисера эшкынӧн моз вевттис Микит, Микитлӧн мичлуныс. «Збыль ӧмӧй лоӧ сідз, кыдз ме думайта ӧні?» — аслыс эскытӧма мӧвпыштіс Ӧдюк, и сылӧн некыдз оз вешйыны син водзсьыс кодкӧ рытӧ Микитӧн сы вылӧ меліа видзӧдлӧмъясыс.

Ӧльӧш тӧдіс, мый Прокопей, лавкаяс дорад шоча петавлӧмла, вермас лоны винатӧм да та вӧсна и вайис сьӧрсьыс гӧснеч — вина. Чай сайын юисны. А гажмӧм йӧзыдлӧн и сёрниыд да басниыд унджык.

— Тэ, Прокопей Гаврилович, тэ сӧмын нин и колин менам другнас, а сэсся ставыс мӧд ног олӧны. Но ме ёнаыс ог тӧждысь: мед, колӧкӧ, Митрей пырис колхозӧ, Иван кӧнкӧ бездомнӧялӧ, Опонь сибиралӧ, а менам Микит, ен сыкӧд, эм на, удж вылад аслам кодь жӧ писькӧс, менӧ, старикӧс, оз вунӧд, пӧчитайтӧ.

Татчӧ эз вермы не шыасьны и Люба. Микит йывсьыс тайӧ сёрнисӧ ӧд сійӧ пыр на и виччысис, весиг панйис Прокопейӧс.

— Сё майбыр нин сійӧ: Микита Ӧлексеевичыд ӧні ӧтка пи колис. А на вӧсна, гырысьджык пияныд вӧсна, тэд, Ӧлексей Пантилӧвич, нинӧм нин тӧждысьны, асьныс батьяс. Мед, эз кӧ кывзыны тэнсьыд, пӧрысь мортлысь — казьтыштасны: ай-мамыдлысь кӧ пӧ тай он кывзы — лёк йӧз велӧдасны.

Прокопей эськӧ кӧсйис чирыштны Любаӧс, мыйла сійӧ суитчӧ водзвыв, но Любалӧн лада сёрниыс Прокопейӧс лӧньӧдіс. Сӧмын Прокопей тайӧс, Любалысь на костӧ сёрниӧн суитчӧмтӧ, оз вунӧд, петкӧдлас гаж код юрӧн.

— Никита Алексеевичыд тэнад, чурки-буди, багатыр кодь лоӧма, — мӧдіс висьтавны Микит йылысь Прокопей, чайтӧмӧн, мый Ӧльӧш Микитъяслысь Вӧръю кузя уджалӧмсӧ тӧдӧ да Микитыскӧд сёрнитӧмӧн татчӧ и кайис. — Не тӧрыт, воддза рытнас Никита Алексеевичьяскӧд ми тані варовитыштім жӧ.

Ӧльӧш ӧнӧдз на эз тӧдлы, мый сылӧн Микитыс уджалӧ кӧнкӧ тані, волӧма нин татчӧ, и друг сійӧ неуна падмыштіс, весиг юаліс:

— Миян Микит тані вӧліс?

Прокопей да Люба пырысь-пыр эз вочавидзны, найӧ видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас да кыкнанныс думыштісны: «Кыдз нӧ сідз? Микитыскӧд сёрнитчытӧг ӧмӧй корасьныс кайӧма?» А сэсся Прокопей прамӧйджыка нин висьталіс:

— Куимӧн волісны, миян Борис нёльӧд. Вӧръюсӧ мыйкӧ видлалӧны.

— Со кыдз... Вӧръюсӧ видлалӧны? Мый нӧ нин ковмӧма налы Вӧръюсьыс? Кутшӧм вӧрсаӧс бара корсьӧны.

И Микитъяс вылӧ тайӧ ёрччыштӧмыс, и первойысьсӧ падмылӧмыс дзикӧдз восьтісны, мый Ӧльӧша-Микита костын ӧти кадӧ татчӧ кайӧм йылысь збыль некутшӧм сёрни абу вӧлӧма.

Друг керка пытшкын лои гажтӧм чӧв, сёрнияс орисны, ставыс мӧдісны думайтны ас кежсьыс.

Ӧдюк та кадӧ керкаын эз вӧв, сійӧ тарыт вӧлі шуда, но сэтшӧм шуда, кор збыльысьыс шудсӧ шымырттӧм на, а сӧмын тыдалӧ ру пыр. Шонді лэччӧм бӧр вазьӧм турун вывті карта сайӧдыс сійӧ ветліс ньӧжйӧ-ньӧжйӧ да кывзышталіс чӧв-лӧньӧм сынӧдсӧ, оз-ӧ нин кылышт Борисъяслӧн воӧм шы.

Ӧльӧшлӧн кыткӧ быттьӧ орис, быттьӧ сылысь лои мырддьӧма медбӧръя олӧм надеясӧ. «Со тай кыдзи... — думсьыс бара шуис сійӧ. — И тайӧ, ылі пемыд Вӧръю йывъяссӧ ӧмӧй тшӧтш найӧ кӧсйӧны босьтны ас кианыс?»

Ӧльӧш этшаджык думайтіс Микит йылысь. Та кузя сійӧ ас кежсьыс чорыда нин тшупыштіс: кӧть кыдзи сійӧ эз вӧв, а Микитӧс лоӧ гӧтралӧма Ӧдюк вылӧ да овны лоӧ кайӧма пӧчинӧкӧ. Но, тыдалӧ, оз шыльыда артмы, тыдалӧ, и татысь аддзасны Ӧльӧшӧс. Сылы друг казьтыштсис, кодкӧд сійӧ паныдасьліс татчӧ мӧдӧдчигӧн, да нӧшта нин ёна жугыльтчис. Нэм чӧжыс — мӧдӧдчас-ӧ ур кыйны, чери кыйны либӧ прӧста удж вылӧ да гортсьыс петігӧн кӧ паныдасяс суседкаыс, ӧні квайтымын ара нин пӧрысь ныв, сэсся сійӧ луннас либӧ сійӧ туй помас некутшӧм буртор эн нин виччысь. А талун асыв, татчӧ мӧдӧдчигӧн, не сӧмын сійӧ паныд сюрліс, но и Ӧльӧшлысь туйсӧ вуджис сьӧд кань.

Но Ӧльӧш дзиксӧ век жӧ эз вош. Сы вӧсна, мый сылӧн Микит буретш тані, талун-аски пӧ воас татчӧ бӧр, корасьӧм йылысь сёрни сійӧ тарыт кежлӧ эз нин индысь кыпӧдны, а первой та йылысь шуис сёрнитчыны Микиткӧд, кӧть эськӧ асьсӧ гӧтралігӧн бать-мамыс сылысь эз юавлыны, а коравлісны, коді налы, бать-мамыслы, вӧлі шогмана.

Керка пытшкын чӧв усьӧмсӧ Прокопей тэрмыштчис дзугны, паніс сёрни олӧм-вылӧм йылысь:

— Няньясыд таво, Ӧльӧксей Пантилӧвич, бара на лёкӧсь лоӧны: зэв уна коляозыс вӧлі.

— Да, Прокопей Гаврилович, — друг быттьӧ садьмис Ӧльӧш, — воясыд лоисны омӧльӧсь, оз артмы и вотӧсыд: василей лун паныд войыс вӧлі кымӧра, лымйыс эз дзирдав.

Татчӧ шыасис и Люба:

— Господянӧй лӧгасьӧма да, тыдалӧ, миянлы оз нин сетлы бур вотӧ.

И кывйысь кывйӧ, приметаысь приметаӧ найӧ ӧтарӧ жугыльтісны асьнысӧ, ойзісны да норасисны ен вылӧ, лёк йӧз вылӧ, и бокӧвӧй кывзысьлы вермис эськӧ кажитчыны, мый му вылас олӧмыс, тыдалӧ, овсьӧма.

Но та кадӧ керкаӧ пырис Ӧдюк, мыйкӧ вашнитіс мамыслы — и ставыс гӧгӧрвоисны, мый Борисъяс локтӧны нин.

Здук-мӧд мысти керкаын лои гажа. Прокопей гозъя быттьӧ ловзисны — киасисны гӧстьяскӧд. Весиг Ванюк да Илья, ӧнӧдз на лӧньӧсь, сэн жӧ мӧдісны ноксьыны, воддза рытын моз Свежовысь ӧні эз нин повны.

Микит пырысь-пыр юаліс батьыслысь, мыйла сійӧ татчӧ кайӧма, но батьыс сійӧс ылӧдліс, висьталіс, мый сійӧ Прокопей ордӧ воис гӧститны Вӧръю йылысь видзьяс весалӧм моз. Микитлы тайӧ кажитчис тешкодьӧн, но мӧдтор думыштны нинӧм эз вермы.

— Со, Григорий Петрович, тайӧ менам бать, — Свежов дорӧ матыстчӧмӧн, шуис Микит.

И матысса ёртлы ног Микиталӧн тайӧ шуӧмыс талун бара на висьталіс Свежовлы, мый Микит пытшкын збыльысь мунӧ Свежов дорӧ матыстчӧм. Свежов тайӧ и виччысис Микитсянь, та могысь жӧ и бӧръя лун-войсӧ Свежов ёна варовиталіс Микиткӧд.

Свежов ӧні кӧсйис тӧдмасьны Ӧльӧшкӧд да сёрнитны пи йывсьыс, но эз удит. Асныров панйис.

— А тайӧ, Ӧльӧксей Пантилӧвич, миян руководительным — Григорий Петрович, зэв бур тӧварыш. Та дорын мортыд он вош. Унджык кӧ эськӧ татшӧмыд вӧлі...

Свежовлы Прохорлӧн тайӧ висьталӧмыс мыйлакӧ парскис, эз кажитчы сьӧлӧмсянь шуӧмаӧн, и сійӧ муніс на дорысь шензигтыр: мыйла Прохорыс гоз-мӧдысь нин зільӧ ошкыны сійӧс син водзас, быттьӧ леститчӧ, быттьӧ кӧсйӧ шедӧдны мыйкӧ сылысь.

Прокопей гозъя чай юигчӧж и ужнайтігчӧж виччысисны Ӧльӧшлысь корасьӧм йылысь сёрни кыпӧдӧм, но тайӧ эз ло, — Ӧльӧш вӧлі чӧв, не то вӧйтчӧма ас думъясас, не то кывзіс ӧшинь улысь сьылӧмсӧ, кытчӧ петісны том йӧз чай юӧм бӧрын.

— Том йӧзлӧн тай, майбыр, мудзӧмыд абу, — бара паніс сёрни Прокопей, надейтчӧмӧн, мый Ӧльӧш кӧть ӧти кывйӧн да мыйкӧ шуас мог йывсьыс, коді катӧдіс сійӧс татчӧ, пӧчинӧкӧ.

Но Ӧльӧш и та вылӧ сӧмын буркнитіс мыйкӧ вомгорулас, водзӧ эз нуӧд.

Та кадӧ керкаӧ пырис Прохор Иванович да, ӧшиньӧ видзӧдлӧм бӧрын, веськодьпырысь моз паніс сёрни:

— Кольӧмыд тэ, Прокопей Гаврилович, олӧмсьыс, йӧзыс ставыс нин колхозынӧсь, выль ног олӧны, а тэнад ставыс важ.

— Гашкӧ и сідз, Прохор Иванович, да кысь нӧ миянлы — ылын оламӧ, видз-мутӧ мыш саяд он лэччӧд, а кольны жаль, аслад пӧсьӧн да вын-эбӧсӧн вӧчӧмтор. Регыд комын во лоӧ тан мырсьӧмлы.

Асныров друг гӧгӧрвоис, мый сійӧ Прокопейлы тальччис меддойманінас. Сійӧ матыстчис Прокопей дінӧ да, пӧшти вашкӧдӧмӧн, сӧмын нӧ Ӧльӧшлы кывмӧн жӧ, висьталіс:

— Ас мортлы гусьӧник висьтала: тайӧ, Свежовыс, ӧпаснӧй морт. Ми ӧні Вӧръю адзтӧ видлалім да, кылӧ шуӧ, тіян гӧгӧрӧ пӧ матӧ ковмас стрӧитны вӧрпункт. Видзьястӧ, медводзын, тыдалӧ, тэнсьыд мырддяс, весавтӧминъястӧ весӧдас, а тэ турунтӧг и колян, ю дорсьыд ковмас давйӧ кайны.

— Сулав, сулав, — чуймис Ӧльӧш, — ме ог гӧгӧрво. Тэ ӧні на сійӧс ошкин, бур мортӧн шуин, а кыдзи нӧ сійӧ мӧдас вӧчны миянлы сэтшӧм лёктор?

— Мый нӧ сылы... сылы тіянкӧд не узьлыны, а та пыдди сійӧс кӧнъясынкӧ ошкасны.

Люба тайӧс кыліс жӧ да друг уськӧдчис бӧрдӧмӧ.

— О господьӧй да енмӧй, сідзкӧ ӧд рӧзӧритасны миянӧс...

— Сӧмын эн гораа, Любовь Дмитриевна, мед оз кывны уличас, — лӧньӧдіс Прохор, а Прокопейлы висьтавліс, мед сійӧ некутшӧм ногӧн некодлы оз висьтав Свежов йылысь на костын сёрнисӧ.

Но Люба гораа бӧрдӧмысь эз дугды, и Прокопей, Прохорлы эскӧмӧн, мӧдіс лӧньӧдны гӧтырсӧ. Сӧмын лӧньӧдӧмыс бӧрдӧм дорысь лои гораджыкӧн. И кодыр горзӧм шыас керкаӧ котӧрӧн пырисны Свежовъяс, Любалӧн юрсиыс вӧлі лёзь нин, а син доръясыс лӧз печатаӧсь.

Аски асывнас водз, зумышӧн петісны пӧчинокысь Свежов, Микит да Ӧльӧш. Зумышӧн кольччис и Прокопейлӧн семьяыс.

Прохор выныштчис лоны зумышӧн жӧ да Свежов юалӧм вылӧ, мыйысь Прокопейыс нӧйтіс гӧтырсӧ, вочавидзис:

— Код тӧдас налысь... Йӧйлуныс ыджыдалӧ, домострой, патриархальщина.

VI

«Кольӧм кадтӧ дозйӧ он пукты: воліс и колис. Олӧмыд — вӧт, вӧталін и бырис. Но мыйла оз вун?» — тадз думайтіс Борис сарай вонын куйлігӧн. Сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла водзын гортас гажа вӧвліс, а ӧні гажтӧм. Мый вошис? Мыйла тайӧ сідз нин дженьыд войнас, кыдзи и Свежов мунӧм бӧрын уна мукӧд войясӧ, сылӧн оз узьсьы. Лэптыштіс вонлысь ӧтар боксӧ, лов шысӧ сувтӧдӧмӧн, кывзыштіс картасьыс мӧска-куканьлысь пошкӧмсӧ, кыліс лэбачьяслысь асывъя садьмӧмсӧ и эз тӧдлы ачыс — сьӧкыда лолыштіс.

Мӧдарӧ стен бокас мӧд вонйын куйліс Ӧдюк. Сійӧ сідз жӧ вӧлі лэптӧма вонйыслысь ӧтар боксӧ да быттьӧ кодкӧ тшӧктӧм серти кыйӧдіс воксӧ, сэсся мудз гӧлӧсӧн шуис:

— Борис, он тай узь?

— Тэ он жӧ?

— Ог. Унмӧй оз лок...

Тайӧ кывъясӧн и сёрниыс ори. Ӧдюк кӧсйис эськӧ панлыны сёрни, мыйкӧ зэв колантор висьтавны вокыслы, сӧмын, дзугсьӧм тупыльлысь помсӧ моз, первойя кывъяссӧ эз аддзы. Кыдзи арся саль кымӧръяс, сылӧн юрас помтӧг кывтісны мӧвпъяс бӧрӧ кольӧм аслас олӧм йылысь, челядь кад йывсьыс да и ӧнія кадӧдз на асьсӧ челядьӧн лыддьӧм йылысь. Бара да бара шондіӧн югдыштласны Свежов, Микит, и сэк жӧ быттьӧ ма тыра дозйӧ кодкӧ кисьтас дука дьӧгӧдь, ставсӧ дзугас... Тайӧ — батьыслӧн олӧм вылӧ лӧгалӧм. Сійӧ рытсянь, кор волісны Микитъяс, кор батьыс нӧйтіс мамсӧ, семья кост бур олӧм эз на вӧвлы: батьыс век на мыйкӧ лӧг, некодкӧд оз сёрнит ни удж вылӧ пи-нывсӧ эз нарадит. Сьӧкыд овны семья кост ёкышасигад, пыр быттьӧ лёк зэра кымӧр улын.

Сэк кості яг эжтас дорсянь бара нин кыпӧдчис гожся шонді да сарай стын пазъясӧд видзӧдліс сарай пытшкӧ.

Ӧдюк лэдзис вонлысь лэптӧм дорсӧ. Борис гусьӧникӧн чеччис да кок чуньяс йылас лэччис посводзӧ. Сутш кежлӧ пыраліс керкаас и петіс шабура, лазъя, пищаля — ӧбедӧдз мӧдіс сьӧла-тар кыйны.

Дӧзмытӧдзыс ветліс Борис. Кӧсйис гортӧ нин мунны, но сэк кыськӧ ылысь, Вӧръю адзысь, кыліс йӧзлӧн шыалӧм.

«Кодъяс тайӧ? Мый керӧны?» — некыдз оз гӧгӧрво Борис.

«Ветла, видзӧдла», — шуис аслыс да веськӧдчис йӧз гӧлӧсъяслань.

Вӧръю дорын жуисны йӧз. Матыстчис. Сувтіс лапъя козъяс улӧ.

«Найӧ, збыльысь найӧ. Гриша эз ылӧдлы». И тайӧ мӧвпыскӧд ӧттшӧтш сійӧ вежӧрын югнитіс став сійӧ серпасыс, коді чужліс сы юрын Свежовлысь кыпыд висьталӧмъяссӧ кывзігӧн. Ас пытшкын ыпъялан нимкодьсӧ кутӧмӧн, сійӧ лолышттӧг дзоргис-видзӧдіс жуысь йӧз вылӧ.

Найӧ вӧліны кызьӧн. Пуджӧм сойясаӧсь, восьса морӧсаӧсь, гожъялӧм чужӧмаӧсь — зонъяс да нывъяс. Коді чера, коді гезъя, коді багыра, найӧ кайисны водзӧ, ва пиысь перъялісны нэмӧвӧйся колодаяс, бертісны ва дор мыръяссӧ, торпыригалісны ю вомӧн пӧрласьӧм вӧр пусӧ, метр нёль-вит весалісны кыр йывсӧ да став тайӧ лӧпсӧ тэчисны чукӧръясӧ, мед лӧсьыдджык сотны. Кытчӧ ӧти-кыклӧн эз тырмы выныс — кодзувъяс моз уськӧдчыласны ставныс. Сэки адзтырнас горӧдлӧны:

— Но, босьтлӧй!

— Нӧшта!

— Ёнджыка босьтлӧй!

Няжгӧ вӧр пу, гудыртчӧ Вӧръю, дзиртыштӧмӧн пышйӧны-резӧны ланьтӧдчывлӧм черияс... Нюжалӧ шыльыд-шыльыд ва веркӧса, весалӧм берегъяса Вӧръю — керъяслы туй.

Борислӧн синъясыс азыма кватлалісны став жуӧмсӧ, быд мортлысь вӧрассӧ, думсьыс донъяліс уджсӧ.

Со, сэні Микит — тувсовъя другыс, век сэтшӧм жӧ дзоньвидза да мича, сӧмын Борислы вериттӧма вежсьӧма удж вылӧ зільӧмнас, ёртъясыслы вежӧра индӧдъяс сетӧмнас. Со, сэні Глаша, кодӧс тӧдліс Борис тулыссяньыс жӧ, век на сьӧлӧмад йиджана синма, нюммунӧм чужӧма, кывзыны тшӧктана кыв-вора. Со, сэні багатыр кодь ён тӧдтӧм том морт, кодлӧн колодаяс дорӧ сьӧкыда матыстчӧмыс да ворсігмоз найӧс шыблалӧмыс ышмӧдӧ ёртъяссӧ. Со мукӧдъяс, кодъяс Борислы вӧліны тӧдтӧмӧсь, но сэк жӧ зэв быттьӧ матысаӧсь, тӧдсаӧсь.

Коркӧ сёрӧн нин, шонді лэччан кадӧ, Борис бӧр воис гортӧ, дыр ветлӧмысь мамыс Борисӧс видіс, а батьыс весиг кыв эз шу, скӧра мурыштіс. Но Борислы, тыдалӧ, талун видӧмыд вӧлі веськодь. Ӧдюк вылӧ кыдзкӧ зэв аслысног видзӧдлӧмӧн, ӧдйӧджык петіс пос помас ӧшалысь сюмӧд мыссян доз дорӧ мыссьыны.

— Мый лои, Борис? — полӧмӧн юаліс Ӧдюк.

Борис видзӧдліс чойыс вылӧ. Сылы кажитчис, мый Ӧдюкыс талунъя выльторъяссӧ сылысь тӧдӧ нин. Веськыда юаліс:

— Тэ ӧмӧй тӧдан нин?

Ӧдюк кутіс Борисӧс сойӧдыс:

— Талун тэд гажа, Борис. Мыйла? Висьтав, эн пӧръяв...

Борис видзӧдліс гӧгӧр, оз-ӧ кодкӧ кывзысь бокын. Пӧсьысла кӧтасьӧм дӧрӧмнас чышкыштіс чужӧмсӧ, нӧшта мӧвпыштіс, висьтавны али абу чойыслы, сэсся Ӧдюкӧс нуӧдіс карта сайӧ.

— Батьыдлы ни мамыдлы эн висьтав, — водзвыв ӧлӧдіс чойсӧ Борис. — Тэ помнитан Свежовсӧ?

— Но, да мый? — нюмдыштіс Ӧдюк.

— Сійӧ шуліс, кыті пӧ водзын гӧль вӧвліс, гажтӧм — озыр лоӧ, гажа. Татӧн ӧд миян гӧль да гажтӧм жӧ.

— Гортад гажтӧм? — шензьыштіс Ӧдюк.

— Мый кӧть и гортад. Кывзы. Сійӧ шуліс: тіян гӧгӧр пӧ лыдтӧм вӧр, озырлун. Паськыд Вӧръю адзтӧ ошкӧ. Воласны пӧ йӧз, медводзын весаласны Вӧръютӧ, турун пуктӧм вылӧ адзсӧ. Вӧчаласны уна вежӧса, кык судтаа, гырысь ӧшиня выль керкаяс. Ваясны мӧсъяс, вӧвъяс... Быдсяматор. Сэк лоӧ гажа.

— Гашкӧ, пӧрйӧдліс сійӧ тэнӧ?

— Эз. Вӧръютӧ весалӧны нин.

— Весалӧны нин?

— Весалӧны нин. Сэтӧні ставыс том йӧз — нывъяс да зонъяс... Гажа... Ӧдюк, батьыд мед оз жӧ тӧдлы. Миян весасъяс дорынӧсь нин.

Сэсся кыньгӧмӧн, быттьӧ гусясьысьяс, найӧ пырисны керкаӧ.

VII

Вӧръю весалысь бригадаын бригадирӧн вӧлі Микит. И ӧні, Вӧръю весалӧм помасян кадӧ, бригадаас бура удж пуктӧм вӧсна Микитӧс мед кӧть и ошкӧны, а сійӧ ас кежсьыс век на унаысь думыштлӧ, мыйла эськӧ Свежов Гриша бригадирас пуктіс сійӧс, Микитӧс, а эз Педӧрӧс, Мишаӧс либӧ Глашаӧс.

Микит оз вунӧд, кутшӧм кӧдзыда, весиг аслыс гӧгӧрвотӧм лӧгӧн, тулыснас, Вӧръю видлалігӧн, паныдасис первойысь на Свежовкӧд. Сійӧ чайтіс, мый Свежовыс сы дорӧ мудер мелі и индысис Микит пытшкысь перйыны медпыдын мӧвпъяссӧ, медым ышмӧдны челядьӧс моз удж вылӧ либӧ мыйкӧ лёктор вӧчны сыкӧд. Дӧзмӧм морт моз ас пытшкас сэки оліс Микит. Кузьпелева Устяыс, бур овмӧсӧ зять туйӧ пырны индысьӧмыс тувсов ва моз бергӧдчывтӧг визувтісны ылӧ, а выль олӧмлӧн гажлуныс чорыд сьӧлӧмсӧ сылысь эз на вӧрзьӧд, и сэки, паныдасин кӧ сыкӧд векни туй вылын, вермис быдтор лоны. Но шонділысь лыбӧмсӧ вилаӧн он пык, лунлысь югдӧмсӧ он кусӧд. Вӧръю кузя кайигӧн, ноддя дорын узигӧн Микит пытшкысь мыйкӧ потіс. Борисӧс биа пес дорысь садьмӧдтӧмыс сылы кажитчис медлёктор вӧчӧмӧн. Кыдзи чорыда висьысьяслӧн сідз шусяна кризис бӧрын локтӧ бурдан кад, сідз жӧ Микитлӧн воис кӧсйӧм — ӧтувтчыны Свежов дорӧ, Борис дорӧ. А Свежов тайӧторсӧ сійӧ жӧ луннас гӧгӧрвоис, кутыштіс.

Сы бӧрын Микитӧс Свежов эз на эновтлы. Век важ моз делӧвӧй и ӧттшӧтш дружескӧй, сійӧ ӧтчыд лапкыштіс Микитлы пельпомас да шуис:

— Ме корся уджысь повтӧм, сьӧлӧма йӧзӧс. Тэ ӧд, детина, абу жӧ блин сёйысь рӧдысь. Волы тарыт вӧрпунктӧ. Сэні лоӧ комсомольско-молодёжнӧй собрание. Вопросыс зэв интереснӧй.

Тайӧ вӧлі гортын на, Ручпиян сиктын. Собрание вылӧ Микит воис. Воисны унаӧн. Йӧз чукӧртчигкості Свежов висьтавліс тешъяс. Зэв ёна сералісны. Сэсся комсомольскӧй ячейкалӧн бюроса член Лапина Глаша восьтіс собрание. Свежов петіс том йӧз кытшысь. Ставыс лӧнис. Свежов чужӧм вылысь кыдзкӧ ӧти здукӧн вушйыштіс серамбаныс, лоис серьёзнӧйӧн. Пукалысьяс вӧрзьыштісны места выланыс да тайӧн быттьӧ мӧда-мӧдныслы шуисны: тырмас сэсся серавныд, делӧ бердӧ.

Страналы уна вӧр колӧм йылысь некымын кыв висьталӧм бӧрын Свежов вуджис Дінъёль вӧрпункт котыртӧм йылысь сёрниӧ. Тайӧ эз вӧв общӧй кывъяса гора доклад, а мыйкӧ матысатор йылысь, ставлы аддзантор йылысь сёрни. Весиг висьталігкостіыс Свежовлы сетавлісны юасьӧмъяс, топӧдчисны сылань. Найӧ ёнджыка и ёнджыка мӧдісны гӧгӧрвоны Свежов висьталӧмысь медглавнӧйсӧ, мый Дінъёль вӧрпункт лоӧ оз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧліны водзынджык дай ӧнӧдз на кутшӧмӧсь эмӧсь вӧрпунктъяс, а дзик выль нога.

— Дивӧ тай, зон, сідзкӧ. Дзик выль ног кӧсйӧны уджавны. Промышленнӧй предприятие кодь нин тайӧ лоӧ.

— Дерт жӧ. И рабочӧй класс артмӧ.

— Энлӧ шумитлӧй, кывзӧй.

— Дзик веськыд, — водзӧ сёрнитіс Свежов. — Лоӧ промышленнӧй предприятие и рабочӧй класс лоӧ. Лоӧ техника, механизация. Вӧръю ягъясӧд мӧдасны сьывны тракторъяс, Дінъёль вӧрпунктыд лоӧ неыджыд кар кодь. Сэтысь кык судта керкаяссӧ мӧдас югдӧдны Ильичлӧн лампочкаыс. Механическӧй мастерскӧйяс, шпалорезка, сир вӧчан заводъяс; налӧн гудокъяс мӧдасны чуксасьны победнӧй горӧн. И мӧдам ми коркӧ тіян пиысь унакӧд удж бӧрын пукавны Дінъёльса клубын, кутшӧмын ті эн на пукавлӧй, да видзӧдны драматическӧй кружоклысь ворсӧмсӧ. Сэк кежлӧ ӧтияс лоасны нин трактористъясӧн, мӧдъяс — механикӧн, инженерӧн, коймӧдъяс — агрономӧн, ветеринарӧн, знатнӧй вӧр лэдзысьӧн, мастеръясӧн.

Свежовлысь висьталӧмсӧ сэк Микит кывзіс ыджыд интересӧн, кӧть эськӧ унаторлы на эз эскы, унатор кажитчис тешкодьӧн.

— Ми сёрнитім лоан Дінъёль вӧрпункт йылысь общӧя. Ӧні вуджам частнӧй вопрос бердӧ, — помаліс Свежов. — Миянлы колӧ котыртны Вӧръю весалысь бригада. Ӧні буретш ваыс медічӧт. А керйыс водзӧ сэті кывтны мӧдас унакодь.

Свежов та йылысь муртса удитіс помавны висьталӧмсӧ да восьтыны список — кызь морт гижсисны Вӧръю весалысь бригадаӧ.

Микит помнитӧ: гижсьыліс мӧд мортӧн. Помнитӧ и сійӧ, кутшӧм виччысьтӧм вӧлі Свежовлӧн горӧдӧмыс, мый Микит лоӧ бригадирӧн.

А кодыр собрание вылысь мӧдісны разӧдчыны, Свежов Микитӧс да Глашаӧс тшӧктіс кольччыштлыны.

— Глаша, вот тэныд политграмота велӧдан программаяс, удж бӧрад рытъяснас занимайтчӧй. А Микитыс бур тӧварыш лоӧ, тэ сӧмын эн подкачайт, — и мигнитіс ачыс Микитлы, шпыньмунӧмӧн, ӧта-мӧдыс вылӧ видзӧдліг.

Микит, буракӧ, тайӧ рытсянь и мӧдіс радейтны, но кодсӧ: уджсӧ али Глашасӧ, — торйӧдны эз на вермы.

Тайӧ вӧлі тӧлысь сайын. Ӧні Микит бура нин тӧдӧ, кыдзи кодӧс радейтны. Сійӧ радейтӧ ӧні и уджсӧ, и Глашаӧс.

Кор эжтас дорӧ быгыльтчас пӧсь шонді да сылӧн югӧръясыс колясны сӧмын зӧр пуяс йылын, сэк лӧсьыд овлӧ вӧрса рыт. Пӧсь лунсьыс повзьӧм госа ном коръяс улысь петны оз на лысьт, а лунбыд дзизгысь лӧдзьяс ланьтӧны вой кежлӧ, и уна сикас лэбачьяс вывті уна горӧн ошкӧны ывла выв мичлунсӧ, сэк ыркыд ваа Вӧръю сэтӧр пуа кырнас, рӧмпӧштан кодь веркӧснас, комъяс чеччалӧмнас быттьӧ вӧччӧма уджъяс бӧрын и койтӧ; сэк паськыд вӧр-ва, мыськӧм керка пытшкын моз, быд ичӧт шылы гораа вочавидзӧ.

И кыліс Микит, кылісны и ставыс, кыдз Дінъёль устьесянь удж шыяс паськалісны вӧр-ваті: тайӧ вӧлі тшупсьысьяслӧн камгӧм. Сэн жӧ кылісны ӧтчукӧра, уджлы отсасяна горӧдлӧмъяс: тайӧ весалӧны видз.

Кодыр уджлӧн музыкаыс лӧнис, сэк ёртъясыслы Микит шуис: «Тарыт кежлӧ тырмас нин, шабаш, а узьны Дінъёль устьеӧ нин мунам».

Бригадалы зэв нимкодь лои; ёртъясыскӧд аддзысясны талун. Паськӧмъяссӧ вежисны, вывкуяссӧ мыськисны и мӧдӧдчисны стройӧн. Микит да Глаша восьлалісны орччӧн, воддза гозсянь мӧдъясӧн.

И сы вӧсна, мый рытыс вӧлі зэв мича, уджыс вӧчӧма, том йӧзлӧн сьӧлӧм вылас вӧлі зэв кыпыд. Кодкӧ юркнитіс:

По долинам и по взгорьям

Шла дивизия вперед...

Босьтісны мукӧдъяс, кыпыда, том задорӧн. Вой кежлӧ ланьтӧдчӧм вӧр-ваыс вӧрзьыштіс, быттьӧ мӧдіс кывзыны. Первой найӧ мунісны мудін понӧля гыбадӧд, кӧні пожӧмъясыс сулалісны вевся-вевсяӧн, а джуджданас ӧти-мӧдсьыс кузьӧсь да шыльыдӧсь. Видзӧдлан кӧ йылас — шапкаыд усьӧ. И друг мудін понӧльыс бырис, и на водзын воссис шыльыд-шыльыд кӧр нитшка яг, быттьӧ весалӧма, сӧмын сэтшӧм жӧ сук, кузь да шыльыд пожӧма.

— А вӧръяс жӧ быдмӧны!

— Помтӧмӧсь Вӧръю ягъяс!

Сьылысьяслӧн гӧлӧсъясыс вынсялісны, задорыс ыджыдджык лоис, йӧла шыыс поткӧдліс вӧр-васӧ. Кыськӧ ыджыд шыӧн кыпӧдчис дозмӧр мам, бригадаса юр весьтті лэбаліг, пуяс кост орласьӧм рытъя шонді лучьяс вылын бордъяснас югъяліг, тыдалӧ, пиян дінсьыс йӧзсӧ ылӧдіс. Повзисны и матын лӧсялысь сьӧлаяс, таръяс, тшопӧдчӧмӧн кайисны пожӧмъясӧ уръяс; тайӧ сьылӧмсӧ жӧ кылісны и йӧраяс, паськыд нюр доръясын олысь кӧръяс, ошгум сёйысь ошъяс — ловзисны вугралысь паськыд Вӧръю ягъяс.

Бригадалысь сьылӧмӧн локтӧмсӧ Дінъёль устьеын медводз кыліс Свежов Гриша. Сійӧ буретш вӧлі тшупан керка вылас, видлаліс тшупсьӧмыслысь качествосӧ, видзӧдіс, кытчӧ бурджык тшупны мӧд да коймӧд керка.

Гажа вӧлі тані. Рытыв бокӧдыс кывтіс Вӧръю, лунвылӧдыс — нёль метр пасьта Дінъёль шор. Тайӧ кык ю пельӧсас, устьесяньыс сё метр выяӧ, нӧрыса кос яг вылӧ и стрӧитӧны Дінъёль вӧрпунктсӧ. Керка вылӧ вӧрсӧ пӧрӧдтӧдз тайӧ нӧрыс вылас вӧлі сук да кузь пожӧма вӧр, а ӧні неыджыд кушыс дзоньнас выль, еджыд: и паськыда пукалысь кык судта керка стеныс, и мудінса сук мыръясыс, и пилитчан стелюгъясыс, и пилитӧм дӧскаясыс, и сэн жӧ вӧрсӧ кыскавны вӧчӧм балкиа туйыс, кодӧс вӧлі вольсалӧма кӧрт туй шпалъяс моз, — ставыс, кытчӧ инмывлӧма мортлӧн киясыс, выльмис, сераліс, томмис.

Вӧръю адзас, кыті ӧтувтчӧ Дінъёль шор, сідз жӧ муніс ыджыд удж: адзсӧ весалісны видз вылӧ, катище вылӧ. Паськыд да топыд тані адзыс; ловпуяс, бадь пуяс да льӧм пуяс костас быдмис кузь турун.

И буретш татшӧм кадъясӧ, кор лунся уджсӧ помалӧма, кор син водзад сувтӧ уджлӧн вотӧсыс, буретш татшӧм кадъясын волывлӧны юрад аслад олӧм йылысь казьтылӧмъяс.

Свежов Гриша сулаліс и думайтіс аслас олӧмын кольӧм кад йылысь, думайтіс, кутшӧм ногӧн сійӧ лоис Дінъёль вӧрпунктӧн юралысьӧн.

Медводдзаторйыс, мый помнитчӧ Гришалы челядьдырся кадсьыс, сійӧ вӧлі Гришаӧс батьыслӧн ньӧрйӧн нӧйтӧм, и дзик прӧста. Таӧдз и та бӧрын сэсся некор эз нӧйтлы. Нӧйтіс сы вӧсна, мый Гриша ӧти лунӧ куимысь пуркӧдіс-нӧйтіс купечлысь писӧ, ас ыджда жӧ детинкаӧс, а сэсся купечыс воис Гриша бать дорӧ да тшӧктіс ньӧрйӧн велӧдны писӧ.

Сэсся Гришалӧн батьыс ратникӧн муніс война вылӧ да эз и волы: усьӧма. Гриша колис кӧзяинӧн, медыджыд уджалысьӧн. Тулысъяснас, кор кӧкӧ кӧк да вежӧдӧ турун, Гришалӧн мамыс, пашня потшӧс вылӧ ӧшӧдчӧмӧн да причитайтӧмӧн, гораа бӧрдліс. Гриша, сэки гӧр юр судтаыс на, вӧтлысис гӧр бӧрся, сійӧс кутны вермытӧмла шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, гусьӧникӧн ёрччис.

Но Гриша быдмис ён да вежӧра. Асланыс сиктын медводдза мортӧн пырис комсомолӧ, мӧдіс гӧгӧрвоны олӧмсӧ. Свежов Гриша муніс велӧдчыны. Помаліс техникум, леснӧй институт. Пырис партияӧ. Партия шуис: «Ми тэнӧ велӧдім, воспитайтім, а ӧні виччысям тэсянь удж».

Свежов эз радейт лыддьӧдлыны уджалысь йӧз пӧльза вылӧ вӧчӧм ассьыс уджъяссӧ. Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый Сӧветскӧй власть, комсомол да партия водзын сійӧ вывті ыджыд уджйӧза. Та йылысь сійӧ помнитіс быд воськолын, и торъя нин тані, Дінъёль вӧрпунктын. Велӧдчанінсянь воӧм бӧрын, партия райкомын, кор сылысь видлалісны дипломнӧй уджъяссӧ, характеристикаяссӧ да юалісны, надейтчӧ-ӧ Свежов справитчыны сэтшӧм ыджыд уджӧн, кыдзи Дінъёльса вӧрпункт-комбинат стрӧитӧм, Свежов быттьӧ ещӧ артыштіс ассьыс вынъяссӧ да аслыс и мукӧдлы шуис: «Вӧчам».

Чомъяс дорӧ Микит бригадалӧн воӧмыс уна пӧв содтіс жуӧмсӧ. Тӧдсаяс киасисны, воысьясӧс корисны асланыс чомйӧ, ошкисны налысь сьылӧмсӧ.

Сэсся таркӧдчисны тасьті-паньясӧн, чай юан дозмукӧн. Тайӧ ӧтарӧ лӧнис, и Дінъёль устьеса ловъя олӧмыс тӧдчытӧма вежсис гожся войкӧд, куслытӧм кыаӧн югдӧдӧм пожӧмъяс чӧв олӧмкӧд. Но вӧр-ваыс эз узь. Сійӧ оліс зверь-пӧтка шыӧн, вӧрса сук сынӧдӧн, ыркыдик руд войӧн. Сэсся прӧйдитіс вой шӧр, горӧдчис пӧтка, ӧтувтчис мӧд. Найӧ тӧдчымӧн тэрмасисны овны, ылі муяссянь воӧмсӧ верстайтны, дженьыдик гожӧм олӧмсӧ нежитыштны.

Эз узьны и Микит да Глаша. Дженьыд войыс налы кажитчис кузь луныслӧн нюжалӧмӧн. Стрӧйбаяс кушын найӧ пукалісны кыкӧн да нимкодясисны мӧда-мӧд вылас, пӧсь лун бӧрын луд выв дзоридзьяс моз шойччисны, мед аски кежлӧ содтыны уджалан вын. И лунъясын уджвывса стрӧг Глаша ӧні вӧлі дзик мӧд кодь. Юрсӧ пуктӧма Микит пидзӧс вылӧ, мелі синмӧн видзӧдіс копыртчыштӧм Микит чужӧм вылӧ да сьыліс. Найӧ дыр нин пукалісны тадз. Сэсся Микит пӧся окыштіс Глашаӧс да чеччигмозыс сувтӧдіс сійӧс.

— Регыд шонді дзузгысяс. Колӧ узьыштны. Сідз ӧд, Глаша?

Глаша сьылігмоз, юрнас довкнитлӧмӧн, ошкыштіс Микитӧс.

Нёль гырысь чом дорын вӧлі кулӧм лӧнь. Сӧмын пытшъяссяньыс пуркйӧдліс тшын да кыліс ныргорӧн узьысьяслӧн шкоргӧм шыыс.

VIII

А Микитлӧн батьыс, Чугун Ӧльӧш, гажтӧма оліс: лунъюгыдсӧ эз аддзыв, войяссӧ узьны эз вермы. Ӧтнаслы кольӧм керка-картаыс сылы кажитчис чегны туйччӧм ув йылын ӧшалысь пӧтка позйӧн, кытысь пияныс бордъяссьӧмаӧсь да лэбӧмаӧсь нин, а сійӧ, чегӧм бордъя, кольӧма. Ӧтнасӧн чусъялігмозыс нӧшта и нӧшта бӧрыньтчывлас думъяснас гуранӧсь ас нэм туй кузяыс, вӧлӧмторъяссӧ быттьӧ кинас малалас, чепӧльяс пырыс лэдзас, но кутчысьны некытчӧ оз сяммы: быд серпастор сьӧкыд, зывӧк, гажтӧм. И тайӧ, кольӧм кадсьыс нинӧм бурторсӧ аддзытӧмыс, мукӧд дырйи Ӧльӧшӧс матыстлӧ паськыд эрдӧ, ӧнія олӧм туй дорӧ. Эськӧ кодкӧ кутыштас кӧ, отсыштас... Ӧльӧш ачыс шулывліс: «Эштӧма, кольӧм тӧвся лызь туйӧдыд мунсьӧма». Но таысь вылӧджык кыпӧдчыны эз сяммы, некод эз отсав, дай ӧдвакӧ вежис эськӧ ассьыс кывсӧ. Ӧдвакӧ Митрей ордас муніс. Юрсӧ ӧтарӧ ӧти заворӧ сюйис. Заворнас вӧлі пӧчинӧкӧ кайӧм, Прокопей дорӧ овмӧдчӧм. Но Микитӧс Ӧдюк вылӧ гӧтравтӧг нинӧм оз артмы. А Микит, кыдз кажитчӧ Ӧльӧшлы, сійӧ кывзӧм улысь кутіс петны. Ӧльӧшӧс медъёна повзьӧдліс тайӧторйыс. Мый лоӧ, эновтас кӧ сійӧс пиыс? Тайӧ думыс Ӧльӧшӧс дзикӧдз воштіс тӧлк вывсьыс. Дзонь тӧлысь коли нинӧм вӧчтӧг Ӧльӧшлӧн. Тӧлысь бӧрын шуис аслыс: «Нинӧм эновтчынысӧ, эновтчӧм аръя дзодзӧгъяс кынмывлӧны. Кымын регыд кая пӧчинӧкӧ, сымын унджык воа. Дай Микитӧс ӧдйӧджык колӧ бӧр босьтны аслам киӧ, мед сійӧ эз кеж дзикӧдзсӧ. А мӧд ног вермас киссьыны делӧыд... Микиттӧг пӧчинӧкӧ менӧ оз босьтны...»

Пӧчинӧкӧ Ӧльӧш воис рытъядорыс. Прокопей йылысь юалӧм вылӧ Ӧдюк вочавидзис.

— Регыд воас, — да пыр жӧ петіс посводзӧ. Сійӧ чужӧм вылын тӧдчис Ӧльӧш вылӧ пытшкӧсса скӧрлун дзебӧм. Кӧдзыда аддзысис и Люба. Чайтіс, Ӧльӧш катӧдіс вина, сыкӧд и семья пытшкын дзугсьӧм. Ӧльӧш тайӧ гӧгӧрвоис жӧ, но надейтчис Прокопей вылӧ. Сёрни-басни пантӧг пӧрччысис, кӧсйис кайны паччӧр дорас да шойччыштны, но сэні вӧліны Борис, Илья да Ваня — эз кай, пӧрӧдчис лабичӧ.

Рӧмыд кодьӧн нин, скӧр, воис Прокопей. Пырӧм мысти чорыда матькыштіс, тринькылӧ пуктіс лабич улӧ чер, тувйӧ ӧшӧдіс пищаль да сэк сӧмын Ӧльӧшкӧд киасис.

Прокопейлӧн аслыснога пырӧмыс повзьӧдіс семьясӧ: кыдзкӧ виччысьтӧг керкаын лои шуштӧм чӧв. Но тайӧ вӧлі регыд. Прокопей тайӧ чӧвсӧ ачыс жӧ дзугис.

— Миян, тыдалӧ, овсис, кыдз тэ шулін, Ӧльӧксей Пантилӧвич.

И тайӧ кывъясыс ӧтпырйӧн йиджисны ставлы, ставӧн дрӧгнитісны. Весиг Ванюш, вокъяс вылас видзӧдӧмӧн, гоньгысис паччӧр брус костӧд да быттьӧ тшӧтш кӧсйис гӧгӧрвоны, мый лоӧма.

— Пикӧ, пикӧ воштасны, — водзӧ висьталіс Прокопей. — Кутшӧмкӧ бесъясыс менам вӧр-ваӧ став йӧзсӧ катӧдӧмаӧсь. Мый сӧмын оз вӧчны. Но мыйла и ковмӧма? Коді ю весалӧ, коді адзсӧ — Дінъёль устьеӧс рӧзӧритӧмаӧсь нин. Со и мырсьылі, мися, пиян быдмасны — пасибӧ шуасны. Рӧзӧритасны. Кодъяскӧ унаӧн овмӧдчӧны, Дінъёль шор пӧкатӧ менам йӧр пасьта куш ӧти керкасӧ тшупӧны. Кутшӧмкӧ бес ӧд сэні мӧдас жӧ овны.

— Господьӧй, — эз виччысь Прокопей висьталӧмлысь помсӧ, горӧдіс Люба, быттьӧ збыль нин овсьӧма, либӧ керкаыс ӧзйӧма, — да мыйла нӧ тэ эн вӧтлы...

— Вӧтлы! — равӧстіс Прокопей. — Вӧтлім тай нин — асьнымӧс со вӧтласны...

Ӧльӧш ышловзис. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Прокопей абу сы вылӧ скӧр. Такӧд тшӧтш гӧгӧрвоис и сійӧ, кутшӧм лӧсьыд лоӧ пӧртны олӧмӧ ассьыс думъяссӧ. Ӧд пӧпуттьӧ тӧлыд ва паныд катны отсалӧ.

Ышловзис и Борис, кань кок шыӧн сы дорӧ кайис Ӧдюк, Борислы бокас чуткыштіс.

Чӧвсӧ медводзын дзугис Ӧльӧш:

— Мися, и татысь, вӧр-васьыд, ӧні аддзасны; видзӧдтӧ, выль олӧм пӧ стрӧитамӧ. Таті пӧ мустӧм, мӧдлаті лёк. Мый эськӧ и могыс налы. Весиг пӧчинӧкад нин мӧдісны кышасьны. И рӧзӧритасны. Законъяссӧ ог тӧдӧй, вот мый лёкыс. Пӧчинӧкъяс кузяыд, ме думысь, торъя законъяс эмӧсь, сӧмын ӧд ті сійӧс он тӧдӧй...

Тайӧ кывъясыс гозъялысь вӧрзьӧдісны сьӧлӧмъяснысӧ. Прокопейлӧн пырысь-пыр уси дум вылас коркӧ том дырйиыс на Ӧльӧшлӧн пӧчинӧкӧ кайны радейтӧмыс да ӧні кӧть эськӧ шуас: «Ӧльӧксей Пантилӧвич, гашкӧ, каян татчӧ, гажаджык лоӧ». Но кутшӧмкӧ пытшкӧсса, ас дорӧ кыскана колӧм потшис шуны. Любалӧн вӧлі тайӧ жӧ кӧсйӧмыс, сӧмын зэв ӧдйӧ сорсис Ӧдюк вӧсна тӧждысьӧмыскӧд да та вӧсна эз вермы чӧв овны, юаліс:

— Ӧлексеюшко... шусян ӧтнад олігӧн, гажтӧма, тан бурджык. Чӧрту, коль ставсӧ. Миянлысь, тыдалӧ, сідз жӧ пазъясны-разъясны, кӧть ас мортлы лоас. Микита Ӧльӧксеевичыд том морт, тӧлка, кӧнкӧ, законъяссӧ тӧдӧ и...

Прокопей скӧрысь видзӧдліс гӧтыр вылас. Водзті кӧ горӧдіс: «Тэд, бабалы, ичӧт могыс. Кытчӧ оз ков, рака моз вомтӧ эн паськӧдлы». Но ӧні эз шу, нинӧм эз вӧв шунысӧ. «Кыдзи нӧ тайӧ, — сӧмын и думыштіс Прокопей, асьсӧ гӧгӧрвоны вермытӧг, — регыд комын во лоӧ, морт вошанінъясӧ, сьӧд вӧр шӧрӧ вӧчи весас видзьяс, сойясӧн берті сирӧд мыръяс, а ӧні кӧсъя сетны? Мыйла? Кутшӧм бурысь? Мый шуасны менам пи пӧв?» Сэсся видзӧдліс паччӧр дорын куйлысь челядь вылас. Найӧ нинӧм эз шыавны. Ванюш да Илья нискисны-узисны нин, Борис да Ӧдюк кадысь-кадӧ мыйкӧ вашкӧдчисны.

Татшӧм гусьӧн сёрнитӧмсӧ батьыс аддзывліс унаысь нин, но водзын нинӧм эз шулы ни эз юавлы, а ӧні мыйлакӧ скӧрмис, быттьӧ ыджыд мыжа йӧз вылӧ скӧра видзӧдліс да сэк жӧ мӧвпыштіс: «Нинӧм на вӧсна тӧждысьны, колӧкӧ, асьнысӧ вердасны». Сэсся збоя бергӧдчис Ӧльӧшлань, чургӧдіс сылы кисӧ да кыдзкӧ не ас гӧлӧсӧн горӧдіс:

— Вай веськыд китӧ, Ӧльӧксей Пантилӧвич. Каян кӧ татчӧ овнытӧ — лэдза. Микитыд — ён, мем воӧ сьӧлӧм вылӧ... Гашкӧ, артмӧдчам... Приданнӧй видзтор сета, гӧрӧм му сета... Кӧзяйка, самӧвартӧ пукты.

Ӧльӧш нимкодьысла коддзис. Нинӧм шыавтӧг топыда кутіс Прокопейлысь кисӧ, мыйкӧ кӧсйис шуны да прамӧя сідзи эз и вермы.

IX

Корасян рытсянь сэсся Чугун Ӧльӧш керкаӧ сизимысь пыравліс шонді, сизимӧд вой бура эз узь Ӧльӧш. Со, петукъяс, кылӧ, бара нин чуксісны вой шӧр, гӧрдӧдӧмланьӧ бергӧдчис кыа, а Ӧльӧш пукаліс восьса ӧшинь дорас да часӧвӧй моз рӧмыд вой пырыс видзӧдіс туй вылӧ, виччысис Микитсӧ. Колӧ воны. Сылы куимысь ыстывлӧма юӧр, кыкӧс пӧлучитӧма сысянь, тарыт кӧсйысьӧма воны, и эз во. Синмыс мудзас — тільыштас чунь помъяснас, пельяссӧ зэвтлас... Век сійӧ жӧ ӧтсяма шыяс, веж шепъяса, кузь идзаса, лӧня вугралысь колхознӧй сю, унмовсьӧм керкаяс да кӧнкӧ ылын, сикт помын, кадысь-кадӧ кылыштас том йӧзлӧн гудӧк шы. «Мый шуас Микитыс? Гӧгӧрвоас-ӧ батьсӧ? Кывзас-ӧ батьыслысь велӧдӧмсӧ? Каяс-ӧ пӧчинӧкас?» — со мыйяс йирисны Ӧльӧшлысь сьӧлӧмсӧ.

И друг восьса ӧшиньӧдыс стен боксьыс Ӧльӧш кыліс лолалӧм шы. Здрӧгмуніс. Кӧсйис вешйыны ӧшинь дорсьыс и эз удит: пеляс кодкӧ вашнитіс:

— Ӧльӧксей Пантилӧвич... эн повзьы... Гашкӧ, ӧтнад...

Ӧльӧш кынмис ӧшинь дорӧ: ни горӧдны, ни вешйыны сэтысь эз вермы. Сы водзын сулаліс паськыд пельпомъяса, шӧркост тушаа, косясьлӧм сьӧд кышана, навыпуск лэдзӧм гача, лёкиник шапкаа, гӧна чужӧма морт.

— Повзин?.. — бара вашнитіс сулалысь морт, сэсся гӧгӧрбок видзӧдліс да содтіс: — Со ӧд, муса вок, крещеннӧй йӧзӧс повзьӧдлысьӧдз воим...

Ӧльӧш эз эскы ни синъяслы, ни пельяслы. Кыліс, кыдзи гӧрддзасис голяыс, невӧляысь кызӧктіс... Тайӧ вӧлі Кузьпелев Ёгор.

— Ёгор Павлович... — петіс вомсьыс Ӧльӧшлӧн.

— Эн гораысь, ен могысьӧн, керкасьыд садьмӧдан.

Но Ӧльӧш уськӧдчис ӧдзӧсӧ, гольснитіс кильчӧ

иганӧн, горӧдіс:

— Ёгор Павлович, кӧні тэ. Пыр ӧдйӧ, пыр...

Ӧшинь улын сулалысь эз тэрмась пырны, юаліс:

— Керкаад эм кодкӧ?

— Коді нӧ эм. Менам некод абу. Ставыс разӧдчисны, менӧ колисны ӧтнамӧс. Вай, пыр...

Ёгор Павлович мыйлакӧ видзӧдліс сю пытшкӧ, ӧвтыштіс кинас да, нӧшта ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлӧм бӧрын, пырис Ӧльӧш бӧрся.

— Крестӧвӧй, игнышт кильчӧтӧ.

Пырӧм бӧрын Ӧльӧш мӧдіс сетавны юасьӧмъяс:

— Кысянь, мый, бурысь-ӧ, лёкысь, Ёгор Павлович? Ӧд коймӧд во, коймӧд во.

Но Ёгорлы татшӧм юасьӧмъясыд вӧлісны дӧзмӧданаӧсь. Дзугис Ӧльӧшӧс:

— Ӧлексей Пантилӧвич, гашкӧ, вердыштан... куим лун нин эг сёйлы.

Ӧльӧш шензьыштіс быттьӧ, сэсся ӧдйӧ петіс. Дзуртыштіс вежӧс ӧдзӧсӧн и пызан вылӧ вайис чӧлпан нянь да рысь туис.

— Сэсся нӧ лэдзисны, али кыдзи?

— Кутшӧм, чӧрту, лэдзисны. Яй вылӧ нуӧм ӧшъясӧс уна-ӧ лэдзлӧны...

Ӧльӧш гӧгӧрвоис, мый Ёгор пышъялӧ да сы вӧсна та йылысь юасьны дугдіс.

— Лёка, лёка ола и ме... — мӧдіс висьтавны аслас олӧм йылысь Ӧльӧш. И тайӧ висьтас кыліс ойзӧм, отсавны корана кевмысьӧм, пемыд вӧрӧ сюрӧм мортлӧн туй вылӧ петны надейтчӧм, чуксасьӧм.

Ёгор кывзіс сюся. Сійӧ сёйис тшыг кӧин моз, нянь шӧрӧмъяссӧ зептас сюяліг. Сэсся мыйкӧ кывзыштіс.

— Некод, шуан, абу? А кодкӧ кӧнкӧ кылӧ...

— Бласлӧвейся... Ёгор Павлович, ог жӧ ылӧдлы...

Ёгор чеччыштіс, рӧмыдас синъяснас югнитліг.

— Энлы... Кодкӧ кылӧ... Татчӧ воӧ...

И збыльысь, кодкӧ таркнитіс кильчӧ ӧдзӧсӧ.

— Ӧлексей Пантилӧвич, — сюсьмис Ёгор, — менӧ дзеб, джодж улад сюй... Кӧть юртӧ кераласны, некодлы эн висьтав. Ог вунӧд буртӧ.

Повзис и Ӧльӧш. Код тӧдас, кӧні мый вӧчис Ёгор. Вермасны мыждыны и Ӧльӧшӧс.

Кильчӧ ӧдзӧсӧ йиркӧдчӧм содіс. Ёгор дзебсис. Ӧльӧш петіс посводзӧ.

— Коді?.. Код крещеннӧй?.. Микит, тэ... Кымын вой нин виччыси... узьтӧг олі... уф! — и Ӧльӧш сьӧкыда лолыштіс, быттьӧ шыбитіс вывсьыс лямӧдана сьӧкта.

Керкаӧ Микит пырис батьыс водзын. Пӧрччысьтӧг пуксис лабичӧ, пызан дорӧ, кӧні кольӧма вӧлі Кузьпелев Ёгорлӧн помавтӧм сёяныс. Ӧльӧшлы эз ло лӧсьыд Микит чӧв олӧмсьыс да, сылысь пызан дорӧ пуксьӧмсӧ аддзӧмӧн, ӧдйӧджык тэрмасис торкны чӧв-лӧньсӧ.

— Сёйны кӧсъян? Сёй, сёй, на здоровью...

Ӧльӧш кӧсйис нин шуны, ме пӧ ӧні на сёйи, пӧт, но тайӧ Ӧльӧшлӧн эз артмы. И сы вӧсна дзикӧдз воши, сулаліс падъялӧмӧн. Колӧ мыйкӧ шуны, ӧд та вылӧ корис Микитсӧ, та вӧсна пальӧдіс войяссӧ. Весиг видыштны писӧ кӧсйыліс, грӧзитны кывзысьтӧмсьыс, ывсӧдчӧмсьыс. Эз артмы. Висьтавны колана думъясыс кытчӧкӧ пышйисны, на местаӧ мырдӧн сюйсисны Ёгорлӧн серпасыс, сы йылысь думъяс. И татшӧм пикас Ӧльӧш некор на эз волы.

— Мыйла нӧ корин, батьӧ? — вӧлисти видзӧдліс батьыс вылӧ Микит. Сійӧ виччысис скӧралӧм да увгӧм батьсяньыс и ӧні, сёйны вӧзъяна тӧждысяна гӧлӧссӧ сылысь кылӧмӧн, мӧдарӧ думыштіс — кутшӧм, век жӧ, бур сылӧн батьыс. И небзьӧм сьӧлӧмӧн, батьыс дінӧ друг кыптӧм мелілун ас пытшсьыс кылӧмӧн, мӧдіс висьтавлыны:

— Кӧсйи эськӧ луннас лэччыны да ёртъясысь эз ло лӧсьыд... Ог тӧд, мыйла тэ корин, а меным колӧ висьтавны тэныд ӧтитор: ме пыри Комилесӧ постояннӧй кадрӧ... Гортӧ кута волывлыны сӧмын тэнӧ видлывлыны.

— Пырин... Кытчӧ пырин?.. Гашкӧ, сэтчӧ жӧ, кытчӧ Ӧндрей Педӧръясыд пырисны да?..

— Сэтчӧ. Ӧні унаӧн гижсимӧ. Вӧр вӧчысь рабочӧйясӧн кӧсъям лоны.

Ӧльӧшлӧн морӧсас мыйкӧ друг вӧрзис, дойӧн тырӧм шогыс потіс да ӧти местасянь паськаліс туша кузялаыс, пидзӧсъясыс слабмисны.

— Микит... тэ зургин меным морӧсӧ... — водзӧ голяыс гӧрддзасис, эз вермы шуны нинӧм, рикмуніс-бӧрддзис, кыдзи вермӧны сӧмын чорыд сьӧлӧма йӧз.

Микит повзис, шыбитіс паньсӧ, уськӧдчис батьыс дінӧ.

— Батьӧй, тэ нӧ мый? Мый лоис?..

Ӧльӧш выныштчис кутчысьны бӧрдӧмысь.

— Ок-ок-ой, — пыдысянь ышловзис да чышкыштіс синъяссӧ Ӧльӧш. — Сёйин ӧд тэ менӧ.

— Батьӧй, ме тэнӧ ог гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитан. Висьтав, мый лоис?

— Мыйла но тэ, пиук, висьтасьтӧг-юасьтӧгыс олан? Абу ӧмӧй ме тэныд бать?

Та бӧрын Ӧльӧш висьталіс ставсӧ: Прокопей ордын Ӧдюкӧс коралӧмсӧ, свадьба лун индӧмсӧ и унатор.

Торъя сувтліс пӧчинӧкӧ кайны коланлун йылысь, сэні озырмыны позьӧм йылысь, лоана бур тесть-тьӧща йылысь.

Микит чуймис. Пӧсялӧм мышкуӧдыс быттьӧ котралісны кодзувъяс. Помӧдз кывзіс батьсӧ, эз орӧд, а кор ланьтіс мӧдыс, артмис пӧшти горӧдӧмӧн:

— Батьӧй, тэ нӧ мый... олан али вӧтасян? Али выжывмӧмыд? И тайӧ сёрниястӧ тэнсьыд ме талунӧдз на лыдди шмонитӧмӧн. А тэ, тэ, вӧлӧмкӧ, збыльысь. Вот йӧз смекыд!.. Да тэ ӧд эн и юавлы, кӧсъя ог ме гӧтрасьныс, кӧсъя ог кайны пӧчинӧкӧ?.. Да менам и думыс абу... Садьсяв бать. Тырмас важад синны... Мед проклятӧсь сійӧ лунъясыс, кор ме тэнсьыд кывзӧмӧн муртса эг вузав кучик вӧчысь кулак ныв вӧсна ачымӧс. Тэ сэки тадз жӧ сёрнитін, менӧ ышӧдін...

Ӧльӧш повзьӧмӧн котраліс синъяснас рӧмыд керка пытшті, сэсся вашкӧдӧмӧн шуис:

— Ради бога, Микит... кылас... кыласны...

— Коді кылас? Мый кылас? Мый тэ сёрнитан...

— Нинӧм, нинӧм... Вай пуксьы... Мися, мед оз кывны суседъясыд...

Ая-пиа пуксисны лабичӧ.

Дыр на кевмысис пиыс водзын Ӧльӧш, а мӧдыс пыр висьталіс ассьыс, и кымын дырджык сёрнитіс Микит, сымын сьӧкыдджык лоис Ӧльӧшлы. Рытъя гудыр пемыдыс моз жӧ тыдавтӧм пемыд лоис сылӧн водзӧ олӧмыс.

— Но, батьӧй, водамӧ. Меным регыд мунны ковмас. Час-мӧд мысти садьмӧд, — помаліс Микит батькӧд сёрнисӧ. Сэсся водіс да пыр жӧ унмовсис.

Тайӧ ставсӧ кыліс джодж улын пукалысь Ёгор. Кор ныргор шы сертиыс тӧдмаліс Микитлысь унмовсьӧмсӧ, сэки муртса кывмӧн увсянь таркнитыштіс.

Ӧльӧш кыліс. Надзӧникӧн восьтіс джодж ув ӧдзӧс; Ёгор кыньгӧмӧн петіс, гӧгӧр черань везйӧсь, бусӧсь да та вӧсна нӧшта мисьтӧмджык.

— Ен могысьӧн, ӧдйӧнджык лэдз! Сёрнитчыштны вола аски. Талун оз позь... Тайӧ нянь крайсӧ босьта. Кӧнкӧ дӧзмис нин... Ӧд менам ныв ещӧ эм тані, ӧшинь ув йӧрад, сю пиас, сёйтӧм.

— Ныв? Кутшӧм ныв? — чуймис Ӧльӧш. — Гашкӧ, Устинняыд? Тэ мыйла эн пырт? Висьтав сылы... Тіянӧс нуӧм бӧрын Микитным асьсӧ оз аддзы. Клопочитіс сельсӧветъяс пыр, кӧсйис судзӧдны сійӧс, гӧтрасьны...

— Кывлі, кывлі, — мисьтӧма шпыньмуніс Ёгор, сэсся кыскыштліс Ӧльӧшӧс сойӧдыс. — Миянӧс Микитыдлы эн висьтав, некодлы эн висьтав. Ӧні кежлӧ прӧщай. Ог вунӧд.

Ӧльӧш нӧшта вайис нянь, сетіс Ёгорлы. Ёгор кок чунь йылас петіс.

X

Прокопей Хуторковлӧн семьяыс лунысь-лун жӧникӧс виччысис. Керка пытшсӧ воддза дорысь Люба видзис пелькджыка, сӧстӧмджыка, дзоньнас бергӧдіс жытник пытшкӧс, мед ӧтар боксӧ Микит зятьыслы сетны.

Ӧдюк невестааліс. Разьӧм юрсиа, гын сапӧга (кӧть вӧлі гожӧм шӧр), пыктыштӧм синъяса, мудзӧм, узьтӧм гӧлӧса, кор ветлӧдліс керкаӧд, кор петавліс аслас чужан-быдманінъясас, и лунбыднас кыкысь этшаджык эз бӧрдлы.

— Ёнджыка колӧ бӧрдны, унджык синва кисьтны, — шуаліс мамыс, — олігад сійӧ аслыд жӧ сгӧдитчас, водзӧ воана шудтӧм лунъястӧ небзьӧдас.

Такӧд тшӧтш мамыс висьтавліс, мый йылысьджык колӧ лыддьӧдлыны бӧрдігас.

Батьыс да вокъясыс Ӧдюклӧн дасьтісны сёян-юан: начкисны ӧти ыж, кыйисны сьӧла, дозмӧр да чери.

— Абу и морт ме, — шулывліс Прокопей, — ог кӧ умтӧдзныс гӧститӧд пӧтка яйӧн. Пожйӧн и мӧда ваявны.

Винатор кӧсйис катӧдны Ӧльӧш. Вежӧрӧн сёрнитіс ставсӧ. Ӧні пӧ поп-дякыд абу, венчайтчытӧг ковмас, а гижсьынытӧ вӧлӧстяд лэччывны куландорыс позяс, медтыкӧ найӧс гозъялӧмыс лоас-а.

Ыджыд рӧскодтӧг ныв сетӧмыд Любалы воис сьӧлӧм вылас. Медъёнасӧ, дерт, вӧлі нимкодь ни ӧти чунь пом пасьта козин бокӧ разӧдтӧм. Дай бур паськӧмыс Ӧдюклы абу быть, «бур йӧз» дінӧ петкӧдчывны оз ков, ставыс ас кежысь, ас пытшкын. «Ӧд вӧрыд оз дивит», — шулывліс Люба.

Сӧмын Хуторков котырлы тайӧ нимкодясьӧмыс вӧлі регыд. Ӧльӧш катӧдіс налы шог юӧр.

Вӧралан паськӧма, пищаля, _вийӧртчыштӧм чужӧма, сійӧ пырис керкаӧ, кодыр Прокопейяс буретш вӧлі пуксьӧны ужнайтны.

— Мый нӧ? — лабичысь сувтігмоз шыӧдчис Прокопей, Ӧльӧшлы синмас видзӧдлыны зільӧмӧн. Любалӧн ёнтыштіс сьӧлӧмыс: тайӧ паськӧмсьыс, зумыш чужӧмсьыс сійӧ аддзис кутшӧмкӧ мустӧмтор.

Ӧльӧш кыв ни джын сеттӧг пӧрччысис да тайӧн нӧшта шуштӧммӧдіс керка пытшсӧ.

— Татчӧ кайӧмыд нинӧм оз ло, — медводдза кыв шыбитіс Ӧльӧш.

— Мыйла? — ӧтпырйӧ юалісны гозъя.

Борис бергӧдчис пызан дорысь да мӧдіс видзӧдны ӧшинь пыр кытчӧкӧ ылӧ, Вӧръю мӧдлапӧвса вӧр эжтас дорӧ, а Ӧдюк эз тӧд, мый вӧчны. Первой копыртліс юрсӧ, сэсся эз терпит, петіс ывлаӧ.

— Миян Микитыд век кежлӧ пырис Комилесӧ, кадраӧ, — муртса горӧдчис Ӧльӧш. — Эк, кадра, кадра, проклятӧй кадра. Вит том морт дай куим ныв нин куш миян сиктысь сэтчӧ гижсисны.

— Сэсся нӧ кыдзи... татчӧ кайӧмъяссьыс? — бара юалісны гозъя.

— Код тӧдас. Ӧтнамӧс ӧд, кӧнкӧ, онӧ лэдзӧй?

Прокопей да Люба увланьӧ копыртісны юръяснысӧ.

Борис войбыд эз узь. Войбыд жӧ орчча вонсьыс кыліс Ӧдюклысь гусьӧник бӧрдӧмсӧ, мӧскыслысь картаас ышлолалӧмсӧ.

Аскинас луныс пуксис гажтӧм, кымӧра. Кодыр Борис пырис керкаӧ, батьыс да Ӧльӧш сёрниттӧг пукалісны пызан сайын тшак тыра пу бекар дінын. Борис юалӧм вылӧ: «Мыйкӧ эм абу вӧчны?», — батьыс гӧгӧрвотӧма висьталіс:

— Пӧльзаыс ичӧт.

Но Борис прӧста овны оз вермы, юаліс нӧшта, оз-ӧ позь ветлыны кӧть пищальӧн.

— Мем могыс ичӧт, — бара шуис батьыс. И Борислы вывті забеднӧ лоис. Сійӧ сьӧкыдапырысь шыбитіс пельпом вылас пищальсӧ да мудзӧм воськовъясӧн мӧдӧдчис Вӧръю кывтыдлань, весиг вунӧдіс сьӧлаяслы пискавны. И кодыр матыстчис нин Дінъёль устье дорӧ, сэк сӧмын вежӧртіс, мый татчӧ воӧм йылысь асывнас и мӧвпаліс.

Вӧръюсӧ пырысь-пыр эз вудж, пуксис да нимкодясис паськыда да шыльыда весалӧм видзнас, выльӧн тшупӧм керкаяснас. Кыкыс вӧліны кык судтаӧсь, гырысьӧсь, кутшӧмӧс Борис эз на аддзыв ас нэмнас, а коймӧдыс ляпкыдджык, ӧти судта, но пукаліс паськыда жӧ, быттьӧ сы вылӧ и вӧчӧма, мед дзебны ас улас неыджыд кушсӧ, коді артмис сӧмын на таво гожӧм.

«Век ӧмӧй узьӧны?» — югнитіс Борислӧн юрас, керкаяс дорысь некодӧс эз аддзы да. «Оз, удж вылӧ, кӧнкӧ, муналісны. Со тай, ӧти кольӧма на, тэрмасьӧ вӧтӧдны», — думайтіс Борис керка костӧд вуджӧртысь мортӧс аддзӧмӧн. И друг Борислӧн сьӧлӧмыс ёкнитіс: сійӧ керкасьыс, кытысь котӧртіс морт, восьса ӧшиньӧд кутіс пуркйыны тшын.

Петысь тшын пыр сукмис, сьӧдӧдіс. Борис шӧйӧвоши, эз тӧд, мый вӧчны. Сійӧ гӧгӧрвоис сӧмын ӧтитор: керкаыс ӧзйӧма. Но мый вӧчны? Пышйыны-ӧ бӧр, ылӧджык татысь? Али котӧртны кусӧдны, спаситны керкасӧ?.. И Борис нетшыштчис водзӧ, керкаяслань. Некӧн ни ӧти морт лов... Восьса ӧшиньӧд тювкнитіс би... Мый вӧчны?.. Борис чеччыштіс ӧшиньӧ. Мыйӧн кусӧдны? Мӧдліс талявны вежӧс пельӧсӧ тэчӧм бипур, но биыс нюліс нин лӧсалӧм стенъяссӧ, паськаліс. Борис, асьсӧ бура тӧдтӧг, котӧртіс Вӧръю дорӧ, мыйкӧ тэрыба корсьыштіс синъяснас, но нинӧм эз аддзы да паськӧмнас ызгысьліс Вӧръюӧ. Керкаланьӧ котӧртігмозыс пӧрччис шабурсӧ да бара вошис керка пытшкӧ. Ӧні биыс вӧлі кык ыджда нин, и пытшкас би трачкӧдчӧмкӧд ӧтсор кыліс ва шабурӧн стенъясас кучкалӧм.

...Помнитӧ Борис — синъясыс пемдісны... сэсся воссисны бӧр; вӧлі шондіа, пӧсь; сійӧ помся купайтчис Вӧръюас и эз вермы кӧдзавны, сэтчӧ жӧ, зэв ёна зӧлитіс ныр-вомыс: ваӧ сюйлас — пӧдӧ, ваысь мыччас — шонді сотӧ.

Сэсся шондіыс зэв ӧдйӧ гӧгыльтіс вӧр сайӧ, пемдіс, ваыс кӧдзаліс, а сы пыдди Вӧръю пыдӧссяньыс мыччысисны уна кӧрт кияс да шымыртісны сійӧс юрӧдыс.

А Прокопей да Ӧльӧш, мӧвпалана чужӧмаӧсь, жугыльӧсь, век пукалісны пызан сайын тшак бекар дінын. Тшакыс бекарсьыс вӧлі важӧн нин бырӧма, паньясыс косьмӧмаӧсь, но олӧм йылысь думайтысь юръяслы сыӧдз эз вӧв мог. Прокопей весиг вунӧдіс Ӧдюкӧс сетӧм йылысь; сійӧ корсис сэтшӧм юалӧм, код кузя эськӧ Ӧльӧш, сиктын олысь морт, вермис разӧдны Прокопейлысь став гудыр мӧвпъяссӧ, полӧмъяссӧ; сійӧ кӧсйис тӧдны, мыйла колӧны колхозъяс, мыйла Прокопей вӧр-ваӧ, сылысь юасьтӧг-висьтасьтӧг, воӧны йӧз да повзьӧдлӧны, кыдз сылы кажитчӧ, рӧзӧритны. Но тайӧ юалӧмыс, кыдзи кималас улӧ вуджӧр, эз сюр, и Прокопейлӧн думыс, быттьӧ морт гӧгӧр бергалысь лӧдз, бара да бара кытшовтас ассьыс овмӧссӧ да сувтас вӧв-мӧс вылас, юалас:

— Шуам, менам эм кык либӧ куим мӧс, и ставсӧ ковмас сетны?

— Ставсӧ оз, а кыксӧ — ковмас. Вӧвтӧ и...

— Некутшӧм дон босьттӧг? — не ас гӧлӧсӧн нин горӧдіс Прокопей.

— Да, — унаысь нин вочавидзліс Ӧльӧш.

Сэсся недыр чӧв олӧм бӧрын Прокопей, кодыськӧ быттьӧ гусьӧн, Ӧльӧшлы нисьӧ висьталіс, нисьӧ юаліс сылысь:

— Мӧскыс ӧд менам...

Ӧльӧш тайӧс пырысь-пыр гӧгӧрвоис; сылӧн водзвыв нин вӧлі дасьтӧма Кузьпелев Ёгорлӧн кывъясыс, кодӧс сійӧ висьтавліс Ӧльӧш ордӧ гусьӧн волывлігас. Дзик Ёгор кывъясӧн и шуис:

— Он кӧ асьныд сёйӧ, пон-порсь сёясны.

Тайӧ вӧлі тырмана, и Прокопейӧс ӧні некод нин эз вермы лӧньӧдны.

Визяньсӧ начкӧм йылысь Люба гӧгӧрвоис сӧмын сэк, кор верӧсыс лэчтіс нин ош кыян пуртсӧ да мӧдіс ыстыны вайӧдны мӧссӧ кук йӧрысь.

Ни челядьлӧн бӧрдӧм, ни Любалӧн горзӧм делӧсӧ сувтӧдны эз вермыны.

Дінъёль устьеын керкаяссӧ видзны вӧлі кольӧма Налим Мишкаӧс. Мыйла сійӧс шуӧны Налим Мишкаӧн — некод эз тӧд, да и тӧдны некод эз кӧсйы: батьсӧ шулісны Налим Семӧӧн жӧ.

Нелямын вит ара Мишка вӧлі мортыс рам, кывзысьысь, ыджыд сӧвестя, но грамотатӧм.

Тӧд вылас кутӧмӧн, мый бокӧвӧй йӧз Дінъёль устьеад оз зэв волыны, а йӧзыс, кодъяс уджалісны тані дасьтысяна уджъяс вылын, лэччисны гортаныс да лун нёль-вит оз жӧ воны, Мишка и думыштчис ветлыны регыдик кежлӧ чери кыйны.

Пипу кор вӧлі омӧля на усьӧ, да комъяс сёйисны дыша. Сійӧ пуксис куритчыны.

Аръявыв поводдяыс быттьӧ узис. Сӧмын ягвывса пожӧмъясын лэчыда пискаліс ай сьӧла, а эньыс, кӧнкӧ Мишка дінын матын, шочиника пискӧптавліс жӧ.

Сэк жӧ Дінъёль устьеланьсянь лэччысь туй дорысь повзьӧмӧн чеччис сьӧд дозмӧр — и туй чукыльсянь мыччысисны кык морт.

Мишка пукаліс понӧль сайын да воысьяслы эз тыдав. Сійӧ повзис эз йӧзсьыс, а керкаяссӧ видзӧдтӧг кольӧмсьыс. Ӧд сійӧ — стӧрӧж. А кодыр аддзис, мый ӧти мортыс десятник Асныров Прохор Иванович, сэки Мишка ещӧ ёна повзис. Сійӧ тӧдіс, мый Асныров воліс Дінъёль устьеӧ, а сійӧ, Мишкаыс, керкаяс видзысь, сэн эз вӧв. «Со тай и сюри», — думыштіс сэк сійӧ да думъясыс кыдзкӧ асьныс мӧдісны серпасавны, кыдзи Мишка, весиг нэмнас на лёк кывйӧн некодлы горӧдчывтӧм морт, мӧдас кывзыны видӧм омӧля уджалӧмысь, и код тӧдас, таысь ӧд вермасны ещӧ вӧтлыны удж вывсьыд дай судитны.

Асныровкӧд орччӧн восьлаліс лёкиник паськӧма тӧдтӧм морт. Со найӧ локтісны Мишка водзӧ нин. И сэк сӧмын Мишка вермис тӧдны мӧд мортсӧ.

— Кузьпелев Ёгор?.. — муртса кывмӧн шуис сійӧ, кор нин бердісны вӧр сайӧ туйӧд лэччысьяс.

Полӧмсӧ вунӧдӧмӧн Мишка котӧртыштіс туй вылӧ да сувтіс сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдз сувтлывлӧны ыджыд дивӧ аддзылӧм бӧрын.

— Тайӧ нӧ мый? Кулак Ёгорсӧ Асныровыс кытыськӧ кутӧма али мый? Мыйла нӧ сӧгласӧн лэччӧны?...

Дыр сэн сулаліс Мишка, быд ног думайтіс и некыдз эз вермы миритчыны, мый аддзыліс. Ӧд Кузьпелев Ёгорсӧ кулачитӧм бӧрас кытчӧкӧ нулісны да оз кывсьы коймӧд во нин. Ӧд Ёгорсӧ раскулачитігӧн Асныров вӧлі сиктсӧветса юралысьӧн да Ёгорлысь овмӧссӧ сійӧ вузаліс. А Ёгорыд — лёк морт, Асныровлы оз прӧстит.

— Нинӧм ог гӧгӧрво, — быттьӧ пуясыслы шуис Мишка. И кымын мӧдіс думайтны, сымын эз эскы. Весиг мӧдіс пӧръявны асьсӧ, мый тайӧ эз вӧв Кузьпелев Ёгор, а кодкӧ мӧд.

Татшӧм думъясӧн жӧ сійӧ локтіс и Дінъёль устьеса керкаяс дорӧ. Сэк жӧ сійӧ аддзис, мый шӧр керкаса ӧти восьса ӧшиньӧд ру моз петыштӧ тшын. Котӧртіс.

— Бласлӧ-кристос... — пернапассӧ чӧвтігмоз шуис Мишка, кор нин аддзис джоджын пласьт куйлысь мортӧс да сотчӧм керка пельӧссӧ.

Тайӧ шыас, буракӧ, и садьмис Борис. Сотчӧм чужӧма, киас саӧн сукляссьӧм шабура, сійӧ куйліс джодж шӧрас кусӧм бипур дорын неылын.

— Ловъя... — юаліс-ӧ, аслыс шуис-ӧ Мишка. — Крещеннӧй морт кӧ, висьтав, коді тэ эм да мыйла тані?

Кольмӧм юрсӧ кинас кутыштӧмӧн Борис пуксис джоджӧ. Первой сійӧ гӧгӧрпӧв видзӧдліс, вежӧртіс, кыдзи мый тайӧ лоис да, ставсӧ бура вежӧртӧмӧн нин, юаліс:

— Тэ ӧзтін керкасӧ?

Мишка сувтӧдіс синъяссӧ Борис вылӧ.

— Мый нин тэ, бласлӧ-кристос, сёрнитан?

И та бӧрын Борис висьталіс, кыдзи сійӧ аддзыліс ӧти мортӧс, коді котӧртіс керка дорсянь вӧрлань, а керкаыс сы бӧрын мӧдіс сотчыны, да сійӧ, Борис, муртса и кусӧдіс.

Мишка зэв ёна повзис да весиг эз юав Борислысь, кутшӧм паськӧма вӧлі котӧртысь мортыс, но вуграсигӧн аддзывлӧм йӧзӧс тӧд вылас кутіс.

Регыд мысти Борис да Мишка торйӧдчисны, но сетісны кыв та йылысь некодлы нинӧм ӧні не сёрнитлыны.

Ӧтнасӧн нин Мишка вель дыр думайтіс, мый сылы керны: биӧн сьӧдасьӧминсӧ-ӧ стружитны али Асныров дорӧ котӧртлыны да юасьлыны первой сылысь.

Вӧчис бӧръя думъяс сертиыс.

Сёр рытын, кор нин ставыс вӧлі унмовсьӧмаӧсь, мудзӧсь, Мишка локтіс Ручпиян сиктӧ да ас гортас пыравлытӧг вӧзйысис Асныров ордӧ.

Асныров, кӧть и гӧтыртӧм, оліс торъя керкаын. Сэн, торъя вежӧсын, оліс сӧмын ӧти нывбаба — вӧрпунктса счетовод Парпенова Наста.

Мишкаӧс лэдзӧм бӧрын Асныров кильчӧ игансӧ пытшсяньыс томналіс, а керкаӧ пырӧм бӧрын дзузган лампа рӧмыдас, кыдз кажитчис Мишкалы, мудер серамбанӧн юаліс:

— Мыйкӧ лоис?

— Лоис, Прохор Иванович, — тірзян гӧлӧсӧн босьтчис Мишка. — Керкаястӧ талун ӧзтылісны.

— Керкаяс?.. А тэ нӧ кӧн вӧлін?

— Ме... ме... Прохор Иванович... — весиг мӧдіс мыктавны Мишка. Сійӧ тайӧ юалӧмсьыс и поліс.

— Но и мый, куимнанныс сотчисны?

— Ни ӧти эз, слава богу. Пӧчинӧкса Прокопейлӧн пиыс кусӧдӧма.

— Со кыдзи... — зэв тэрыба шуис Асныров да, нинӧм шыавтӧг, кыкысь кымын кытшовтіс синнас керка пытшкӧссӧ. А сэсся юаліс:

— Гашко, сійӧ аддзылӧма керка ӧзтысьсӧ да?

— Ӧти мортӧс аддзылӧма, вӧрас пышйӧма, но ме и вунӧді юавны, кутшӧм паськӧма вӧлӧма.

— Так вот, Михаил Семенович, тэд, кыдзи стӧрӧжлы, ковмас кывкутны.

— Прохор Иванович, тэ ас морт, — кевмысян гӧлӧсӧн шыасис Мишка, — Свежовыд ӧні камандировкаын, дыр на оз во, гашкӧ, тайӧс кыдзкӧ-мыйкӧ позяс таитны? Сӧмын ме медвойдӧр кӧсйи тэнсьыд ӧтитор юавны.

— Но... — чуймискодь Асныров.

— Ӧнтай Вӧръю туй кузяыд лэччигӧн Кузьпелев Ёгорсӧ тэ кытысь аддзин?

Асныров чорыда вӧрзьыштіс места вылас.

— Кузьпелев Ёгорӧс? Ме?... Тэ вӧтасян... Ме талун некытчӧ на эг ветлы. Гӧгӧрвоан? — и тайӧ бӧръя кывсьыс Мишка кыліс грӧзитӧм.

— Да кыдзи нӧ тэ, Прохор Иванович, ме ӧд эг жӧ вӧв код. Гашкӧ, помнитан, Дінъёль устье дорсяньыс неылын туй вывсьыс тіян лэччӧм шыысь лэбзис сьӧд дозмӧр.

— А тэ мыйӧн тӧдан? — кыдзкӧ друг небыдджыка юаліс Прохор.

— Ме сэні вуграси.

Та бӧрын керка пытшкын недыр лӧньыштліс. Прохор пуксис лабичӧ да, кажитчӧ, быттьӧ нинӧм эз и ло, пызан йӧрысь кыскис папирос да пӧттшуйтіс Мишкаӧс.

— Значит, тэ миянӧс аддзылін? — дзик спокойнӧя нин юаліс Асныров.

— Аддзылі, — чӧскыд дука папирос тшынсӧ пыдӧдз кыскыштлӧм бӧрын вочавидзис Мишка.

— Сідз, сідз... Но тэд, кыдзи стӧрӧжлы, ковмас кыв кутны медводзын... Тэ ӧні дзикӧдз менам киын. Кӧсъян кӧ, мезда. А он кӧ кӧсйы, дас во кежлӧ судитасны. А тэ менӧ тайӧ делӧас некутшӧм ногӧн лякны он вермы. Ме вӧлі талун гортын. Гӧгӧрвоан? Ме талун некытчӧ эг ветлы. Тайӧс тӧдӧны и сиктсӧветын, и почта вылын, и кооперативын. И тэнсьыд некод оз эскы.

Мишкалӧн синъясыс друг мӧдісны гудыртчыны, сійӧс босьтіс унзіль. Прохор мӧдіс тэрмасьӧмӧн юасьны, кодлыкӧ сійӧ, Мишкаыс, висьталіс эз на. И кор Асныров став коланторъяссӧ тӧдмаліс, тшӧтш и сійӧс, мый Борис абу кӧсйӧма висьтавны некодлы, сэк кежлӧ Мишка юрсӧ копыртіс нин, мӧдіс узьны. Прохорӧн сетӧм ядӧн сорӧм папиросыс унмовськӧдіс сійӧс.

Сэк Асныров торкнитіс стенӧ — и Парпенова петіс Асныров ордӧ.

Куим лун мысти Ручпиян сиктын мӧдіс кывсьыны, аддзӧмаӧсь пӧ Налим Мишкаӧс аслас гидысь ӧшӧдчӧмаӧс. Но мыйла и кыдзи тайӧ делӧыс лоис — тӧдісны сӧмын кыкӧн: Асныров да Парпенова.

XI

Пӧчинӧкса Прокопей гозъялы ӧтпырйӧ ставыс гӧгӧрвотӧм лоис: мӧскӧс лои начкӧма кадтӧг, Ӧдюкӧс верӧс сайӧ сеттӧм, Борис — ныр-вомсӧ и тушасӧ сотӧма — куйліс вӧрзьывтӧг, удж вылӧ оз вермы петавны. А сэсся кутшӧмкӧ ӧти рытӧ Хуторковъяс ордӧ веськаліс Прохор Иванович Асныров и быттьӧ велаліс, некутшӧм могтӧг мӧдіс волывны.

Прокопей да Люба первойсӧ эз гӧгӧрволыны. Ӧд сійӧ Борислы абу друг, абу и фельдшер, медым Борисӧс лечитны, код дорӧ сійӧ медвойдӧр пуксьыліс. Но Люба, кыдзи и Микит йылысь, бара на думыштіс аслыс: «Оз-ӧ тайӧ Ӧдюк вылӧ надейтчы. Тӧдӧ ӧд — невеста». И та вылын ланьтіс, век нюмъялан чужӧмӧн зілис паныдавны Асныровӧс. А сійӧ Прокопей ордын варовитіс гажаа, Прокопейлы вайлывліс гӧснеч вина, Любаӧс ласковитіс.

Асныровлысь мудерлунсӧ Борис эз жӧ гӧгӧрво, думсьыс ошкис Асныровӧс, казьтывліс тулыснас Вӧръю кузя гажаа ветлӧмсӧ. Но Дінъёль устьеын пӧжар йылысь ни ӧти кывйӧн на эз горӧдчыв. Чужӧм сотчӧм йывсьыс Прохорлы, кыдзи и бать-мамыслы, Борис висьталіс пӧръявлӧмӧн, мый сійӧ сотчис бипур дорын узигӧн. Налим Мишка кывъясысь збыльлунсӧ тӧдӧмӧн, мый Дінъёль устьеын пӧжар йылысь Борис абу кӧсйӧма висьтавны некодлы, ӧні Асныров аддзыліс делӧ вылын, кутшӧм чорыда вермӧ кутны тайнасӧ Борис. И ӧні Прохорлы колис сӧмын нин ӧтитор: уна кытшӧн аслас сёрниас висьтавны Дінъёль устьеын пӧжар лолӧм йылысь, повзьӧдыштны Прокопейлысь семьясӧ да тайӧн дзикӧдз бырӧдны ассьыс сійӧ полӧмсӧ, коді артмывліс Дінъёль устьеысь керкаяссӧ ӧзтывлӧм бӧрын.

Вӧлі зэра рыт. Сартаса би югӧрын Прокопейлӧн семьяыс пызан сайын вуджрасис — юис чай. Асныров вӧлі гӧстьӧн. Сійӧ пукаліс Борискӧд орччӧн, чай кисьталысь Ӧдюклы паныд да ставыслы кажитчис, мый вот-вот Асныров панас сёрни корасьӧм йылысь. Но Прохор сёрнисӧ паніс дзик мӧдтор йылысь.

— Ме тіянлы, буракӧ, эг на и висьтавлы ӧти выльтор, — босьтчис Асныров. — Миян Ручпиян сиктын Налим Мишка джагӧдчӧма.

Прокопей гозъя мӧдісны шензьыны, а Борис зэв ёна дрӧгмуніс. Прохор тайӧс аддзыліс, стӧчджыка шуны, кыліс кинас, кодӧс вӧлі нарошнӧ пуктӧма Борислы пидзӧс вылас. Но Борис бара на нинӧм эз шыав.

— Кыдзи нӧ мый сылӧн артмӧма татшӧм грекыс? — юаліс Люба.

— Код тӧдас сэсся... гидас пӧ тай ӧшӧдчӧма, — вочавидзис Прохор да бӧрынджык содтіс: — Сылӧн ӧд делӧясыс лёкӧсь вӧлӧмаӧсь. Дінъёль устьеад тай керкаяссӧ стрӧитлісны, Мишкаыс сэн стӧрӧжавны мӧдліс да керкаяссӧ муртса абу сотӧма.

Гозъя бара шензьыштісны, а Борис ӧні весиг эз и вӧрзьыв, мыйкӧ думайтіс.

— Кулӧм мортыд оз висьтав, — водзӧ сёрнитіс Асныров. — Быд ногыс овлӧ. Гашкӧ, сійӧ эз и вӧв мыжа да. Шуласны тай, гусясьысьлӧн пӧ ӧти грек, а воштысьлӧн сё грек: сійӧ быдӧн вылӧ думайтӧ.

Прохорӧн тайӧ поговоркасӧ вӧлі вайӧдӧма сы могысь, мед висьтавны медглавнӧйсӧ. Сійӧ весиг чинтыштіс гӧлӧссӧ, быттьӧ кодыськӧ виччысис.

— Тайӧ делӧ кузя мыжаяссӧ зэв ёна корсисны дай корсьысьӧны на. Кӧть и оз позь, но ас йӧзлы висьтала: казьтывлісны и тіянӧс, — помаліс Прохор.

Прокопей гозъялы тайӧ кывъясыс вӧлісны дзик виччысьтӧмӧсь, да найӧ зэв ёна повзисны.

— Мый нин тайӧ... — сӧмын и вермис шуны Люба. А Прокопей век жӧ юаліс:

— Кодъяс нӧ сэтшӧмъясыс?

— Эмӧсь ӧд ӧні, сы помысь и нянь сёйӧны. Кӧнкӧ вот ещӧ командировкаысь воас миян главнӧй начальникным, Свежовным. Гашкӧ, помнитанныд, тулыснас тай тані вӧлі? Сійӧ ӧд абу жӧ прамӧй морт, сыысь тіян колӧ виччысьны, ми нин сёрнитлім тай коркӧ.

Борис тан эз вермы кутчысьны, горӧдіс:

— Свежовыд тай эськӧ прамӧй морт да, гашкӧ нӧ, мукӧдъясыс кодъяскӧ лёкӧсь-а.

— Ланьт тэ!.. — мыйлакӧ зэв чорыда шуис Прокопей Борислы. — Кытчӧ оз ков, эн суитчы. Кывзы бур йӧзыслысь, мый найӧ висьталӧны.

— Ме и шуа тіянлы, и Борислы збыльысь шуа: тіян вылын ӧшалӧ зэв ыджыд грӧз. А ещӧ кывласны кӧ, мый буретш сійӧ кадъясӧ тіян Борисыд сотчывлӧма, сэк некутшӧм ногӧн мынны он вермӧй. Сэк тіянӧс дзикӧдз рӧзӧритасны: асьнытӧ пуксьӧдасны тюрьмаӧ, а овмӧстӧ разӧдасны.

И Асныров пытшкӧснас нимкодясис: тайӧ кывъяссьыс повзисны не сӧмын гозъя да мукӧд пи-нылыс, но и Борис. Код тӧдас, мый вермас лоны, висьталас кӧ сійӧ, Борисыс, збыль йывсьыс. Эскасны-ӧ сылысь, Борислысь, ӧтнаслысь, мый ӧзтіс эз сійӧ, эз и Налим Мишка, а кодкӧ мӧд, лёкиник паськӧма морт, кодӧс Борис эз вермы тӧдны. Эскасны-ӧ Борислысь, мый керкасӧ кусӧдіс ачыс, Борисыс. Кӧть эськӧ висьтавны та йылысь Асныровлы, да бара жӧ, коді тӧдас, мыйӧн помасяс. И Борис тшупыштіс аслыс: та йылысь некодлы некор не висьтавны.

— Кӧть и воасны татчӧ, мӧдасны юасьны тіянлысь, ті сӧмын и шуӧ, мый ми сэтчӧ, Дінъёль устьеад, некор эг волӧй, ни эг кывлӧй весиг татшӧм делӧястӧ. Бур ещӧ сійӧ, — помаліс Асныров, — мый Борислӧн регыд бурдіс чужӧмыс.

— Ыджыд аттьӧ таысь и бур нога велӧдӧмъяссьыд, Прохор Иванович, — шуис Прокопей. — Тэнсьыд буръястӧ некор ог вунӧдӧй.

— Нинӧмысь, Прокопей Гаврилӧвич. Ас йӧзыс сы вылӧ и эмӧсь, мед отсавны мӧда-мӧдлы.

Та бӧрын Прохор муніс да сэсся Прокопейясӧ волыны дугдіс, но Прокопей гозъя ас костас быд рыт сійӧс ошкисны.

XII

Ӧдйӧ лэбыштіс войвыв дженьыд гожӧм. Сентябрь тӧлысь тэрмӧдліс йӧзӧс, мед налӧн гожся уджъясыс лым улӧ эз сюрны. Но Дінъёль вӧрпунктын быттьӧ тайӧ сентябрсӧ и виччысьӧмаӧсь: сэтчӧ быд лун содісны йӧз, гораммис вӧрпунктыс, вӧрпунктгӧгӧрса вӧрыс. Медводзын локталісны кадровикъяс, унджыкыс том йӧз — ныв да зон — гажаӧсь, вынаӧсь. Найӧ овмӧдчисны шӧр керкаӧ куимӧн-нёльӧн быд вежӧсӧ, а гӧтыра да семьяа кӧ, торъя вежӧсъясӧ. Вежӧсъясыс вӧліны югыдӧсь да кыпыдӧсь, и олысьясыс мӧда-мӧдныслы шуасисны:

— Тыдалӧ, овмӧдчам.

— Позьӧ тай, майбыр!

Чукӧрӧн-чукӧрӧн локталісны и колхозникъяс. Гортсянь типӧвӧй баракӧ пыдди кайӧмыс, а тані кык судта керкаясӧ пырӧмыс кыдзкӧ друг лӧсьыда вевъяммӧдіс воысьясӧс. Воан аски асывнас жӧ найӧ, быттьӧ гортсяньыс, долыда, шмонитігтыр муналісны вӧрӧ, асланыс участокъясӧ.

Свежов вунӧдлытӧг кутіс тӧд вылас, мый арсянь уджсӧ бура котыртӧм сетас позянлун тулыснас плансӧ тыртны ас кадӧ. Та могысь и унджык кадсӧ сійӧ колльӧдіс делянкаясын, вӧр вӧчысьяс пӧвстын да эз и аддзыв — сентябрь тӧлысьыс помасис. Но сэк жӧ сійӧ мӧдіс аддзыны сэтшӧмтор: кымын сёрӧн кайӧ вӧр вӧчысь, сымын сійӧ дыша уджалӧ, сымын ёна мыйкӧ да мыйкӧ вылӧ норасьӧ. Дінъёль вӧрпунктса уджын тайӧ здоритана струнасӧ Свежов Гриша кыліс, но эз на тӧд, кӧні помкаыс. Сійӧ чукӧртліс партийно-комсомольскӧй собрание, сёрнитіс та йылысь, сеталіс индӧдъяс, кыдзи бурджыка пуктыны культурно-массӧвӧй да просветительнӧй удж. Но норасьӧмъяс, прогулъяс век вӧліны.

— Сідзкӧ, делӧыс абу тані. Лёк условие вылӧ норасьны миян вӧрпунктын оз позь. Сідзкӧ, тані удж торкалысьяс эмӧсь, — аслыс кывкӧрталіс Свежов.

Такӧд йитӧдын Свежовлы тӧд вылас уси Дінъёль вӧрпунктын лолӧм пӧжарыс. Сійӧ бара на жалитіс, мый сэк эз вӧв Дінъёльын да командировкаысь воис следствиеяс помасьӧм бӧрас нин. Следствиесӧ нуӧдӧмаӧсь Асныров да милиционер. Кыдзи вӧлӧма делӧыс — Свежовӧс тӧдмӧдіс Асныров.

«Керкаяс вӧчӧмсӧ эштӧдӧм бӧрын, — докладывайтліс Асныров, — миян рабочӧйяс окотитісны кык-куим лун кежлӧ лэччывны гортӧ: вӧлі сура праздник, он ӧд найӧс домав. Лэччисны. Колим стӧрӧжӧс — Налим Мишкаӧс. Нинӧм шуны, сы вылӧ ми надейтчим. Ме лэччи йӧзыскӧд жӧ: колӧ вӧлі сиктсӧветӧ сетны сводка да йӧзсӧ котырӧнджык катӧдны. Олім лун, мӧдӧс. Коймӧднас вӧлі дасьтысям кайны бӧр. Пукалім сиктсӧветын. Мыйкӧ казьтыштім Налим Мишка йылысь. Шуам, кӧнкӧ сійӧ зэв нин ёна виччысьӧ миянӧс. Друг сэні пукалысь Певчӧй Конӧ (тӧданныд колӧкӧ, сиктсӧветын активистӧн лыддьыссьӧ) шуӧ: «Сійӧ тавой гортас узис. Тӧрыт сёрӧн нин менам кильчӧ дінті муніс гортланьыс». Кыдз сідз, шуам ми. Керкаяссӧ ӧд эз жӧ коль? Мунім гортас. Абу волӧма. Но Конӧ шуӧ, воис пӧ. Кадыс вӧлӧма час дас ӧти. Мем сэк жӧ мыйкӧ сьӧлӧм вылын лоис лӧсьыдтӧм. Сьӧрысь босьті кык бригадирӧс, пуксим вӧв вылӧ, кайим скачӧн. Локтім Дінъёльӧ — некод абу. Керкаяс сулалӧны, кыдзи колӧ. Котӧртім чомъяс дінӧ — бипур кӧдзыд. Сідзкӧ, кольӧм войсӧ тані Мишка абу узьӧма, семьяыс ылӧдліс. Думайта, петкӧдла ме сылы пуж, велӧда, кыдзи колявны ассьыд пост. Муна вӧлі шӧр керка ӧшинь увті. Друг мыйкӧ торснитіс кок улын. Видзӧдлім — мешӧк. Ме босьті, рази. А сэні: напильник, ыджыд консервнӧй банка (тыдалӧ, котёлок пыдди), свежӧй ыж яй кусӧк, рузум пиын сов. Ми ставӧн видзӧдлім ӧти-мӧд вылӧ, шемӧсӧ воим: мый тайӧ сэтшӧмыс. А ӧти бригадирыс и шуӧ: «Мыйкӧ тай ӧшинь кӧсякъясыс сьӧдасьӧмаӧсь». Шыбитчим керка пытшкӧ. И аддзим... дела лёк, но мыйла кусӧма и мыйла абу Налим Мишка? Ӧти бригадирсӧ сэк жӧ ыстім бӧр сиктӧ тӧдмавны Налим Мишка йылысь да корны Дінъёль устьеӧ милиционерӧс. Асьным кутім туясьны водзӧ. И мый жӧ? Вӧръюсянь воан туй бокысь аддзим вугыр шать, вугырнас и быдӧн. Тайӧ вӧлі мӧд аддзӧмтор, коді зэв унатор йылысь висьталіс. А рытнас воис милиционер да некымын рабочӧй. Висьталісны, мый Налим Мишкаӧс пӧ аддзӧмаӧсь гидсьыс джагӧдчӧмаӧн. Та бӧрын лоис ставыс гӧгӧрвоана: Налим Мишка, тыдалӧ, ветлӧма вуграсьны. Волӧмаӧсь пышъялысь йӧз, ӧзтӧмаӧсь керкасӧ. Ӧзтігкостіыс, тыдалӧ, Мишкаыд буретш вӧлӧм воӧ. Найӧ пышъясны, а сійӧ кусӧдас да котӧртас гортас. И со мый керсьӧма мортыд. Повзьӧма, тыдалӧ, ёна».

Тадзи висьтавліс Асныров, тадзи гижӧма милиционер актын, тадзи висьталӧны бригадиръяс, рабочӧйяс. И ставыс эскана, лоны вермана. Но мыйла сэтшӧм кокниа джагӧдчис Налим Мишка? Мыйла нинӧм абу висьтавлӧма? Весиг гортас абу пыравлӧма? Со кутшӧм вопросъяс эз вӧвны гӧгӧрвоанаӧсь Свежовлы. Свежов тӧдіс, мый врагыд ӧні явӧ оз петкӧдчы, сійӧ дзебсьӧмӧн уджалӧ, и тайӧ прогулъясыс, вӧр лэдзӧм саботируйтӧмыс, коді кутіс петкӧдчыны бӧръя кадӧ Дінъёльса вӧрпунктын, сійӧ жӧ вражескӧй кияслӧн удж. И збыльысь, недыр кад бӧрын Свежовлы Микит висьталіс зэв важнӧйтор.

Тайӧ вӧлі шлякыша пемыд рытӧ. Кӧдзыд лысва пиын лунтыръя удж бӧрад вӧр лэдзысьяс водалісны водз. Микит, шоналӧма нин, куйліс койка вылас да лампа югӧр улын лыддис свежӧй газет. Сійӧ олӧмын газет лыддьӧмыс вӧлі радейтанаторйӧн нин. Сійӧ нӧшта лыддис сійӧ статьясӧ, кӧні бура уджалӧмын пример пыдди вайӧдлісны сійӧс, кыдзи бригадирӧс, и сылысь бригадасӧ дзоньнас. Тайӧ дзикӧдз пальӧдіс сылысь унсӧ. Сійӧ весиг пуксис койка вылас. «Мыйкӧ колӧ вӧчны сэтшӧм ыджыдтор, шензьӧданатор... Но мый эськӧ? — ...юрас йӧктісны сылӧн думъясыс. — А тайӧ нӧ мый? Вӧр, сортӧвӧй. Тайӧ быд морт вермас вӧчны. Да... вот, мый жӧ эськӧ сэтшӧмсӧ?» И Микитлӧн думъясыс мӧдісны лэбавны ылын-ылын, сэсся казяліс ассьыс фантазируйтӧмсӧ да серӧктіс. «Ладнӧ, — бара на кывкӧрталіс ачыс, — аски колӧ вӧчны кык-куим кубометр унджык талун дорысь».

Сійӧ видзӧдліс будильник вылӧ: 10 час на. Окота лои кодкӧдкӧ сёрнитыштны, думъяснас юксьыштны. Сійӧ сюйис кокас гын тшайподъяссӧ да улыс дӧрӧм-гач кежсьыс и петіс орчча вежӧсӧ, кӧні оліс Певчӧй Конӧ. Ручпиян сиктас сылӧн керкаыс Микитъяскӧд орччӧн жӧ сулалӧ, суседъяс. Бӧръя каднас кӧть и вӧліны на костын зыртчӧмъяс, но Микит абу лӧг кутысь.

— Он на жӧ узь? — пыригмозыс Конӧлысь юаліс Микит.

— Кутшӧм мем узьӧм, кокъяс юкалӧны. Мӧд лун нин удж вылӧ эг петавлы... Аддзылін газетсьыс?

— Лыдди.

— А дыр на мӧдан содтысьныс?

Тайӧ юалӧмыс Микитлы эз кажитчы дай шуӧмыс Конӧлӧн вӧлі кыдзкӧ дӧзмӧмпырысь.

— Аски кӧсъя бара содтыштны...

— М-м...

— Да мый?

— Нинӧм. Мужикъяс тай мыйкӧ шуасьӧны-а. Медбуринъяссӧ пӧ босьтасны да шовкйӧны, удждон кульӧны да локтан во кежлӧ ыджыдджык план нажӧвитӧны.

— Коді нӧ сідзисӧ сёрнитӧ?

— Но вот ещӧ! Нинӧмла сійӧ...

— Ме эськӧ аски жӧ кӧсйи вежсьыны местанас сійӧ мортыскӧд. Вай висьтав.

— Пуксьы. Кадтӧгыс эн пузьы, — шуис Конӧ да лапкыштіс Микитлы пельпомас. — Некод эз шу. Ме ачым тадзисӧ шуа. Сійӧ сэсся матыстчис пызан дінас, лэптыштіс лампалысь бисӧ да пуксис табуретка вылӧ. Сылӧн бригадаса членъясыс, тайӧ вежӧсын куимӧн, чорыда нин узисны. Микит пуксис жӧ пызан сайӧ.

— Тэ ӧд мый — кадра, — водзӧ висьтавліс Конӧ. — А миян вот колхознӧй удж йывсьыс ёнджыка думайтсьӧ, трудоденьясыд тані ещӧ артмӧны.

— Сійӧтӧ, шуам, гашкӧ и сідзи... — неокотапырысь сӧгласитчис Микит, шензигтыр, мыйла тайӧ Конӧыс трудоденьяс йылысь кутіс друг тӧждысьны, кор ачыс колхозас омӧля уджаліс дай сёрнитлывліс на эз ошканаа.

— Не «гашкӧ», а збыль... Ми тай став бригадаӧн лун дас кымын кежлӧ кӧсъям гортӧ лэччывны.

— Гортӧ?.. Мый кутад пӧжны? Турун-нянь идралӧма, уджъяс колхозлӧн эштӧма.

— Митӧ мый... Кадыс тай кольӧ. Ӧтсяма миянлы. Колхозса председательным тай мыйкӧ корӧма-а.

— Но и вежӧр сылӧн сідзкӧ, — шензьыштіс Микит.

— Тіянлысь бригадатӧ дас лун сайын на ыстіс, а бӧр нин корӧ. Кымын лун уджалінныд?

— Кӧкъямысӧс.

— Сійӧ и эм. А сэсся аслыныд жӧ тулысбыд ковмас тані овны.

Конӧ серӧктіс.

— Олӧмыд ӧд мустӧ оз зырт. Тшӧктас председатель — каям. Вообще, сійӧ миян башкаа морт. Колхоз пӧ сійӧ колхоз, а вӧр лэдзӧм — вӧр лэдзӧм. Кыкнанныс, быттьӧ, государстволы пӧльза. Но вот. А тэ думышт ачыд: кодныс матынджык колхозникыдлы? Дерт жӧ, колхозыд. Вӧрыд оз пышйы. Вит лун пӧ уджалӧй вӧрын, дас лун — колхозын. Вӧрын йӧз уджалӧм йылысь сводка эм? Эм. Дерт, шуам, кубометрыд лоӧ этшаджык, да кысь нӧ кык бурсӧ. Сы пыдди колхозникыслы унджык воас колхозас.

Микит пыр на кывзіс шензьӧмӧн.

— Да, председательыд тіян сюсь, — друг кутчысис сійӧ Конӧлы сояс. — Видзӧдтӧ кыдз! А ачыд ещӧ сельскӧй активистӧн лыддьысян.

Конӧ чуймискодь. Микитӧс сійӧ татшӧмӧн эз на аддзыв. Мый он сёрнит, ставыс вӧвлі шань.

— Тэ кӧсъян шуны, — шыасис Конӧ, — мый миян председательным...

— Буретш сійӧ, мый кӧсъян шуны ӧні, — орӧдіс Микит. — Тадзи вермӧны сёрнитны сӧмын подкулачникъяс, а не колхозса председательяс.

Сёрни лоис гора, узьысьяс садьмисны.

— Кутшӧм нӧ шум, — муркнитіс ӧти.

Микитлы лои яндзим аслас скӧрмӧмысь да гораа сёрнитӧмысь.

— Ладнӧ, — петны лӧсьӧдчӧмӧн нин, вашкӧмӧн шуис Микит, — тайӧ сёрнитӧ ми тулыснад казьтыштлам.

Микитлӧн эз узьсьы. Шыбитчыліс койка вылас. Сэсся бӧр чеччыліс, кусӧдіс бисӧ. Но ун эз лок. Сійӧ думайтіс председатель йылысь, сійӧ сёрнияс йылысь. «Артмӧ мӧдарӧ: колхоз — моё, а вӧр вӧчӧм — не моё. Интереснӧ. Кулацкӧй мӧвпъяс. Колхоз да вӧр вӧчӧмыс ӧти-мӧдыслы паныд сувтӧдсьӧны. Оз, эновтны тайӧс тулысӧдз сёрнитӧм вылӧ некыдз оз позь». Сійӧ бара чеччыштіс койка вывсьыс, биасис, пасьтасис да петіс Свежов Гриша дінӧ, весиг эз юав ассьыс, колӧ оз тайӧс висьтавны Свежовлы.

Аскинас Свежов аслас кабинетӧ корис Асныровӧс.

— Вот кутшӧмтор, — висьталіс Свежов Асныровлы, — тэ зэв унаысь лэччывлін сиктъясӧ, тӧдса колхознӧй массаыскӧд. Кывсьӧ, мый кодъяскӧ найӧс дзугӧны, ылӧдлӧны, вӧр лэдзӧмлы паныд агитируйтӧны. Весиг ӧткымын руководительяс.

— Кодъяс нӧ сэтшӧмъясыс? — веськодя моз юаліс Асныров.

— Тэд аслыд колӧ тӧдны.

— Дерт, тӧдны, — вочавидзис Прохор. — Шуам?

— Шуам, ӧти колхозса председатель.

Прохор эз сайӧд ассьыс шензьӧмсӧ, шензьӧмӧн моз и юаліс Гришалысь.

— Тэ нӧ эн на и тӧдлы? Жаль! Вывті жаль!

— Мы-ый? — югнитісны синъясыс Гришалӧн.

— Вывті, мися, жаль; дай мый тэ сідз букыштчин? Мый сэн торъя лёкыс? Договор заключитӧма? Заключитӧма. Оз кӧ выполнитны, аслыныс жӧ ковмас договор кузя неустойка мынтыны. Миянлы нӧ кымынӧд мог.

Свежов эз вермы терпитны тайӧс, ёрччыштіс скӧрысь да сійӧ жӧ рытӧ верзьӧма вӧв вылын лэччис сиктӧ.

Кык лун бӧрын, шойччан лунлы паныд, Дінъёль вӧрпунктӧ Свежов локтіс бӧр, сьӧрсьыс вайис радиоприёмник.

Кутшӧм могӧн да мыйла Свежов лэччыліс вӧлӧстяс, бура некод эз тӧд. Прохорысь да Микитысь кындзи быттьӧ некод и эз интересуйтчы. Гашкӧ, и Микит эз сэтшӧма интересуйтчы, не кӧ Асныров, коді сійӧ жӧ рытнас краснӧй уголокын лӧня матыстчис газет лыддьысь Микит дорӧ да сёрнинас кытшалӧмъяс бӧрын гусьӧникӧн нисьӧ висьталіс, нисьӧ юаліс:

— Кутшӧмкӧ пӧ тай зэв важнӧй могӧн Григорий Петровичыд вӧлӧстяс лэччӧма.

— Ме ог тӧд, — вочавидзис Микит и кӧть газет вывсьыс синсӧ эз лэпты, а думайтны мӧдіс, мыйла эськӧ Прохорыс, партиец морт, татшӧмторсӧ юасьӧ сылысь, беспартийнӧйлысь.

Аскинас радио установитӧм бӧрын Свежов лапкыштіс Микитлы пельпомас да ӧтнаслы висьталіс:

— Тэнад кодкӧ лунъя висьталӧмыд унатор восьтіс: вӧлӧстяс олысьяс пӧвстысь вӧр лэдзӧм торкысьяссӧ кодсюрӧӧс лои аддзӧма, гашкӧ, аддзамӧ и тась. Тэ, дерт, тӧдан, коді сійӧ Конӧыс?

Сійӧ унакодь юасис Микитлысь Певчӧй Конӧ йылысь, сійӧ олӧм йылысь, удж йылысь, кодкӧд ёнджыка дружитӧ.

Микит гӧгӧрвоис, мыйла тайӧ юасьӧ Свежов да выныштчис висьтавны ставсӧ, мый тӧдӧ Конӧ йылысь. Но сэтшӧмторъяс, кодъяс эськӧ висьталісны Конӧ йылысь, кыдзи враг йылысь, Микит нинӧм эз аддзы.

— Сійӧ кӧть эськӧ вӧвлӧм вичко старӧсталӧн пи, батьсӧ судитлісны, но ӧні батьыс абу нин, кулӧма, а ачыс, Конӧыс, лыддьыссьӧ сиктсӧветын активистӧн.

Певчӧй Конӧ йылысь сёрниыс тайӧн и помасис. Свежов кӧсйыліс водзӧ вылӧ ёнджыка тӧдмавны Конӧӧс, но Конӧ Дінъёль вӧрпунктӧ сэсся эз нин и волы. Уджавны, тыдалӧ, кӧнкӧ мӧдлаын мӧдіс.

XIII

Пурскысис-усис кок шегйӧдз лым, ошъяс тэрмасисны дзебсьыны гуясӧ. Прокопей зілис, кыдз эськӧ унджык ошкӧс водтӧдны. Сӧмын став бур кадсӧ сылысь босьтіс ӧти ош. Вӧтлысис дзонь вежон.

Мудер вӧлі ошкыс. Нэмнас кызь витӧд ошкӧс «гуаліс», а татшӧм мудерыд Прокопейлы первой на сюрис. Ӧти кок туйӧдыс сизим кытш вӧчас, понӧльяс пӧвстӧ куим метра чеччыштас либӧ пӧрӧм пу вывті мунас бӧрын. Медбӧрыннас нин лун джын муніс шор кузя ваӧдыс.

— Со, со кор мӧдіс ас гортас, — сэки аслыс шӧпкӧдіс Прокопей. И водтӧдіс. Шор берегӧ, син ни пель сук чащаӧ, колода бердӧ пырис ошкыд водзвыв дасьтӧм гуӧ. Пыригмозыс пыранінсӧ тупкис нитш ёкмыльӧн — ачыс асьсӧ гуаліс.

Прокопей вӧрканьӧн матыстчыліс ветымын воськов выйӧдз, синнас пасйыштіс местасӧ, а кӧні сулаліс ачыс, тӧв кежлӧ вӧчис пасйӧг. Сэсся, кыдзи енлы эскысь мам кагасӧ водтӧдӧм бӧрын, благӧслӧвитіс гусӧ. Гу гӧгӧрыс сё воськов выяті нӧшта вӧчис кытш, аслыс кывмӧн шуис: «Ме чайта, эз вод ошкыд», — кӧть эськӧ водӧмсӧ тӧдіс стӧча. А гортас мунігӧн мӧвпаліс: «Збыльысь жӧ тайӧ ошъясыд нечистӧй силаяс. Кузь тӧв, арсяньыс тулысӧдз, найӧ олӧны сёйтӧг, куш пев нёнялӧм помысь. Мед нин эськӧ, да ӧд тшӧгӧны. Тӧвся ошкыд гожся дорсьыд кык госа. Ми воклы кӧ енмыд тадзи индывліс, эськӧ мазь вӧлі: во джын дорысь унджык вӧлін пӧт».

Тайӧ вӧлі арнас на. А кодыр лоис йӧра кок судта джуджыд, гӧн перина кодь небыдик пуркйысян лым, кодыр сук чаща понӧльяссӧ лымйыс кусыньтіс, сэки Прокопей юӧртіс Ӧльӧш другыслы, кӧть на костын и збыльысь сватасьӧм делӧяс эз лоны, но Прокопей Ӧльӧшӧс лыддис другӧн. Торъя нин йитчисны, кор Прокопей колис пи пӧвтӧгыс. Борис Ӧдюкыскӧд мунісны Дінъёль устьеӧ. Прокопей да Ӧльӧш кыкнанныс вӧлі ранитчӧмаӧсь ӧти местаясӧ, и тайӧ найӧс мӧда-мӧд дінӧ быттьӧ сира гезйӧн кӧрталіс.

Прокопей ордсянь ош кыйны мӧдӧдчигӧн вӧлі асыв. Кельыдлӧз енэжас вӧр йыв весьтын ӧшаліс тӧлысь джын; кысянькӧ енэжтас сайсянь матыстчис лун, кусӧдаліс кодзувъясӧс; керкаын йӧкпеша би мӧдіс гудрасьны асыв югыдкӧд.

— Тэ, кӧзяйка, пастор вомад пукты, пастор, — тыр дасьӧсь нин, петны индысигас шӧпкӧдіс Любалы Прокопей. А Люба тайӧс унаысь нин вӧчлывліс. Лӧсьӧдчигчӧжыс вомас кутіс сартастор: омӧль кывъясысь тасаліс вомсӧ.

Кытчӧкӧ гусьӧн мунны кӧсйысьӧмыс, джын горӧн сёрнитӧмыс эз вӧв гӧгӧрвоана Ванюшлы. Сійӧ ӧтарӧ юасис:

— Ошкӧс кыйны, батьӧй?

— Ог, ог, пиук, Кӧч кыйны мунамӧ, тэд кӧч гӧснеч ваямӧ, — мый вермӧ меліа вочавидзӧ батьыс, а пытшкӧснас ачыс ӧзъялӧ-скӧралӧ гӧтыр вылас, чайтӧ, мый та йылысь Ванюшлы висьталіс Люба. Сӧмын тайӧ кадӧ лёк кыв шуны оз позь. Либӧ, шуан кӧ, бурджык петны аски. Вӧралысьяслӧн татшӧм законъяс пӧльяссяньыс нин кыссьӧны.

— Но, либӧ, мӧдӧдчам, — ӧдзӧсӧд петігӧн чӧвтіс Ӧльӧш. Сылӧн мыш саяс вӧлі централка пищаль, киас — ош кыян шы.

— Абу жӧ ӧд, кӧнкӧ... — Ӧльӧш бӧрся петігӧн, сылы кывмӧн шуис Прокопей. Ӧльӧш вочавидзис:

— Абу, дерт, да... ветлам но...

Серко да Соболь, гыӧра гӧнаӧсь, мӧдісны чиктывны кӧзяинъяс водзын. Соболь исыштіс Прокопейӧс да кодарӧ вӧлі веськӧдӧма лызьяссӧ, сыланьӧ уйыштіс лымйӧд.

Пӧчинӧксянь туйяс эз вӧвны. Вӧлі сӧмын додь туй, коді лэччис шорланьӧ. Тайӧ туй кузя Прокопей ваявлӧ турун. Но кольӧм лунсӧ лымъяліс, да ӧні выльӧныс вӧлі сӧмын Ӧльӧшлӧн гортсяньыс воан лызь туйыс.

Ош кыйысьяс сувтісны йӧра кок кыса лызьяс вылӧ, кӧртасисны да быттьӧ вошисны, колисны сӧмын джуджыд воргаа лызь туй.

Сӧмын сэки Люба шыбитіс вомсьыс сартасторсӧ. А сьӧлӧмыс мыйыськӧ поліс. Код тӧдас: ошкыд ош и эм, морттӧ вермас вӧчны нямӧдӧ.

Та кадӧ керка дінас матӧ кос пипуӧ, кылӧ, воис сьӧд тылька.

— Ты-ы-ль-ль... ты-ыль-ль! — горзіс тылька. И тайӧ шыыс асъя кӧдзыдӧн бутвидзан асылыскӧд, керкаын кулӧмкодь чӧв-лӧньыскӧд ӧтув гуаліс Любалысь доймӧм сьӧлӧмсӧ.

— Тайӧ нечистӧй рӧдыс тӧдӧ нин... — ӧшиньӧ орччыштлігмоз шуис Люба. Сэтчӧ шыасис Ванюш.

— Мамӧй, батьыдъяслы оз пӧ сюр кӧчыд. Ты-ль-ль пӧ, коньӧръяс. А мыйӧн нӧ сійӧ тӧдӧ?

— Налы, бобук, мӧдъясыс висьталӧны.

— А кодъяс найӧ, мӧдъясыс, мамӧ?

— Вӧрсаясыс, пиук, сюраӧсь, бӧжаӧсь...

Ванюш дрӧгмуніс. Гырсьӧдӧм синъяснас видзӧдліс кӧтшас пельӧслань, уськӧдчис мамыс дорӧ да горӧдіс:

— Мамӧй, ме наысь пола...

— Мый тэ, бласлӧвейся, найӧ ӧд нинӧм оз вӧчны, енлы кӧ веруйтан, морт дінад оз сибавны. Гашкӧ, ӧні сёӧн эмӧсь керкаад да, нинӧм тай оз вӧчны.

Таысь водзӧ Ванюшлы эз ков. Сылӧн бырис садьыс, чужӧмыс сьӧдӧдіс, сылы кажитчис, мый сы гӧгӧр тырыс жуӧны повзьӧдчысьяс. Горзіс лёкгоршӧн. Ванюш вӧсна повзис и мамыс.

— Мый нӧ тэд лоис, бласлӧ кристос, мый? — бурӧдіс Люба Ванюшӧс, вомгорулас шӧпкӧдіс кутшӧмкӧ молитва, чӧвталіс пернапас.

Гажтӧм вӧлі луныс. Кынмӧм ӧшиньясӧдыс сутш кежлӧ пыравліс лунъюгыд, тэрмасьысь морт моз сійӧ муртса видзӧдліс джодж шӧрас дай петіс. Сы местаӧ бара нин кыссис вой, стенӧ таркӧдчис кӧдзыд.

Прокопей да Ӧльӧш мунісны лунтыр. Ош гу дорӧ ӧти прӧсек кост вотӧдз пожӧм гыбад вӧрӧ узьмӧдчисны. Ноддя вылӧ пӧрӧдісны кос конда, кык краж вылӧ орӧдісны. Весалісны лым, пуктісны вевсьӧн конда кражъяссӧ, ваялісны ньыв пу лыс, лым вылӧ вольсасисны, биасисны — и лоис лым стенъяса, енэж вевта керка вӧралысьлӧн.

Ноддясӧ керавны босьтчытӧдз на понъясыс кӧнкӧ лявкйӧдлісны, а эштӧдігкежас мӧдісны увтчыны чорыда.

— Ӧльӧксей Пантилӧвич, ветлы, буди, видлы, кодӧс татшӧм чорыдасӧ увтӧны. А ме сэк кості пусьышта. Кытӧні нин дзобыд?

Дзобнас шуис рачсӧ сы вӧсна, мед не скӧрмӧдны вӧр-васӧ: кӧть транкнитас рачыд, а вӧр-ваыслы не тӧдны, мый тайӧ рач шы. Мӧд ногӧн вӧр-ва вермас лӧгасьны.

— Ветлам и эм, зонмӧ, — эштіс шуны Ӧльӧш да вошис понӧльясвывса гырысь туктаяс сайӧ.

Недыр мысти кыліс лыйӧм шы. Ӧльӧш воис регыд.

— Дозмӧрӧс, каналльӧясыд, увтӧмаӧсь. Эськӧ и лыйи жӧ, да лэбис, — висьталіс Ӧльӧш.

Кодыр Прокопей босьтіс би вылысь сьӧла шыд тыра рач да пуктіс ноддя дорӧ лысъяс вылӧ, сэки Ӧльӧш перйис вина.

— Мися, прӧмысыд удайтчасджык, — вашнитіс Прокопейлы да сы бӧрын кыскис кыськӧ сюмӧда чибльӧг.

Ноддя би водзын дзирдаліс поллитровка. Ӧльӧш заводитіс:

— Тайӧ тэныд, вӧр-ва матушка, — чибльӧг джынсӧ Ӧльӧш койыштіс мыш вылас, — тэнад озырлун кузя, милӧсть кузя.

Сэсся ас бӧрас сетіс Прокопейлы.

— Удайтчасджык... Лӧсялыштіс да, босьті...

— Тэнад тай пыр лӧсялӧ. Лӧсьыдтӧм нин и юны тэнсьыд.

— Мыйла нӧ сідзисӧ шуан, Прокопеюшко, сьӧлӧмсӧ кырлалан?Коді нӧ сэсся менам колис, кодкӧд сьӧлӧмсянь кывнас горӧдча? Ок-ок-ӧй! Да, вӧвліс кад... Кӧзяин туйӧ пуктывлісны... Асывнад чеччан на — удж вылӧ нин ыстан. Шуан: тэ, Опонь, сэтчӧ, Митрӧй — сэтчӧ, Микит — сэтчӧ. А моньяс — найӧ бӧжъяс: кытчӧ верӧс, сэтчӧ и найӧ. Вот и олім, йӧзӧс удж дорӧ эг беспокоитлӧ, ни йӧзлы уна эгӧ уджавлӧ. Сійӧ быттьӧ бӧръя вояссӧ ме шуа. Челядьтӧ быдтігӧн быд ногыс жӧ овлім. Коньӧръяс, пиян, эз этша казачитлыны. Вот и олім. Кӧть чугунӧн вӧлі шуӧны, а небыдджыкасӧ овны эз позь. Кадыс да олӧмыс сьылітӧ йирӧны. Кыдз шуласны: ва войтъяс изйӧс тӧчитӧны.

Прокопей сёйиг-юигмозыс довкйӧдліс Ӧльӧшлы юрнас, а ачыс думайтіс: «Кулӧм мӧскыд пыр овлӧ бурджык. Эськӧ тэнад пияныд тэнсьыд пирӧг овмӧстӧ кӧ нёль пельӧ юкасны, нинӧм жӧ лоӧ жалитнытӧ да». Но шуны тайӧс эз позь, сьӧлӧмыс эз лэпты.

— Эн нин шыав, — недыр мысти шуис Прокопей. — Ӧти пыжынӧсь, буракӧ, ми тэкӧд кывтамӧ. Ог тӧд сӧмын, мый лоӧ водзӧ, пӧрысьӧ-нэмӧ. Эз тай яндысьны, мунісны и миян. Ок-ок-ӧй!.. Нэмнад быд ногыс лоӧ овны. И мый тайӧ кутшӧм йӧз ӧні чужӧны: гортӧс лыддьӧны тюрьмаӧн. Да, да, тюрьмаӧн и шуис Борис. Он кӧ пӧ сет сӧгластӧ, ас вӧляысь муна, а сісьмыны пӧ тані ог кӧсйы. Ышмӧдіс и чойсӧ. Но нылыд сійӧ мед, абу горт чӧжысь, гортад кӧ пӧрысьмас — матайтас, мед муніс. Сӧмын вот пӧрысьыс, пӧрысьыс повзьӧдлӧ. А пиян бӧрся вӧтчыны ог кӧсйысь, кӧть эськӧ корсюрӧ волывлӧны и нуӧдлӧны да, ог.

— Шыбит тэ шогсьынытӧ, — кыв босьтіс Ӧльӧш. — Мед, коді муніс. Оз дурны — бергӧдчасны. Надеяыс эм. Кӧть кӧсйӧны выль ног ставсӧ да, он на. Эсійӧ пожӧмсӧ, со, кыдз пуӧ он пӧрт, век лоӧ пожӧм. Менам Митрей пи век жӧ ас дорас корӧ. Старикав пӧ, кор оз дышӧд, чери-пӧтка кый, да, мися, ог нин, муса пиӧй. Не сэтшӧм кадъяс бур йӧзыс виччысьӧны. Миянлы радӧсь лоанныд.

И Ӧльӧш сувтовкерис. Чужӧм вылас тӧдчисны кутшӧмкӧ мӧвпъяс, окота вӧлі шуны, но эз лысьт. Тадзи сійӧ кӧсйысьліс Кузьпелев Ёгорлы.

— Прамӧй понмыд тэнад, Собольыд, — зэв ӧдйӧ вуджис мӧд сёрни вылӧ Ӧльӧш. — Кодлысь нӧ быдтылін?

— Нинӧм шуны, ог ошйысь ни ас мортысь ог суссьы — понмӧй бур: уртӧ — лыддьӧ, тулантӧ^Тулан — куница./^ бурӧн оз лэдз ни. Сӧмын вот оштӧ сувтӧдны оз вермы, вылас оз чеччышт, сӧмын увтӧ. Не кӧ тайӧ понмыс, мыйӧн олім, кытысь эськӧ грӧшсӧ аддзывлін. Тайӧ — джын овмӧс менам.

Ӧльӧш чукӧстіс Собольӧс да дыр шыльӧдіс кык пель костсӧ, сэсся пуис рок да унджыксӧ сетіс Собольлы. Серкоӧс мыйлакӧ чиршӧдліс.

Ноддясянь шоныд улын, лымйӧн пӧдӧм чӧв вӧр пу кытшын дыр на сёрнитісны кык бать. Налӧн гӧлӧсъясыс, кыдзи рытсёрын паччӧр дорын пӧрысь пӧчӧлӧн челядьлы мойд висьтавлігӧн, вӧліны гортӧмӧсь, пыдынӧсь, ӧттшӧтш — шуштӧмӧсь. Но Прокопей тайӧ рытнас вӧлі дӧвӧлен. Ӧтар боксянь ноддяыс, мӧдарсянь вина войтъясыс да коймӧд дорсянь Ӧльӧш другыслӧн Прокопейӧс бур туйӧ пуктӧмыс небзьӧдісны морӧссӧ, личӧдісны сӧнъяссӧ. Ӧльӧш унмовсьӧм бӧрын дыр на сійӧ чӧсмасис тайӧ рытнас, эз вермы куньны синъяссӧ. И джуджыд пожӧм йывъяс костті кӧнкӧ помтӧм ылын тыдалысь кодзувъясыс ньӧжйӧник вешйисны места вывсьыныс, висьталісны вой шӧр, сэсся асъядор.

Аскинас ош гу дорӧ матыстчигӧн Прокопей индіс Ӧльӧшлы.

— Со, тайӧ менам арся пасыс... эсійӧ кос пожӧм улас моз и эм сійӧ...

Гу вылӧ воисны став дасьлунӧн: шыаӧсь, октӧм пищаляӧсь. Гу вом дорыс вӧлі веж. Серко друг бӧжсӧ люньгис да лызь туйӧд косіс бӧрланьӧ. Но Соболь эз повзьы: гӧнсӧ сувтӧдӧма, вирдаліс, увкйӧдліс.

— Абу... абу... — централкасӧ киас кутӧмӧн, шӧпкӧдіс Ӧльӧш.

— Абу... абу... — сылы воча шуаліс Прокопей. Ачыс кышантӧм нин, индысис зор йылӧн лым улысь аддзыны гу вомсӧ.

Друг Соболь лёк ногӧн уськӧдчис Ӧльӧш мышланьӧ. Лым писянь видзӧдіс ош, уфнитіс. Сэк жӧ Ӧльӧш гымыштіс-лыйис. Ноксянінас кодкӧ канькнитіс, тшын да ру пиын Ӧльӧш не ас гӧлӧснас горӧдіс:

— Сёйис!..

Прокопей чеччыштіс ноксянінӧ, ошлы морӧсас зургис шыӧн, ош пӧлыньтчис лым вылӧ.

— Ӧй-ӧй!.. — ош увсянь муртса кыліс Ӧльӧшлӧн гӧлӧс.

Прокопей повзис, чайтіс, мый ошкыд виис нин Ӧльӧш другсӧ. Кокъяснас чужъясьысь ошкӧс мый вынсьыс бергӧдіс бок вылас, перйис Ӧльӧшӧс, пуксьӧдіс. Ӧльӧшлӧн чужӧмыс вӧлі дзоньнас вир.

— Кӧртавны, кӧртавны колӧ, — тірзян гӧлӧсӧн шӧпкӧдіс Прокопей. Ӧльӧш лузанысь перйис чышъян ёкмыль. Чышъянас мыйкӧ вӧлі тубыртӧма. Разис... И мый жӧ? Чышъян пиын вӧлі гартыштӧма тулан.

— Тулан... энлы, кыдзи тайӧ артмӧ?.. Мыйла эз висьтав... — Прокопей гӧгӧрвоис. — Со тай кутшӧм вӧлӧма дозмӧрыд. Татшӧмторсӧ ме, Ӧльӧксей Пантилӧвич, тэсянь эг виччысь. Со тай кыдзи?

Ӧльӧш лӧвтіс. Прокопейлӧн пуис вирыс. Тайӧ эськӧ, гашкӧ, ставыс на прӧйдитіс бурӧн, но Прокопейӧс суис ыджыд шог: ош гу вом дорысь сійӧ аддзис куйлысь Собольсӧ.

— Ок-ок-ой!.. — рикмуніс Прокопей.

Собольлӧн паськыд морӧссьыс ньӧжмӧдчӧмӧн тюргис пӧсь вир да сой кыза лым розьӧд лэччис муӧдз.

— Ок, Соболь, Соболь!.. — горӧдіс Прокопей, но сылысь горӧдӧмсӧ пӧдтісны лымйӧн тырӧм сук понӧльяс.

Сэсся лои гуын кодь лӧнь. Сӧмын Серко, кыдзи капканысь полысь самдін руч, бӧжсӧ сюркнялӧмӧн, кыньгис кӧзяин дінас — нюліс Ӧльӧш чужӧм вылысь вирсӧ.

— Тэ лыйин Собольсӧ? — друг горӧдіс Прокопей. Аслас киас вӧлі ош кыян шыыс. Сьӧлӧмыс пуис лӧгӧн, чужӧмыс сьӧдӧдіс, синъясыс лёкысь сувтісны.

Ӧльӧш повзис, ружӧктіс:

— Ошкыслы лыйи... Собольыд вӧлі сы вылӧ вожасьӧма...

— Тӧд, сьӧлӧмтӧм морт, — эз вермы кывзыны да дзугис Ӧльӧшӧс Прокопей, — медбӧръяторсӧ нетшыштін менсьым. Мем ӧні нинӧмла овнысӧ, нинӧм юкнысӧ тэкӧд; тайӧ здуксянь ми тэкӧд абу другъяс.

XIV

Прокопей ассьыс кыв эз веж: Ӧльӧшкӧд другасьӧмсӧ орӧдіс. Но эз вежны кывсӧ и Прокопейлӧн челядьыс — Борис да Ӧдюк. Найӧ частӧджык мӧдісны волыны бать-мамыс дорӧ, гажӧдны найӧс. Сӧмын ӧні Прокопейӧс некутшӧмтор гажӧдны эз вермы: ставсьыс кӧдзалӧма. Сійӧн и эз радлы весиг пи-ныв волывлӧм вылас.

— Синмӧн аддзытӧмторъясыд бара нин, кылӧ, воӧны, — ӧти рытсёрын паччӧрас куйлігмоз шуис Прокопей.

— О, господи, — шензьыштіс Люба. — Ассьыд пи пӧвтӧ ӧд он жӧ тадзи? Сэсся ӧдйӧ чеччис печканінысь да видліс, эм-ӧ ва каччаас ваыс пуктыны самӧвар. А Ванюш вӧлі уличын нин, сійӧ виччысис «кӧч гӧснеч».

Ванюшӧс моздорас кутӧмӧн, водзын пырис Ӧдюк.

— Кутшӧм пемыд ӧні миян керканым, — пырӧм мысти шуис Ӧдюк да бӧрынджык содтіс: — Бара воамӧ, кӧть неуна бара видыштанныд...

— Эн шу сідзиыс, Ӧдюк... — муртса эз бӧрддзы, синъяссӧ чышкигмоз вочавидзис мамыс.

Прокопей куйліс паччӧрын чӧв да лӧгысь думайтіс: «Нӧшта вильшасьӧны».

Ӧдюк юкліс гӧснеч.

— Налы тэд, Ванюш, кампетъяс да преникъяс; тэд, мамӧ, сідз жӧ... гыжйышт устӧ.

Тубрасас, кытысь Ӧдюк кыскаліс гӧснечьяссӧ, мыйкӧ вель уна на колис.

Борис мӧвпалӧмӧн сулаліс джодж шӧрас да яндысис панны сёрни батьыскӧд. Талун ӧд найӧ воисны батьыслысь дурклунсӧ чегны.

«Нинӧм кытшлавны», — аслыс шуис Борис да матыстчис паччӧр брус дорӧ.

— Батьӧй, тэ дзик прӧста скӧралан ми вылӧ. Абу жӧ ми бокӧвӧйяс. Тэ ачыд видзӧдлы ас гӧгӧрыд, думыштлы ас олӧм нэмтӧ, мый тэнад вӧлі бурыс? Ӧти сир курыд олӧм шог, пемыдлун, тшыглун. Думайтан, тэ дорысь йӧйджыкӧсь йӧзыс? Кывзы, миян аски шойччан лун... Ветлам миянӧ. Видзӧдлам, кыдзи олам ми... Мый нӧ нинӧм он шу?

Борис ӧшӧдіс юрсӧ, воськовтіс лабич дінӧ, пуксис. Ӧдюк тайӧс эз аддзыв, эз аддзыв и мамыс. Найӧ биасисны йӧгпешӧ да сартаса би дорын лыддисны Ильялысь письмӧ.

Борисъяс мунӧм бӧрын регыд мысти жӧ Илья лэччис сиктӧ велӧдчыны, а ӧні велалӧма нин гижны письмӧ.

— Гижӧма ыджыд морт моз, — шуис Ӧдюк да лыддис водзӧ, но лыддьӧмыс вӧлі висьталӧмкодьӧн. Тайӧ письмӧсӧ сійӧ тӧдіс паметь вылӧ, шыпасысь шыпасӧ таӧдз лыддис, гашкӧ, кызьысь нин.

— Шуӧ, велӧдча пӧ бура, тӧда нин став шыпассӧ, овны пӧ гажа, сетісны гӧрд галстук, пионерӧн пӧ шуся. Висьталӧй пӧ месянь батьлы да мамлы поклон. Мед пӧ оз гажтӧмчыны. Кӧсйысьӧ волыны гожӧмнас. Лэдзӧны пӧ эськӧ куим тӧлысь кежлӧ да вола гортӧ кызь лун кежлӧ. Миян гортын пӧ гажтӧм овнысӧ. Со мый и гижӧма, — помаліс Ӧдюк.

— Муса пиян! — тадз сӧмын артмис мамыслӧн да син доръясас сӧдзӧдчис синва. Сійӧ босьтіс Ӧдюк киысь письмӧ, матӧдіс кӧтасьӧм синъяс дорас, а сэсся видзӧдліс Ӧдюк вылӧ.

— Эг на и юав: тэ, Ӧдюк, кыдзи нӧ кужан лыддьынысӧ тайӧ?

— Велалі тай, со. Быд рыт ӧд миянӧс велӧдӧны...

— Но-о, со кыдз вӧлӧма, а ме думайта, мися, ті сӧмын уджалад вӧрын.

Ӧдюк гораа серӧктіс.

— Тешкодь жӧ тэ, мам. Дерт, уджалам. Лунын уджалам, рытын велӧдчам. Кызь кубометраӧн на луннад вӧчам... таысь вот миянӧс, чоя-вокаӧс, и премируйтісны...

Ӧдюклӧн кывъясыс вӧрзьӧдісны и батьсӧ.

— Тіянӧс ылӧдлӧны, а ті асьныдтӧ жугӧданныд, тыртӧм юръяс, — паччӧрсянь юрсӧ лэптыштігмоз скӧрпырысь шуис Прокопей, но сэк жӧ юрсӧ бӧр лэдзис юрлӧс вылӧ да лӧнис. Чайтіс, жалитӧмӧн пӧ лыддясны ещӧ.

Ӧдюк видзӧдліс батьыслань, нюммуніс.

— Олас, батьӧй, сы йылысь ми асьным тӧдам. А ӧні...

Ӧдюк воськовтіс лабичын куйлысь ёкмыль дорӧ, разис сійӧс да шуис:

— Вот тіянлы гӧснечьяс: мамлы чышъян, а батьлы, босьтас кӧ, кузь пеля кӧр ку шапка.

— Зарни тусьяс... — шӧпнитіс мамыс, воськовтіс Ӧдюклань, кисӧ чургӧдіс босьтны чышъян, и Ӧдюк аддзыліс, кыдзи тірзис мамыслӧн киыс.

Ставыс видзӧдісны паччӧрлань.

— Батьӧй... — вежсьӧм гӧлӧсӧн мӧдысь горӧдіс Ӧдюк. Киас чургӧдӧм шапкаыс тӧдчымӧнъя уламмис джоджлань, Ӧдюклӧн нюкыртчис сьӧлӧмыс. Лӧнь. И друг батьыс, кылӧ, дзугсьӧмӧн кызӧктіс. Сійӧ лэптіс юрсӧ, бергӧдчыштліс мӧдарӧ да гусьӧник чышкыштіс крука чуньяснас син доръяссӧ. Сэсся лэччис джоджӧ.

— Тайӧ нӧ кытысь татшӧмсӧ?.. Дона-ӧ?

— Тайӧ, батьӧй, премия. Бура уджалӧмысь сетӧны, дон босьттӧг.

Прокопей юалана видзӧдліс Ӧдюк вылӧ.

Асывнас медводз садьмис Ванюш и сэсся эз нин ланьтлы, кок йылӧ сувтӧдіс ставсӧ, ӧтиторсӧ юавліс сё пӧв.

— Ӧдюкъяс ордӧ ӧд мунамӧ? А мый нӧ эськӧ дыр он мӧдӧдчӧй? Тӧрыт кӧсйинныд, а он мунӧ? Батьӧй... Мамӧй?

Борисъяс ордӧ мунны рытнас кӧсйыліс и Прокопей, но талун асыв сы йылысь сёрнитіс дыша. Дыр катласис, ни ӧтарӧ, ни мӧдарӧ. Сэсся юаліс:

— Ме бураыс тӧрыт эг гӧгӧрво: коді сэні начальник пыддиыс?

— Свежов, — вочавидзис Борис. — Гашкӧ, тӧдан, кольӧм тулыснад тай миянын вӧлі?

— А-а... сійӧ... — сувтовкерис Прокопей да недыр чӧв олӧм бӧрын содтіс чорыда: — Ті мунӧй ӧтнанныд. Ме талун мыйкӧ висьӧдча... Ме ог мун некытчӧ...

Прокопей пуксис лабичӧ.

— Ха-ха-ха, — мӧда-мӧд вылас видзӧдлӧмӧн друг серӧктісны чоя-вока. — Гришасьыс повзин? Медбур мортсьыс? Ок тэ, батьӧй. Ошкысь он пов, а мортысь полан. Сійӧ тэнӧ сизимысь нин казьтывліс, тшӧктывліс миянлы висьтавны поклон. Мед пӧ локтас вӧрпунктӧ, удж пӧ виччысьӧ сійӧс.

Прокопей збыльысь падмис. Тайӧ серамсьыс воштысьны лоис некытчӧ. Сійӧ первой кӧсйыліс чорыда ёрччыштны сералысь челядьыс вылӧ, но друг небзис, думыштіс аслыс: «Кулӧм олӧмыс ӧткодь, мӧді кӧ, ветла нин. Мый лоан — ло».

Асылыс вӧлі шондіа. Кымӧръяс, посньыдикӧсь да сераӧсь, быттьӧ ыж табун, котӧртісны енэжті войвылӧ. Таво вылӧ медводдза чарӧм шонді водзын сыліс, кыдзи чай стӧканын сакар.

Небыдик лун тӧла сынӧд садьмӧдіс вӧрсӧ, вӧр пу лыссӧ вӧччӧдіс синмад чеччана веж рӧмӧн. Тулыслань, ставыс тулыслань шлывгӧ. Но Прокопейлӧн сьӧлӧмыс эз чиктыв. Сылы кажитчис, быттьӧ найӧ мунӧны суд вылӧ.

Матыстчисны Дінъёль устьеӧ. Керкаяс аддзӧм мысти Ванюш горӧдіс:

— Тыдалӧ нин, мамӧ. Кымын ӧшиньыс! Мый ыдждаӧсь керкаясыс!..

Борисъяс олісны шӧр керкаын. Найӧ кайисны кузь поскӧд вылі судтаас, сэсся пырисны кузь коридорӧ да уна ӧдзӧс дорті мунӧм бӧрын воисны зэв югыд да гажа вежӧсӧ. Мичаа стружитӧм стенъясыс быттьӧ сералісны, стенас ӧшалісны плакатъяс да портретъяс, кыпӧдісны ловтӧ. Ӧтар стен бокас сулалісны нёль кӧрт крӧвать. Джодж шӧрын вӧлі пызан, джаджйын — книга-газет, кӧтшас стенын ӧшаліс кӧлуй, гырысь ӧшиньясын — занавесъяс.

Прокопей пырӧм мыстиыс чӧвтіс пернапас, но сэк жӧ гӧгӧрвоис ассьыс ылалӧмсӧ да нӧшта ёнджыка вошис, ачыс мӧвпыштіс: «Мыйла миянӧс найӧ татчӧ вайисны? Мыйла оз нуны асланыс керкаӧ?» Но сэки Ӧдюк шуис:

— Вот, ми тані и оламӧ.

Пӧрччысис сӧмын Ванюш. Гозъя сулалісны кутшӧмкӧ шемӧсын, эз тӧдны, мый вӧчны.

— Ті нӧ мый? Он тай нӧ пӧрччысьӧ? — гӧгӧрвоис да шуис Борис. Сэсся Ӧдюк мӧдіс висьтавны, кыдзи найӧ олӧны да уджалӧны. Вӧлись сы бӧрти, кажитчӧ, Прокопей гозъя неуна велалыштісны, весиг пыравлісны столӧвӧйӧ ужнайтны. Но рытнас, клубӧ пырӧм бӧрын, Прокопейлӧн сьӧлӧмыс бара на вӧрзьыліс.

Клубын колӧ вӧлі лоны спектакль. Прокопей котыр пыригкежлӧ зал вӧлі тыр нин. Уна синмӧн паныдалісны Прокопейлысь семьясӧ. Сылы кажитчис, мый ставыс видзӧдӧны сы вылӧ. Вермис кӧ, ӧдйӧ жӧ эськӧ бӧр бергӧдчис, петіс татысь. Но Борис кутіс сійӧс сойӧдыс, и не сӧмын эз лэдз, а нуӧдіс медводдза скамья-ӧдз.

Занавес сайын вуджрасисны ворсны лӧсьӧдчысьяс. Гораа мӧдіс сёрнитны радио.

— Тайӧ радио... Москваын сёрнитӧны, а татчӧ кылӧ, — бать-мамыслы быдтор йылысь висьталіс Ӧдюк, но ни мамыс, ни батьыс асьныс юавны эз кужны, ставыс вӧлі выль, тӧдтӧм. Эз паймы сӧмын Ванюш. Залын друг лӧнис, а Ванюш зэв ёна горӧдіс:

— Мамӧй, видзӧдлы. Со, мӧдлаын сёрнитӧны и.

Тайӧ залыс медводдзаысь на кыліс челядь гӧлӧс да гораа шуӧм вылас унаӧн серӧктісны.

Сцена вылын занавес водзын сулаліс Свежов. Ванюш гӧлӧс серти сійӧ пырысь-пыр аддзис Борисъясӧс, Прокопейӧс да висьталӧмсӧ помалӧм бӧрын воис Прокопейяс дінӧ, киасис.

Сійӧ здукӧ воссис занавес. Ставыс ланьтісны, залын би кусіс, и вӧлисти Прокопей кокньыдджыка лолыштіс. Сійӧ видзӧдіс сцена вылӧ, но ставыс вӧлі гӧгӧрвотӧм, велавтӧм, да эз и зіль гӧгӧрвоны. Сійӧ думайтіс Свежов йылысь, коді пукаліс орччӧн, кодысь сійӧ повліс и торъя нин поліс Асныровӧн стращайтӧм бӧрын, но ӧні сійӧ полӧмыс мыйлакӧ пыр ылыстчис, быри.

Сцена вылын мукӧдъясыскӧд тшӧтш ворсісны Асныров, Микит да Глаша. Микит да Глаша буретш ворсісны жӧникӧн да невестаӧн, меліасисны, и Люба сэк думыштіс: «Со тай, вӧлӧмкӧ, мый вӧсна Микитыс эз босьт гӧтыр вылас миянлысь Ӧдюктӧ».

Аскинас Прокопей гозъя мунісны гортас зэв нимкодьӧсь.

XV

Пӧльыштіс лун тӧв. Вой му вӧр-ваын тӧвйысь лӧдз гырся лэбач пыстаяс сюсьмисны. Лун бергӧдчӧмсянь нин войланьӧ пӧлӧстчӧм лым туктаяс ӧні усисны, рушмисны и вӧр кыскалан туйяс. А Дінъёль устьеын вӧр лэдзӧмын прорыв. Кыскӧма сизимдас вит процент, вӧчӧма — ӧкмысдасӧс. Страна корӧ вӧр. Вӧр колӧ сетны. Вӧр лэдзан план колӧ тыртны, кӧть мед мый.

Ас вын да кужӧм вылӧ эскысь Свежовӧс тайӧ неуна нервируйтіс, но ортсысяньыс сылӧн сэтшӧмыс нинӧм эз тӧдчы, мӧдарӧ на, став сёрнинас, вӧчӧмас, весиг ветлӧмас тӧдчис кутшӧмкӧ решимость.

— Кыскасьысь ёртъяс! Ни ӧти кер, ни ӧти кубометр кыскытӧг огӧ кольӧй вӧрӧ. Пӧрӧдчысь ёртъяс, сё процентысь не этшаджык план серти пӧрӧдны вӧр! — татшӧм лозунгъясӧн Свежов чукӧртіс ас гӧгӧрыс комсомольскӧй коллективӧс, том йӧзӧс, вӧр лэдзысь ударникъясӧс и колхозникъясӧс.

— Кыскыны войбыдӧн, лымъявны туй, зэвтлыны сӧнъяс... Э-эк, мыйла татшӧм водз тулысыс. Со жӧ ӧд аръя нюжмасьӧмыд. Ставыс кӧ бура уджалісны, татшӧмыс эз вӧв, — тадз шуасисны вӧр лэдзысь ударникъяс.

Ӧти асылӧ Свежов ордӧ квартираас мукӧд асыв дорысь водзджык пырис Асныров. Чужӧм вылас тӧдчисны кутшӧмкӧ полӧм вуджӧръяс, но, тыдалӧ, ортсӧ тыдӧдӧмысь зэв ёна кутчысис.

— Григорий Петрович, — кыдзи век, небыдика заводитіс Асныров, — письмоносецыд эз на волы?

— Талун эз на, — юаланаӧн видзӧдліс сы вылӧ Свежов, — квайт час на да. А войнас воліс нарошнӧй, вайис выльторъяс.

— Нарошнӧй, шуан? А-а...

Кажитчӧ, Прохор Иванович быттьӧ тайӧ тӧдны и пыравліс, юрсьыс лӧсьӧдыштіс кузь пеля шапкасӧ да бӧр мӧдіс петны.

— Да, нарошнӧй вӧліс, — Асныров вылӧ видзӧдӧмӧн шуис Свежов да содтіс: — Тэ нӧ мый, мӧдӧдчин али мый? Эмӧсь зэв гырысь выльторъяс...

Асныров гусьӧникӧн шпынькерис да сувтіс:

— Но, но. Висьтавлы... Менам колӧ котӧртны делянкаясӧ. Ӧд сэтшӧм элементъяс эмӧсь, пыр колӧ пукавны дінас, кадсӧ толькӧ колльӧдӧны.

Та кадӧ Свежов перйис портфельсьыс косявлӧм конверта письмӧ. Кабалаяссӧ паськӧдігкостіыс шуаліс:

— Эм кык выльтор. Ӧтисӧ позьӧ чолӧмавны. А мӧдсӧ... мӧдсӧ вот ог тӧд, кыдзи шуны..., ме думысь, примитны заслугаяс сертиным да нӧшта чорыдджыка доддясьлыны удж бердӧ. Лэдзчысьӧмӧн уджалім тэкӧд.

Асныров мыйлакӧ весиг омӧля кывзіс.

— Так вот, — мӧдіс висьтавлыны Свежов, — районувса партийнӧй комитет, вӧр вӧчан план тыртӧм могысь, объявляйтӧ ударнӧй десетидневка. Тарыт мӧдасны локтавны колхозникъяс, ӧтка олысьяс, колӧ лоны дасьӧн, бура найӧс сувтӧдны удж вылӧ. Но та йылысь ме висьтала куим-нёль час бӧрын, план вӧча, став десятникъясӧс чукӧртла. А мӧд юӧрыс татшӧм... — сэки Свежов чургӧдіс Асныровлы партия райкомсянь ыстӧм протоколысь выписка. — Лыддьы. Дзик веськыд. Татшӧмторсӧ ми тэкӧд заслуживайтамӧ.

Асныров, чужӧм вылас вежсьытӧг, лыддьыштіс бумага вылысь гижӧмсӧ, сэсся бӧр сетіс Свежовлы да сідз-тадз шуис:

— Ме обжалуйта. Ме вылын сідз нин унаысь издевайтчывлісны.

— И петіс, менам пӧ колӧ мунны делянкаясӧ.

Чарӧма асывъясыс вӧліны гораӧсь. Водз тулысъя тӧлыс краситіс вӧр пу лысъяс. Найӧ туктатӧмӧсь, ловзьӧмаӧсь, вежӧдӧмаӧсь. Мӧд лун нин уджалӧны сиктысь воӧм йӧз. Свежов петіс кильчӧ вылас, сувтыштіс кывзыштны делянкаяссянь воысь удж шыяссӧ. Вӧр пулӧн ратшкакылӧмыс, черъяслӧн тотшкӧмыс, пилаяслӧн нязгӧмыс, вӧвъяслӧн корскӧмыс, додьяслӧн дзуртӧмыс, кыскасьысьяслӧн сьылӧмыс — кыдзкӧ ставыс ӧтпырйӧ шонтыштіс Свежовлысь сьӧлӧмсӧ. Свежов нюммуніс. Вӧр лэдзан план тыртны лоисны став позянлунъяс: яг тыр лоис йӧз, войясыс мӧдісны кынмавны.

Тшапа сулалісны вӧрзьӧдлытӧм пожӧмъяс, Свежов восьлаліс делянкаяс пыр мунысь туйӧд и кыліс кутшӧмкӧ вензьӧм. Кежис на дорӧ.

— Сійӧ ӧд и эм, — кыліс ӧти гӧлӧс. Гӧлӧс сертиыс Свежов тӧдіс, мый тайӧ вӧлі Митрей, Микитлӧн вокыс. — Быд уджлы колӧ ас кад. Вот и зэлӧдіс, дышӧдчим арсяньыс, йӧзлы чайтім.

— Код тӧдас? — кылӧ паныдаліс мӧд морт. — Плантӧ вермисны и содтыны. Таысь водзтӧ вӧрсьыд век эз лэдзны.

— Тэ, другӧ, нинӧмсӧ он гӧгӧрво, — кылӧ бара шензьыштіс Митрей. — План ӧд — сійӧ план и эм, быть олӧмӧ пӧртантор. Тэ, шуам, план серти керка стрӧитны мӧдін, тэныд ковмис стеклӧ. Кутшӧмкӧ помка вӧсна, шуам, тэд стеклӧыс тырмымӧн эз сюр. Аслад мышкусьыд ӧд кучиктӧ он пукты, век нин ковмас стеклӧ. Вот ме и шуа: вӧр план оз тыр — страналӧн общӧй планыс оз тыр. А сійӧ медлёк, аски кежлӧ кольӧм помавтӧм зорӧд кодь жӧ, сьӧлӧмыд век нин оз инась.

Митрей дор ӧтувтчис, кылӧ, нывбаба-кыскасьысь, коді кайӧма прорыв ликвидируйтны.

— Дерт жӧ, сідзи. Вӧчис тай колхоз председательыд миянлы рок! Прӧста ӧд белогвардеецӧн оз шуны... Тьфу!.. Ӧти сиктын олам и ог тӧдӧй. Ладнӧ, судьяясыс вежӧраӧсь, ставсӧ тӧдмалӧмаӧсь, а виччысь эськӧ сы помысь бур: вӧчис на ӧд эськӧ. Сэсся сійӧ жӧ нывбабаыс тэрмыштчӧмӧн содтіс: — Нывъяс! Тайнӧ, бабаяс моз эндімӧ, — да шуигкостіыс не арлыд сертиыс кокниа мӧдіс котӧртны додьяс дінӧ.

Додьяс дінын сулаліс Свежов. Вензьӧмсӧ кывзігмозыс сійӧ арталіс додьяссьыс, кымын кубометрӧн сӧвтӧма.

— Бура сӧвтӧмыд, ударнӧя, — ошкыштіс Свежов.

— Кыдзи нӧ! Прӧста нянь сёйны эг кайӧ.

Тадз шуис кыскасьысь нывбаба да, додьсӧ вӧрзьӧдыштӧм бӧрын, ыджыд шыӧн ылыстчис.

Недыр сулалыштӧм бӧрын Свежов бӧр петіс сюрӧса туй вылӧ да мӧдӧдчис водзӧ.

— Куритчы, Григорий Петрович, — мунігкостіыс кыліс горӧдӧм.

Свежов кежис. Кузь пожӧмаинын куритчис бригада квайт мортысь, ставыс олӧмакодь йӧз.

— Сӧмын на сёрнитім тэ йылысь. Шуам, оз ӧд и волы.

Свежов Гриша киасис пӧрӧдчысьяскӧд да тшӧтш пуксис пожӧм лысъяс вылӧ.

— Матайтчим Прохор Ивановичнад, Григорий Петрович. Бур кыв абу. Неважӧн на тані вӧлі... Лодыръяс пӧ ті. Тіян вӧсна пӧ менӧ партияысь муртса эз вӧтлыны. Ми юалам, кыдзи-мый сійӧ артмис. А сійӧ шуӧ: лёка пӧ уджаланныд, тіян вӧсна. Ми некыдз ог вермӧ гӧгӧрвоны, таысь бурджыкаыс кыдзи колӧ уджавны? Талун со витӧд кубометрӧн нин морт вылӧ вӧчим, а луныс босьтчӧ на, дай тӧрыт на шуин, мый миян бригада оз кольччы, сё да кызь прочент нин пӧрӧдӧма, миян бригадалӧн план серти кӧ.

Тайӧ кывъясыс Свежовлы бытшкисны меддойманінас, кытчӧкӧ сьӧлӧм шӧрас, и та вӧсна сылы оз сюрны вочавидзны бурджык кывъясыс. Видзӧдліс сёрнитысь вылӧ, коді пукаліс куш дӧрӧм кежысь да кодлӧн юр йыв дортіыс тӧдчис пӧсь ру кайӧм.

Сылӧн синъясыс, кыдзи и мукӧдъясыслӧн, сюся видзӧдісны Свежов вылӧ, виччысисны кутшӧмкӧ вочакыв.

— Мем яндзим сы вӧсна тіян водзын. Та йылысь сыкӧд ковмас сёрнитлыны бурджыка. Но ті тайӧс сылысь пыддиыс эн пуктӧй. Ме тӧда, ті уджаланныд бура дай водзӧ он личӧдӧ.

— Но, сійӧ то, Григорий Петрович, нинӧм и сёрнитнысӧ. Ассьыным кыв огӧ вежӧ, — ас вылас надеяӧн шуис пӧрӧдчысь. Сэсся сынӧдтіыс ӧвтыштіс кинас, видзӧдліс ёртъяс вылас да содтіс: — Сӧмын вот миянкӧд ордйысьысь бригадаыс сюськодь, полам — венас.

Морт-мӧд серӧктісны:

— Тэ, Иван, эн на доймы, а ойзан нин. Трус тай тэ.

Иван видзӧдліс сійӧс янӧдысь ёрт вылас, юрсӧ гыжйыштіс, киас босьтіс лымйӧ сатшкылӧм черсӧ, чышкыштіс сылӧм чарӧмсӧ.

— Син полӧ, а ки вӧчас. Яй кывйыд мыйсӧ оз шулы... Тэ, кӧнкӧ, сідзи и чайтан, ӧти лӧвтыштӧмысь кӧсъян кыв кӧртавны. Эн думайт. Огӧ подкачайтӧ, Григорий Петрович. Айда, ёртъяс! Дас вит минут нин, кӧнкӧ, пукалім.

Та бӧрын Свежов мӧдіс водзӧ да кежис том йӧз бригадаӧ.

Микитлӧн бригадаыс вӧлі квайт мортысь жӧ: ачыс, Микитыс, Глашӧ, Борис чоя-вока, Оля да Педӧр. Кер вӧчӧмыс налӧн муніс уджсӧ торйӧдлӧмӧн.

Свежов пырысь-пыр на дорӧ эз матыстчы. Сылы окота вӧлі дырджык видзӧдны радейтана бригада вылас, вӧр участок пасьта медбур бригада вылас. Да не сӧмын сы вӧсна татчӧ сьӧлӧмыс кыскис Свежовӧс... Свежов матыстчис уджалысьяс дорӧ да сайовтчис кыз пожӧм сайӧ. Сійӧ здукӧ буретш Ӧдюк сатшкис лэчыд черсӧ юж вылӧ, видзӧдліс гозйӧн уджалысь Микит да Глаша вылӧ и зэв гольыда серӧктіс.

Ставыс видзӧдлісны Ӧдюк вылӧ.

— Мем бара на дум вылӧ усис... И лӧгасис жӧ сэки менам мамӧ тіян вылӧ. Ме сылы висьтавлі сёысь, мися, ӧд оз збыльысь найӧ окасьны, спектакльыс сідзи и тшӧктӧ. А сійӧ век аслыс. Со мый вӧсна пӧ сераліс миян вылын Микитыс, со мый вӧсна и эновтіс тэнӧ. Да, сідз, зонмӧ, вӧлі. Талун ковмас тайӧ грекъястӧ бырӧдны: тіянлы, кыкӧнлы, рытнас кольччывны да миян бӧрын вӧчны ещӧ кык кубометр содтӧд.

— Сідзкӧ, ковмас кольччывны и аслыд, — воча серӧктіс Глаша. — Кӧть тэнад мамыд пукаліс Гриша да Дуня костын, сійӧ ещӧ ньӧти на оз мезды, мамыд кӧ эз гӧгӧрво збыльсӧ.

Борис татшӧм сёрнисӧ лыддис туйтӧм сёрниӧн, горӧдчис:

— Бабаяслӧн да нывъяслӧн — ӧти сёрни. Ті вот уджалӧмтӧ кӧ ӧддзӧдлінныд — дела вӧлі, позис сёрнитны.

Тайӧ чушис Ӧдюклы.

— Тэ ачыд старикалан дай йӧзсӧ сэтчӧ жӧ кыскан. Тӧрытъя мындатӧ вӧчам жӧ и талун.

И сэк жӧ Ӧдюклӧн паськыд черыс нӧшта вылӧджык качӧдчывны мӧдіс, шувкйӧдлыны, крӧшитны пожӧм увъяс.

— Чушис тэныд? А мыйла нӧ эськӧ не унджык кубометр? Рытнас эськӧ мунім контораӧ да веськыда ныр увтас пуктім Гришалы. Вот, — шуим эськӧ, — талунъя миян вермӧмъясным.

Та вылӧ зэв тэрыба чукӧстчис Микит.

— Миян сайын ӧд тайӧ. Босьтчывламӧй, сідзкӧ. Коді «за»?

Ӧтпырйӧ лыбис квайт ки.

— Но вот и гӧтов. Тӧрытъя дорысь вит кубометрӧн унджык морт вылӧ.

Свежов нимкодьыс вӧсна водзӧ эз вермы сулавны пу сайын.

— Ме сизимӧд! — кисӧ лэптӧмӧн горӧдіс Свежов.

Бригадалы тайӧ вӧлі виччысьтӧмӧн. Неуна падмыштіс Ӧдюк; сійӧ гӧгӧрвоис, мый Гриша кыліс налысь челядь нога сёрнисӧ да кутас серавны ещӧ.

— Тэ, Григорий Петрович, кок шытӧг ветлан, — нюмъялӧмӧн шуис Борис. — Тадзинад миянлысь став секретъяссӧ верман тӧдмавны.

— Мый кӧсйысинныд да вӧчанныд кӧ, ставсӧ прӧстита, — меліа серӧктіс Свежов да видзӧдліс Ӧдюк вылӧ.

— Чертӧ позьӧ, Дуня?

— Кӧть пыр кежлӧ, — юрсӧ лэптыштіс Ӧдюк да петіс небзьӧм чарӧма лым пиысь.

Тюни вывтіыс лэдзӧм гача, гач пиас сюялӧм юбкаа, кыпыд морӧса, сійӧ сулаліс Свежов водзын, вына да нимкодь.

— Прамӧй салдат пу тэ вӧлӧмыд тайӧ гачнад, — нимкодя шмонитіс Свежов.

— Пыран кӧ лым пиад, и тэд ковмас гач кокъястӧ лэдзлыны. Миян лымйыд гачтӧмъястӧ оз радейт.

Ставыс гажаа серӧктісны.

— Либӧ вайӧ куритчамӧй ӧти сайын, — ышмис Микит. — Татшӧм случайыс шоча овлӧ.

Этша эштана кадӧ пукалісны вель дыр. Не сымда сёрни, мыйта мелі серам. Кӧсйисны нин чеччыны, кутчысьны удж бердӧ, и друг, быттьӧ кымӧртӧм енэжын гым, кыліс Прохорлӧн горӧдӧм.

— Эй, ті, дыш Парпоньяс! Бара нин пукаланныд? Лодыр книжка тіянлы ковмӧма? Ӧні жӧ марш удж вылӧ! Свежов сувтіс кок йылас.

— Тэ, вӧлӧмкӧ, бур командирыс, Прохор Иванович. Сӧмын абу миян частьысь-а, — синсӧ читкыртлӧмӧн ёся помаліс Свежов.

Асныров тшӧкмуніс, весиг эз мӧд вензьыны, муніс водзӧ. Бригада колльӧдіс Асныровӧс серамӧн.

— Татшӧм командуйтӧмыс сылӧн унаысь овлӧ? — юаліс Свежов.

— Быд воӧмӧ тай мыйкӧ йӧршасьӧ-а, — воча кывйӧн ставсӧ панйис Педӧр. — Мукӧдъяс сійӧ жӧ висьталӧны.

«Мыйла сылӧн тадзи артмӧ?» — гортӧ воӧм бӧрын нин бара думыштіс Свежов Асныров йылысь. И сылы окота лои артыштны, кыдзи жӧ уджаліс Асныров сы дінын тайӧ пӧшти нин дзонь восӧ.

Кольӧм тулысын Ручпиян сиктын первойысь аддзысьлӧм. Нинӧм быттьӧ сэтшӧмыс. Сӧмын вот ёнджыка леститчис. Ӧні сідзисӧ оз нин. Уджаліс гожӧм... Но арыс, кольӧм вося арыс — мисьтӧм. Не сӧмын коммунист, но и быд честнӧй морт эськӧ гӧгӧрвоис, мый колхозъяскӧд договоръяс вӧчавсьӧны оз сы вӧсна, мед налысь, колхозъяслысь, неустойкаяс перйыны. Татшӧм удж практикаыс — уджсӧ ас визув вылӧ лэдзӧмыс — кыкнан боксӧ кокыштӧ: колхозъяслы убыток и государстволӧн вӧр лэдзан планыс оз тыр. Асныров кӧть эськӧ кыв вылас и признайтліс, мый сійӧ арсяньыс эз гӧгӧрволы договорнӧй системалысь рольсӧ, но признаниеыдлӧн доныс грӧш, оз кӧ сійӧ делӧ вылын вынсьӧдчы.

А талунъя фактъясыс — Асныровлӧн медбур рабочӧйяс вылӧ горзӧмыс, командуйтӧмыс, Свежов ногӧн, дзикӧдз нин терпиттӧм.

Свежов корис Асныровӧс контораас. Сӧмын на бритчӧма, бантикасьӧма, локтіс Асныров.

— Корин?

— Пуксьы. Вопросыс серьёзнӧй.

— Бара районсянь?

Свежов заводитіс спокойнӧя. И Асныров та вӧсна гӧгӧрвоис, мый вопросыс збыль, тыдалӧ, важнӧй.

— Ме вот тарыт артышті тэнад удж йылысь, да артмӧ не большевистскӧйӧн. Мелочсӧ, кавычкаясын, лыддьӧдлыны ог мӧд, а вот арся ӧлӧдлӧмыд, тыдалӧ, тэнад вунӧма нин.

Друг Свежовлӧн гӧлӧсыс муртса дрӧгнитыштіс:

— Мый нӧ сійӧ лоӧ, Прохор Иванович? Кодъяс вылӧ тэ ачыд горзан, кодъяс вылын командуйтан?

Свежов виччысис Асныровсянь вочакыв. Асныров мыжтӧма шпынькерис.

— Да, Григорий Петрович, — скӧрмытӧг заводитіс Асныров, — Микит бригада вылад ме горӧді дзик невеськыда. Признайта.

— А Лука Иван бригадаас мый керин?

— Лука Иван бригадаын? Со ӧд мыйта йӧзӧс талун дӧзмӧдсьӧма. Найӧ нӧ висьталісны жӧ?

— Шыбит, Асныров ёрт, ассьыд елейностьтӧ, мыжтӧм морт пас улад эн дзебсьы. Тырмас.

Та бӧрын на костын пансис чорыдджык кывъясӧн шыбласьӧм. Асныров друг быттьӧ пӧрччис кутшӧмкӧ кышӧд да Свежовлы мӧдіс кажитчыны, мый талӧн эмӧсь ёсь пиньяс, кодъясӧн сійӧ, кыдзи увтчытӧм пон, вермас курччыны нинӧм шыавтӧг, шпыньялігтыр либӧ мыжын признайтчигмоз, пӧпуттьӧ.

Найӧ торйӧдчисны. Аслас нырисӧн Свежов гӧгӧрвоис Асныровлысь пытшкӧссӧ. Аслыс моз шуис: «Дзебсясьӧмӧн скӧралысь мортлӧн пыр тадзи овлӧ. Сӧмын сэки сійӧ эргӧдлӧ пиньяссӧ, кор сылы ёнджыка тальччан бӧж вылас. Но ассьыс ылавлӧмсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын татшӧм мортыс ӧдйӧ заводитлӧ бӧр шыльӧдыштны, мавтыштны».

Свежов гижис райкомӧ письмӧ, кӧні лыддьӧдліс Асныровлысь «ӧшыбкаяссӧ», дзоньнас поведениесӧ, гижис, кыдз шуасны, топыда. Тшӧтш корис ыстыны партийнӧй вын, корис бурджык десятникъясӧс Асныровӧс вежӧм вылӧ. А помас индіс: «Асныровлӧн партийнӧй стажыс абу шыльыд: сылы некымынысь нин сетлӧма выговор, ӧтиысь муртса абу вӧтлывлӧмаӧсь. Ме ногӧн, партия радъясын сылы абу места».

Но и Асныров гижис письмӧ сійӧ жӧ рытӧ, райкомӧ жӧ, сӧмын эз вообще райком ним вылӧ, а сэні уджалысь ӧти мортлы личнӧ.

Райкомсянь вочакыв Свежовлы воис регыд.

Гижис райкомын мӧд секретарыс. Гижис топыда жӧ, скӧрмӧмӧн: «Беспринципнӧй склока тіян», «Бур удж пуктам пыдди мӧд-мӧд бӧрсяыд вӧтлысьӧм, кыйӧдчӧм. Тэ, Свежов, абу прав. Врагъястӧ корсь не ас йӧз пытшсьыд, не Асныров пытшкысь» да сідз водзӧ. Но мыйла татшӧм скӧра, татшӧм истеричнӧя. Весиг оз эскыссьы, мый тайӧ гижӧма райкомса секретарь.

Дыр думайтіс Свежов, ыстыны-ӧ письмӧ ылӧджык, обкомӧ. Артмас-ӧ мыйкӧ. Эз гиж. Сылы аслыс мӧдіс кажитчыны, мый обкомӧдз ыстӧм вылӧ материал явӧ тырмытӧм на и сӧмын делӧыс вермас торксьыны. Колӧ сюсьджыка видзӧдлыны Асныров бӧрся.

XVI

Гажаа воис тулыс. Вӧръю ягъяс праздник кежлӧ моз дзоньнас вӧччисны, ловзисны.

Йи улысь мездмӧм Вӧръю ыпъяліс жӧ, тэрмасис нуны ассьыс ваяссӧ. Шумӧн, ызгӧмӧн пӧльтчис сійӧ да, дзескыд берегъясысь петӧмӧн, мӧдіс гылыдаджык, но сэтшӧм жӧ ӧдйӧ.

Сӧмын Дінъёль катище вылысь сортӧвӧй вӧрӧс ас вӧлясьыс Вӧръюлы не на нетшыштны. Вӧръюлысь ӧтарсӧ и мӧдарсӧ километр кузя вӧлі потшӧма вына киясӧн, найӧ жӧ киясӧн, кодъясӧн вӧлі уськӧдлӧма кок йывсьыс да вайӧма татчӧ кузь керъяссӧ. И ӧні тайӧ ветымын сюрс кубометр вӧр массаыс зэвтчис ва дорын, ва вылын, быд сутш индысис исковтны увлань.

Колӧ кыйӧдны кад. Вына ки, эн узь! Вӧръюыд аслас законъясӧн на олӧ. Лолыштас Войвыв — жугыльмас Вӧръю, йизясны лӧнинъяс, ӧти войӧн визувтас ва, и сэки гажтӧммас катищеыд. Кылӧдчысь, эн узь!

И эз узьны. Мед кӧть и арнас на ю кузялаыс вӧлі лӧсьӧдлӧма: улынінъяссӧ потшлӧма столбъясӧн, вӧчавлӧма выль кырӧмъяс, весавлӧма лӧп чукӧръяс, — но сійӧ ӧд ставыс вӧлі арнас. Код тӧдас, мый вӧчис кер туйсӧ тувсовъя ваыд. Та вӧсна и Свежов ыстіс ю кузя пыжӧн куим морта бригада.

Бригадирӧн вӧлі Микит. Свежов эскис Микитлы, кыдзи и Борислы, коді ӧні тӧвсяньыс нин карын велӧдчӧ тракторист-механик курсъяс вылын.

Микит, Педӧр да Оля, ёртъясыскӧд ӧттшӧтш, водз асылын воисны катище вылӧ; карбас кодь пыжӧ сӧвтісны снастьяс, пуксисны пыжас и мӧдӧдчисны.

— Видза колянныд, ёртъяс! — шапканас ӧвтыштіс Микит.

— Бура ветлыны тіянлы! — вочавидзисны катище вылӧ кольччысь ёртъясыс.

— Сьӧд кыркӧтш дортӧ бурджыка лӧсьӧдӧй!

— Мыйӧн воанныд, пырысь-пыр телефон кузя юӧртӧй!

— Эн тӧждысьӧй, ёртъяс, вӧчам!

И сэк жӧ Микит аддзыліс, кыдзи скӧраліс сы вылӧ Глашаыс, синкым увсяньыс видзӧдлывліс Оля вылӧ. Ӧд Оляыс торкис, Оляыс, нырсӧ сюйис кывтны пыжӧн да сійӧн и торйӧдіс Глашаӧс Микит дорсьыс.

Тайӧ ӧбидасӧ гӧгӧрвоисны катище вылӧ кольччысь ёртъясыс. Гришакӧд орччӧн сулалысь чуткис сылы бокас да серӧктіс:

— Аддзан, кыдзи дузгӧдчӧма Глашаыс?

Свежов шпынькерис.

— Нинӧм. Микитыс бӧр локтас — бурасяс.

Ӧдйӧ кывтісны Микитъяс. Дугдісны нин кывны катище вывсянь найӧс колльӧдысь удж шыяс, сы пыдди ӧтсямӧн ызгис-бузгис ва. Дзоньнассӧ кер туйыс вӧлі шогмана, бригадаӧс ёна дыр некӧн эз кут.

Воисны Сьӧдкыркӧтш кырӧмӧдз. Тані вӧлі медӧпаснӧй места. Арнас дас лун чӧж дзонь бригада уджаліс тані, вӧчис выль ва туй, бокӧ колис кык километр кузя чукыль нэмӧвӧйся лӧп чукӧръясӧн. Код тӧдас, мый висьталас выль кырӧмыс.

— Синмын тусь кодь жӧ тайӧ местаыс, — пыжысь чеччигмоз шуис Педӧр. — Ковмас зэвтчывны.

— Нинӧм, вӧчам, — ас вылӧ эсканаа вочавидзис Микит, — не кӧ татшӧминъясыс, нинӧмла и видлавнысӧ.

Бонасӧ вӧчны керъяссӧ вӧлі дасьтӧма арсяньыс на, да ӧні уджыс пузис ӧдйӧ. Недыр мысти кык километр кузя гырысь лӧп чукӧръяса Вӧръю лои тупкӧма. Кывтысь лӧп пуяс, бон дорті зыртыштчӧмӧн, ӧні шунькйӧдлісны-кывтісны выль кырӧмӧд.

Аскинас рытъядорыс Микитъяс воисны Вӧръю вом дорӧ. Сэні уджалісны морт ветымын. Лӧсьӧдалісны бонаяс, потшалісны васӧ, вӧчисны пуръясянін, виччысисны Вӧръю йылысь вӧр, мед эськӧ крукыштны багырӧн, сорт серти индыны кӧшӧльӧ, пуръявны да мӧдӧдны.

— Дыр-ӧ нӧ онӧ эштӧдӧ? — пыжсянь горзіс Микит. А сылы воча:

— Вӧр,вӧр миянлы колӧ, тӧварыш!

— Вӧр лоӧ! Вӧр тырмас! Сӧмын кутавныд кужӧй!

Берегӧ чеччӧм бӧрын Микитъяс торъялісны. Педӧр да Оля мунісны гортаныс узьны, а Микит первой пыраліс сплав контораӧ да сы бӧрын почта вылӧ: звӧнитіс Свежовлы.

— Тайӧ тэ, Микит, Вӧръю устьесянь нин? — кылӧ, шыасис Свежов, — Сэтшӧм ӧдйӧ?

— Муртса воим. Ставыс бур... А? Сьӧдкыркӧтш дорыд? Зэв бур. Позьӧ... кӧть баркаясӧс лэдз... Но-о. Ёна ямӧ? Кызь вит сантиметр суткиӧн? Кӧсъян лэдзны? Бур. Сэсся нинӧм? Мый? Глаша дузъялӧ? Оля вылӧ скӧралӧ? Тшак ва. Да, да! Сідзи и висьтав, шу, тшак ва...

Та бӧрын Микит муніс гортас, кӧсйис пырны батьыс ордӧ, индысис сыкӧд сёрнитыштны, сылысь чугун чорыдсӧ небзьӧдыштны, но Чугун Ӧльӧш гортас эз вӧв. Кильчӧ ӧдзӧссӧ вӧлі кресталӧма роскӧн. Микит юасис суседъяслысь, но некод висьтавны эз вермы. Ӧльӧш оліс колхозникъясысь ӧтдортчӧмӧн, накӧд сёрниттӧг-висьтасьтӧг. Ӧльӧшлӧн вӧлі аслас мир.

Микит муніс Митрей вок ордас. Найӧ гозъя буретш вӧлі воӧны удж вылысь! Митрейыс — Вӧръю устьесянь, а гӧтырыс — кӧдзан-гӧранінсянь.

— Олан-вылан, вокӧ, — быттьӧ кык во нин абу аддзысьлӧмаӧсь, видзаасисны.

Митрей малыштіс сьӧд тошсӧ да пырысь-пыр ошйыштчис вокыслы.

— Тракторъяс виччысямӧ, МТС организуйтчис.

Микит ошкыштіс. Сылы уси дум вылас вокыслӧн колхозӧ пыригӧн сёрниясыс да ӧні мӧвпыштіс: «Со кутшӧм лоӧма, быдсӧн чужӧм вылас ёнмӧма».

Найӧ муртса сёйыштісны, юыштісны да водісны. Тайӧ корисны мудзӧм мускулъясныс, аскиа уджалан тувсовъя кузь луныс. И дженьыдик еджыд войыс быдтысьысь мам моз люлькӧдіс уджалысь йӧзӧс, чӧсмӧдіс медмусаторнас — уннас.

Но эз узьны войя зверь-пӧтка. Налӧн олан дырыс да кынӧмпӧт перъян кадыс вӧлі вой. Мукӧдыс, вой эшкын улас дзебсьӧмӧн, кранитісны асьсӧ, а мукӧдыс кыйсисны. Кык кока морт рӧдысь петӧм «зверьяс» войнад оз жӧ узьны. Луныс налы вывті югыд и полана. Но и войнас найӧ полісны. Вой шӧр гӧгӧр, быд воськолын быттьӧ исасьӧмӧн, Сьӧдкыркӧтш дорӧ матыстчисны куимӧн.

Войыс вӧлі рӧмыд, а найӧ сераӧсь. Сьӧд чышъяна морт джын горнас юаліс:

— Бона кузяыс вуджны?

— Бона кузяыс, — тшупыштіс тошка морт. Тӧдчис, сійӧ вӧлі тані кӧзяин пыддиыс. — Ӧдйӧджык! Трос помсӧ разь, шыбит миян дорӧ, ачыд ӧдйӧджык пыр. А тэ, крестӧвӧй, — тшӧктіс шай-пай сулалысь коймӧд мортыслы, — дасьтысь кутны помсӧ.

— Крестӧвӧй, — воча шыасис сулалысь мортыс, — збыльысь шуа, тайӧ делӧясыд лёкӧсь. Ме ог тӧд... кияс оз лыбны...

Но чышъяна морт сійӧс эз нин кывзы. Вӧръю ваӧн тірзьӧдысь бона вывті вуджӧртчис да мӧдіс разьны катыдладор бона помсӧ. Тайӧ вӧчсис зэв ӧдйӧ — падъялысь коймӧд мортыс ачыс эз тӧдлы, кыдзи кутіс мӧдар пӧвсянь шыбитӧм трос помсӧ.

— Кыскы, — уськӧдчис, коді вӧлі кӧзяин пыддиыс. — Домалам эсійӧ пу дінас.

Нӧшта здук, и йӧз быттьӧ эз вӧвлыны, вошисны. Век сідз жӧ ызгис ваыс, век нюжвидзис Вӧръю вомӧн бона, сӧмын потшӧма лои не лӧпйӧсь чукыльсӧ, а выль кырӧмсӧ, кер туйсӧ, да кажитчис черӧн сӧтӧм морӧс шӧрӧн.

Асывнас Микит чеччис воксьыс водзджык на. Муртса кӧтӧдыштіс синъяссӧ, тувсов тӧлӧн сарӧгмӧдӧм чужӧмсӧ да сёйтӧг ни ютӧг мӧдӧдчис. Марья, вокыслӧн гӧтырыс, шензис:

— Сёйтӧг-ютӧгыс? Ӧд муртса на дзузгысьӧ шонді. Та кузя луннад эштан на кайнытӧ.

— Колӧ кайны, — сетчытӧма шуаліс Микит, — оз позь нюжмасьнысӧ. Вӧръюыс пӧ ёна ямӧ. А ямас кӧ, сыысь лёкыс абу, став вӧрыс косьмас.

Ывлаӧ петӧм бӧрын Микит думыштіс ёртъяс йывсьыс, но найӧ кӧсйысисны мӧдӧдчыны пӧсь нянь петӧм бӧрын. Найӧс виччысьӧм вылӧ Микит ӧвтыштіс кинас да ӧдйӧ мӧдӧдчис водзӧ.

Асылыс вӧлі пужъя, тувсов уль руа ыркыдик сынӧдыс чазгыштіс нырбордъясад; пуяс вылын, кылӧ, гораа швыркйӧдліс, кӧдзыд йылысь кайтіс пышкай. Колӧ тэрмасьны: тыдалӧ, кӧсйӧ кӧдздӧдыштны. Микит кайигчӧжыс тэрмасис. И сёр пажын гӧгӧр воис Дінъёль вӧрпунктӧ. Сійӧ пырысь-пыр котӧртіс Свежов дінӧ, контораас.

— Тэ воин нин? — нимкодьпырысь горӧдіс Свежов, — Регыд! Ми, другӧ, лэдзимӧ нин вӧртӧ кӧкъямыс час асылын. Педӧръясыс воисны жӧ?

— Эз. Найӧс ме коли. Ме мӧдӧдчи чеччӧм мысти, а найӧ кӧсйисны пӧсь нянь бӧрын.

Свежов юалана видзӧдліс Микит вылӧ да шуис:

— Ме Глашатӧ ог ошкы, нинӧмсьыс чушис. Асныров бригадаын талун моль юрыскӧд муніс. Мися, кольччы моль бӧжас, Микитыд лоӧ бӧжас жӧ. Но эз кольччы. Мед пӧ ветлас Оляыскӧд.

— Меным веськодь, — шуис Микит, но ас пытшсьыс кыліс, кыткӧ быттьӧ орис. Мыйкӧ кусіс. Сійӧ пуксис лабичӧ да содтіс: — Гриша, менам мудзсьӧма, тыдалӧ, час-мӧд лоӧ шойччыштны.

— Дерт, шойччыны, — кутыштіс Свежов, — талун ӧд тэ удж вылӧ он нин мун.

Но лоис сійӧ, мый эз виччысь Микит.

Кылӧ, клопнитіс первойя комнатаӧ пыран ӧдзӧс; чорыда тувччалісны кок шыяс. Воссис вежӧс ӧдзӧс — и на водзӧ петкӧдчис Глаша. Юрсиыс сылӧн вӧлі лёзь, синъясыс повзьӧмаӧсь, вывсьыс киссис пӧсь. Свежовъяс чуймисны, но эз эштыны юавны. Микит вылӧ индӧмӧн, Глаша горӧдіс:

— А-а-а! Вот тай и ачыс, вредительыс...

— Кутшӧм вредитель, мый лоис?.. Глаша дінӧ уськӧдчис Свежов.

— Сӧран! — уськӧдчис и Микит да сойӧдыс кутіс Глашаӧс. — Коді шуӧ?.. Мый?..

— Вот и надейтчим... — мӧдіс висьтавны Глаша, кыдзи вӧлі делӧыс: — Воим ми Сьӧдкыркӧтш кырӧмӧ, видзӧдам — бона эм, керъяс кывтӧны ӧдйӧ. Кодкӧ и шуӧ: бонасӧ ӧд нелючки пуктӧмаӧсь, кырӧмсӧ потшӧмаӧсь, вӧрыс весавтӧм чукыляс мунӧ. Ми котравны. Первойсӧ ог гӧгӧрвоӧй, мыйла тадзи. А вӧрыс чукыляс уна нин пырӧма, водзӧ мунны некытчӧ. Мый вӧчны? Пасибӧ, локтісны Педӧр да Оля, югдӧдісны делӧсӧ. Ми пырысь-пыр вуджӧдім бонасӧ, и керйыс кырӧмӧдыс мӧдіс мунны. А тэ, тайӧ тэ вӧчӧмыд, Микит... Кольӧмыд ёртъястӧ, мунӧмыд асывнас водз, пемыд сорнас... Вӧчнысӧ сэсся некодлы.

— Ми бура лӧсьӧдлім бонасӧ... Ме эг кежавлы Сьӧдкыркӧтш дорӧ. Тэ сӧран! — сӧмын и вермис шуны Микит.

Микитлӧн синъясыс повзьӧмаӧсь, вом дорыс векыштчӧма, сійӧ выныштчис гӧгӧрвоны, ӧттшӧтш корсис комнатаысь петан туй.

— Кадсӧ воштыны оз позь. Тэ, Глаша, вай котӧрт улыс катищеӧ, босьт сэтысь кызь мортӧс да лэччӧй Сьӧдкыркӧтш дорӧ. А тэ Микит...

Но Микит комнатаын эз нин вӧв. Багыра, чера, сійӧ мый вермӧмысь котӧртіс Сьӧдкыркӧтшлань; сьӧлӧмыс измӧм, синъясыс пемдывлісны; дум вылас ӧтитор: кыдзкӧ эськӧ регыдджык мездыны сибдӧм вӧрсӧ.

Со, кылӧ нин шум.

— А-а! — друг кыліс горӧдӧм, — со и ачыс, вредительыс, воӧ.

— Вредитель!..

— Ассьыд лёк уджтӧ весавны воин?

Ошъясӧн вӧтлӧдлӧм чань моз Микит пагъяліс на водзын, косьмӧм горшсьыс выныштчис ньылыштны дульсӧ, кӧсйис гӧгӧрвоны, тірзис, выныштчис чышкыштны син гуранъясас чукӧрмӧм пӧсьсӧ, но ставыс дзугсис, ставыс грӧзитісны, югъялісны жер пиньяс, син водзас гырсяммылісны кулакъяс, киссисны быд нога шуӧмъяс. А бӧрынджык мӧдіс кывны, мый сылы колӧ вӧрзьыны места вывсьыс, ӧтдортчыштны Прохор наступайтӧм улысь.

— Тэысь кындзи некодлы, факт! — быттьӧ жӧм костӧ век ёнджыка топӧдіс Микитӧс Прохор. — Не кӧ тайӧ удж вӧсна, ёртъястӧ эн коль. Вредитель, ваас колӧ шыбитны тэнӧ.

— Ме эг торкав, — кыдзкӧ пытшкӧссяньыс пычкысьӧмӧн сӧмын и вермис шуны Микит. — Ми вӧчлім бура. Тайӧ вӧчӧмаӧсь врагъяс.

— Ха-ха-ха! — лёкысь серӧктіс Прохор. — Башкаыд варитӧ. Кокни и донтӧм. Классӧвӧй врагъяс вылӧ вештыны позяс. Аддзанныд, мый сьылӧ? Тіянӧс кодӧскӧ виас да мӧдас горзыны: «Эй, тӧварышъяс, со, аддзанныд, классӧвӧй врагъяс, кулакъяс виӧмаӧсь мортсӧ. Найӧс колӧ корсьны, аддзыны, мыждыны; война классӧвӧй врагъяслы!» Ті аддзанныд тайӧ мортсӧ? А ми, ми ещӧ комсомолӧ примитім.

Но та кадӧ Микит мышкын, кылӧ, кодкӧ горӧдіс:

— Мый чукӧртчӧмныд? Мый виччысянныд? Мыйла вӧрсӧ он мездӧй?

Тайӧ вӧлі Дуня. Сы бӧрысь котӧртісны морт вит-ӧ-квайт дай вӧр пиысь век петісны. Тані жӧ вӧлі и Свежов.

— Но и рок, — кыр дорӧ матыстчӧм бӧрын шуис Свежов, сэсся юаліс Прохорлысь:

— Мыйкӧ вӧчинныд нин?

— Мый нӧ вӧчан? — вочавидзис Прохор. — Ачыд тай аддзан. Куш ӧти лӧп чукӧрсӧ кӧ весавны, сэні куим лун мунас, а татшӧмыс ӧд куим местаын. Ӧкмыс луннас кылӧдчӧмыс миян эштас. Ме думысь, тайӧс эновтлыны ковмас.

Свежов ёся видзӧдліс Прохор вылӧ, но шунысӧ удитіс Дуня:

— Мый тэ сёрнитан, Асныров ёрт? Кыдзи тэд абу яндзим! Татчӧ кольны вӧр? Та ыджда ваӧн?

— Ни ӧти минут кольтӧг, — тшӧктана горӧн шуис Свежов, — йӧзсӧ торйӧдам куим бригада вылӧ, керъяслы мунмӧн розьӧдалам лӧп чукӧръяссӧ да тарыт жӧ кӧлӧ петкӧдны став вӧрсӧ.

— Ог тӧд, мый тэ верман вӧчны та ыджда ванас? Гожся ва кӧ, дерт, — паныдаліс Прохор, но водзӧ сёрнитны эз мӧд, кыдзкӧ друг воши Свежов дорысь.

Свежов да Дуня вӧліны первойя лӧп чукӧрдінса бригадаын. Сэтчӧ жӧ матыстчис и Микит. Удж дорӧ бригада сувтіс сьӧлӧмсянь.

— Ме ногӧн, — индіс Дуня, — колӧ медводзын керавны эсійӧ сувтса колодасӧ.

Микит, ӧнӧдз на чӧв, эз сӧгласитчы, мыжапырысь шуис:

— Вайлӧй мем гез помсӧ, эсійӧ чургӧдчӧм колодасӧ колӧ медводзын кыскыны, сійӧ томлалӧма ставсӧ, — да шуигмозыс, киас снасть пома, повтӧма чеччыштіс лӧп чукӧр вылӧ, тэрыба тувччаліс капкан кодь ылӧдчысь плавайтысь пуяс вывті.

— Ой, Микит, вӧян! — кыдзкӧ ӧтпырйӧн петіс ставлӧн.

— Позьӧ кыскыны, — колодасӧ крукалӧм бӧрын керъяс вывті берегланьыс чеччалігмоз нин горӧдіс Микит. А Вӧръю ваыс ызгис, нетшкысис, бультыкасис.

Тадзинас нетшкисны унджыксӧ. Бригадаас ставыс уджалісны асьныссӧ жалиттӧг, но Микит да Дуня моз уджавны некод эз вермы. Найӧ босьтісны повтӧмлуннас, удж слӧй тӧдӧмлуннас.

Дуняӧс гӧгӧрвоисны ставӧн, мый сійӧ уджалӧ сознательнӧя, и тайӧ быд повтӧмджык воськолыс, быд вынаджык кывйыс торъя нин Свежовлы туйччис вежӧрас некор вунӧдтӧм вылӧ. Кыліс Свежов, кыдзи Дунялӧн уджыс, Дуняыс ачыс йиджисны сьӧлӧм шӧрас. Но Микитӧс, кодӧс лыддисны тайӧ аварияын мыжанас, унаӧн некыдз эз вермыны гӧгӧрвоны, мӧвпалісны: «Мыжсӧ, тыдалӧ, кӧсйӧ вештыны ас вывсьыс».

Сэсся пемдіс; лапъя козъяс содтісны кыр дор пемыдсӧ, но удж эновтны эз позь. Тайӧ войсӧ кӧ эновтчыны — талунъя уджыс вошас весь, ваыс чинас, керйыс коляс, дай сэтчӧ жӧ уджыс коли этша: улі лӧп чукӧръясӧдыс кер туйсӧ вӧчӧма нин. Ӧні став йӧзыс чукӧрмис татчӧ, вылі чукӧр дорӧ. Мый вӧчны? Нинӧм оз тыдав, мудзисны, тшыгӧсь.

— Вайлӧй гез помсӧ, — зэв гораа, быттьӧ вунӧдӧма, мый сійӧс лыддьӧны мыжаӧн, шуис Микит, — кӧть вӧя, а крукала эсійӧ шӧрас чурвидзысь пусӧ. Ме думысь, сійӧ нин и кутысьыс.

Некод нинӧм эз шу, сӧмын унджыкыс мустӧма видзӧдлісны сы вылӧ. Но Дуня Микитӧс эз эновт: вайис канатлысь пекляа помсӧ да Микиткӧд тшӧтш воськовтіс ва дорӧ. Микит сійӧс колис. Берегсянь котӧртыштӧмӧн чеччыштіс медматыса лӧп чукӧр вылӧ. Берегын ставыс тӧдлытӧг акнитісны, повзисны:

— Микит?..

— Вӧяс...

— Видзӧд жӧ, ой-ой!..

— Мый ойзанныд, — медгораа шуис Прохор, — ачыс мыжаыс. Вӧяс кӧ, сэтчӧ и туйыс.

Микит сувтовкерис, буракӧ, индысис чеччыштны медбӧръя колода вылӧ, а сэсся пу дорас, коді чурвидзис кывтыдланьын. И друг видзӧдліс йӧз вылӧ. Найӧ, пемыдысла сера чужӧмаӧсь, повзьӧмӧн видзӧдісны Микит вылӧ. Микит горӧдчис:

— Мыжалӧй менӧ, но ме абу мыжа... Не сыын делӧыс: колӧ вӧрсӧ мездыны, — тадз шуис Микит да чеччыштіс веськыда сюръя помӧ, ставыс виччысисны ваӧ усьӧм. Но Микит колода помӧ сюйис нин пеклясӧ, индысис чеччыштны бӧрвыв. Сэк кості вӧрзьыштіс колодаыс, и... Микит воши. Берегын акнитісны мӧдысь...

— Вӧйис!..

— Мыччӧй потшъяс!..

— Гезъяс, гезъяс!..

— Кутӧй! Со эстӧн бультыкасьӧ!

Котралісны, горзісны. Кодсюрӧ удитіс нин жалитыштны, ошкыштны, кыдзи овлӧ мӧс кулӧм бӧрын.

И сэк жӧ, кылӧ, кодкӧ горӧдіс: — «Гез помсӧ кутӧй!» — да йӧз чукӧрсянь веськыда чеччыштіс ваӧ.

— Ой! Код бара тайӧ.

— Ачыс вот вӧяс...

— Со, со сэн нин мыччысьліс...

— Кут!.. Эз сюр...

— Кутіс. Кыскӧ!

Свежов кузь потшӧн котӧртіс вӧрсянь, юаліс:

— Мый? Кутісны?

Берегӧ кыскисны кык ёкмыль. Дуня шуйга кинас коскӧдыс кутіс Микитӧс. И кодыр Свежов аддзис, мый тайӧ бара жӧ Дуня, сылы юрас быттьӧ гымыштіс, Дуня повтӧмлун водзын кыдзкӧ друг лоис яндзим. Сійӧ уськӧдчис Микит да Дуня дінӧ, а йӧзыслы горӧдіс:

— Пестӧй ыджыдджык би! Сетӧй кос паськӧмъястӧ! Ӧдйӧ!

Дуня лӧзӧдӧма, сулаліс кыр йылын, тірзьӧмысла нинӧм шуны эз вермы. А Микитӧс качайтісны.

Глаша жалитіс-ӧ Микитӧс, либӧ скӧраліс сы вылӧ, сулаліс бокын, эз вермы кутны асьсӧ — бӧрддзис. Сы дорӧ матыстчис Прохор.

— Он-ӧ вредитель друг вӧснаыд бӧрд? Эк тэ, нямӧд! Кӧн тэнад классӧвӧй сюсьлуныд. Помнитан, ме тэныд раз-мӧд нин шулі, мися, Микит вылад эн надейтчы. Вот и петіс ортсӧ. Тэ ӧні, гусьӧникӧн висьтала, асьтӧ кут, кыдзи комсомолка: Микитӧс эн дорйы, ни ӧти доръяна кыв эн шу. Сійӧс колӧ чорыда мыждыны.

Но Глаша нинӧм шыавтӧг бергӧдчис мӧдарӧ да голяыс нӧшта ёна гӧрддзасис. Тайӧ-ӧ думайтліс Глаша...

Микит воис асас сӧмын аскинас, аслас койка вылас. Сы дорын пукаліс Дуня. Микит дыр думайтіс, тыдалӧ, казьтыліс, кыдзи вӧлі делӧыс, сэсся юаліс Дунялысь:

— Мольсӧ мездісны?

— Мездісны. Кывтіс ставыс, — вочавидзис Дуня.

— Сійӧ кӧть бур, — ньӧжйӧникӧн шуис Микит да бура унмовсис.

Свежов, кыдзи и Дуня, некутшӧма эз эскы, мый тайӧ вредительствоыс — Микитлӧн удж, и та вӧсна нӧшта нин ёна заводитіс туясьны, оз-ӧ кыдзкӧ-мыйкӧ югдыштны збыль вредитысь йӧзыс.

XVII

Помкатӧг нинӧм оз вежсьыв. Эз кӧ вӧвлы Гӧрд Октябрь, Кӧчпиян да Ручпиян сиктъяс эськӧ эз мӧдны шусьыны «Гӧрд Октябрь» колхозӧн. Эз кӧ вӧвны вӧр вӧчӧмъяс — эз нимавны Вӧръю ягъяс, эз вӧв Дінъёльса вӧрпункт, эськӧ Ӧдюклӧн нимыс эз вежсьы Дуня нимӧн. А ӧні, бӧръя каднас, весиг вуніс, вушйис йӧзлӧн вежӧръяссьыныс, мый тайӧ ӧнія Дуняыс вӧвліс морт рӧдӧн эновтӧм пӧчинӧкса Ӧдюк. Быдлаті статя шӧр тушасӧ, ӧзъян чужӧмсӧ ӧні содтісны куслытӧм, мудзлытӧм вын, удж вылӧ пример. Гӧрд пӧв вылын-ӧ, собраниеяс вылын пример пыдди вайӧдігӧн-ӧ, том йӧз пӧвстын велӧдчӧмын-ӧ — быдлаын вӧлі — Хуторкова Дуня.

Свежов Гриша гордитчис Дуняӧн. Ӧд сійӧ син водзын, сійӧ вӧрпунктын быдмӧны татшӧм йӧзыс. Мӧд во нин Свежов сюся видзӧдіс Дуня быдмӧм бӧрся.

Дуня первойяссӧ эз эскы, мый Свежов Гриша мӧдас радейтны сійӧс, уна воясӧн олӧмысь кольӧм мортӧс. Но ставыс лоис мӧдарӧ, и ӧні некод нин эз чайт, мый Дуня да Гриша коркӧ торйӧдчасны.

И ӧтчыд — тайӧ вӧлі кылӧдчан удж помасьӧм бӧрын нин — Дуня муніс пӧчинӧк гортас Свежова Дуняӧн да бать-мамыслы висьталіс, мый сійӧ ӧні верӧс сайын нин. Бать-мамыс весиг повзьыштісны. Эн жӧ пӧ ӧд бать-мам благӧслӧвиттӧгыс сідзисӧ вӧч. А Дуня — ассьыс: сійӧ пӧ тіян, тайӧ сёрниыд, важ пемыд коляс.

— Эстшӧмӧсь ӧд ті, югыдлунъяс... — кывнас мамыс видіс Дуняӧс, а мӧвпнас эськӧ нимкодясис да шуаліс аслыс: «Слава богу, кӧть инасьӧмыд».

Сӧмын гижсьӧм бӧрас регыд мысти Свежов муніс командировкаӧ тӧлысь кежлӧ. Гажтӧм вӧлі Дунялы, гортса учительсьыс гажтӧм, дай сэтчӧ жӧ ныв-зон дорӧ петны кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд: шуасны ещӧ, верӧсыс пӧ абу да гуляйтӧ.

Гажӧдчис сӧмын лунся удж вылас, паськыд ягвывса уль сир лэдзан аслас участокын. Участокыс вӧлі керкаяс дінсяньыс ӧти километр сайын.

Лунъясыс вӧліны гажаӧсь, уль сир дука яг выв сынӧдыс вом тырыд сюрис, кыпыда лолавсис. Кок улын еджыд кӧр нитшыс кышакыліс. Он кӧсйы да гажӧдчыштсяс, пожӧм йыв кӧк моз сьылыштсяс. И сьыліс Дуня. Асывнад муртса бердас пожӧмъяс сайӧ и босьтчас:

— Кӧр нитш ягын кӧк моз сьыла —

йӧ-ӧ-ла ылӧ кы-ы-лӧ.

Му-у-суклысь ворсан шы кыла —

Во-о-ча меным сьы-ы-лӧ-ӧ.

Ылӧ-ылӧ асъя лӧнь сынӧдас паськалас йӧлӧга шы; логысь логӧ, гӧраысь гӧраӧ уялас, чуксасяс. А сылы воча, водзынджык либӧ бӧрынджык, йитчасны мукӧд шыяс.

Кывзы кӧть асывбыд, лунтыр, рытӧдз — удж горыс вӧля выв гудӧкӧн ворсіс. И тайӧ ворсӧмас мыйкӧ аддзытӧмтор быттьӧ меліа малаліс сьӧлӧмтӧ, чуксаліс уджлань, ӧтувъя олӧм вӧсна, водзӧ вылӧ вӧзйысис вын да збойлун, водзӧ овны радейтӧм.

Дуня воис аслас участокӧ. Синъяснас тывйыштіс еджыдӧдз кассялӧм пожӧм дінъяссӧ, найӧ сулалісны тшем да ӧтмоза кассялӧмъясыд быттьӧ сералісны.

Тулыснас, кылӧдчӧм бӧрын, тайӧ участокас воӧм мысти, Дуня первой гогналіс пожӧм дінъяслысь кыз кырсьсӧ: сывтырйысь вӧсньыдджык пожӧмъяслысь — кык боксянь, кодъяс кызджыкӧсь — куим либӧ унджык боксянь. Гогналӧминыс вӧлі весьтӧн-джынйӧн пасьтанас, кык весьтысь кузьджык кузянас. Гогналӧминтіыс пу кузя ногӧныс лэчыд кахӧн^Ках — пожӧмӧс кассьыштӧм вылӧ инструмент./^ визьнитӧма. Шӧр визь вевдор помсяньыс пу пӧлӧсӧн визьйӧдлӧма нӧшта, быттьӧ ордлыяс йӧралӧма. Татысь и петӧ сирыс. Шӧрса визь улі помас ичӧтик пилаторйӧн пожӧм пӧперегыс пилитыштӧм туйӧ пуктӧма сюмӧдысь вӧчӧм чибльӧг. Тайӧ ставнас и шусьӧ карраӧн, а визьнитӧмыс — вздымкаӧн. Карраыс Дунялӧн вӧлі некымын сюр.

Дуня тэрмыштчис шыбитны уджалігӧн ковтӧм паськӧмсӧ, пасьталіс уль сирӧсь паськӧм, нӧшта ӧтчыд видзӧдліс, лэчыда-ӧ лэчтӧмаӧсь кахсӧ да мӧдіс вздымкаӧн.

Медводзын кассьыштіс медмуса пожӧмсӧ, коді участокас сир петӧм сертиыс вӧлі медбур; тайӧ, йӧла мӧс моз, сирсӧ сетіс мукӧд пожӧмъяс дорсьыс вит мында, быд сборка коласт тыртіс куим чиплюг тырӧн карра вылӧ — козьналіс мӧс вый кодь веж, ыджыд канифоль процента уль сирӧн. А карраыс тайӧ пожӧм дорас вӧлі нёль.

— Весиг пожӧмыс, абу ӧткодь, — аслыс шуис Дуня. — Мукӧд пожӧмлӧн кӧзалӧн моз — «йӧв ни вурун». Мукӧдсьыд он пычкы, скуп кӧзяйкалысь сёянтор корӧм кодь жӧ: гожӧмбыднад муртса кыскан кыксё, ёна нин — нёльсё грамм, нач сулач мӧсъяс кодьӧсь. Абу ставыс ӧткодь.

Дуня кӧсйис эськӧ ассьыс Гришасӧ сравнитны кутшӧмкӧ омӧльджык морткӧд, но эз эшты: кассьыштӧминтіыс уськӧдчис уль сир, тувсов кыдз пуӧс сӧтӧм бӧрын зарава моз ойдыштіс. Визувтігмозыс шондіыслы паныд ворсіс зарниӧн, дзирдаліс; кыкнан вожсяньыс, быттьӧ кык рӧдниксянь, ӧтилаасис сирыс шӧръя визьӧ да визувтіс чибльӧгӧ.

— Тайӧ — рӧшкыдик сакар! Эськӧ юмов кӧ вӧлі... — вашкӧдіс Дуня, а сьӧлӧмыс, кыдзи оз тыра чуман вайысь ичӧтик нывкалӧн, тіпкис, унджык сир лэдзны кӧсйысьӧмыс содіс уна пӧв; думсьыс чукӧртіс Гришалы петкӧдлӧмвыв ыджыд козин — сир лэдзӧм кузя Дінъёль устьеын медыджыд показатель.

Лӧсьыд овны да уджавны, кор сьӧлӧмыд тыр нимкодьӧн, кор дзоньвидзалунсьыд кындзи на эмӧсь радейтанаторъяс. Карраысь карраӧ, пожӧм дорсянь пожӧм дорӧ Дуня ветлӧдліс сідз жӧ кокниа да выныштчытӧг, кыдзи овлывлӧ челядьлӧн, кор найӧ ворсӧны радейтана чачаӧн.

И удж пытшкӧ вӧйӧм Дуня эз аддзыв, кыдзи сы дінӧ матыстчис Прохор Иванович Асныров.

Прохор эз ӧтнас вӧв; тшем сулалысь пожӧмъяс сайын дзебсясис сылӧн гуся пӧдругаыс — Парпенова Настя, коді неважӧн на локтіс Дінъёль устьеса вӧрпунктӧ счетоводӧн.

Кыдзи и Ручпиян сиктын олігӧн, Асныров да Парпенова костын, йӧзлы кажитчӧ, некутшӧм йитӧд эз вӧв, но тайӧ йитӧдыс вӧлі чорыд да аслыснога.

Кыліс кок шы, и Дуня аддзис: локтӧ Асныров.

«Мый нин корсьӧ тайӧ, — думыштіс Дуня, — сылӧн ӧд уджыс абу тані?»

Асныров, ылӧдлана нюм вӧчӧмӧн, матыстчис Дуня дінӧ.

— Чолӧм, Дунялы!

— Чолӧм!.. — вочавидзис Дуня да весиг эз сувтыштлы, мӧдіс водзӧ.

— Значит, ӧні верӧстӧм? — вӧтчыштіс да Дунялы пельпомас лапнитіс Прохор. — Дзонь вежон на оз во. Сэсся Асныров мыйлакӧ тӧдчымӧнъя падмыштліс, но регыд босьтіс асьсӧ киас, мудера содтіс: — Дуня, тэ молодеч! Тэнад сирыд, шуӧны, медуна, медводзын мунан, ордйысьӧм кузяыд, ме думысь, медводдза места босьтан, тонна сайӧ чукӧртан. Сэсся нӧ Гришасьыд гажтӧм абу?

Дуня серӧктіс, видзӧдліс Прохор вылӧ, збыльлунсӧ дзебӧмӧн, шуис:

— Мый нӧ гажтӧмыс. Гажыд кӧ бырас, эмӧсь тай Прохор кодьясыс — гажӧдчы сӧмын, — а ачыс, быттьӧ полнӧй ходӧн индӧм машина, карраысь карраӧ, пожӧмысь пожӧмӧ ветлӧдліс, вӧчаліс вздымкаяс.

Чарӧм выв койт вылын сьӧд дозмӧр моз, Прохор вӧтлысис Дуня бӧрся, кадысь кадӧ сувтовкерліс, мыйкӧ думайтіс, кыйӧдіс кутшӧмкӧ здук, но Дуня вуджӧр моз котӧртіс водзӧ, кыскис ас бӧрсяыс.

— Тэ, тыдалӧ, збой ичмоньыд, — шуис Прохор да яндысьтӧма кутыштліс Дуняӧс куш сойӧдыс. Дуня тайӧ шамыртӧмысь кыліс лёктор, нетшыштчис, но шуис нюмъялігтыр, скӧрмӧмсӧ петкӧдлытӧг:

— Кывйыд кӧ лудӧ, больгы, а киӧн эн вӧрӧд.

Но Прохорӧс тайӧ ньӧти эз падмӧд, дай прӧста мунны эз вӧв сійӧ планын. Сэк сійӧ вуджис выль нога ылӧдчӧмӧ, матыстчис пожӧм дінӧ.

— А эсійӧ нӧ тэнад мый? Он тай лэчыд кахӧн вздымитчы.

— Мый нин тэ... Збыльысь ӧмӧй, Прохор Иванович? — повзьыштіс Дуня. — Сідзкӧ, кеслысьысьыс омӧля кеслӧма, а ещӧ специалистӧн лыддьысьӧ.

— Волы татчӧ, волы, — ускас дзебис ассьыс ылӧдчӧмсӧ Прохор, — татшӧм вздымкаыд и оз туй. Сир ветлан сӧнъясыс, аддзан, кыдзи нетшкыссьӧмаӧсь. Татчӧ уль сирыс сувтӧ и косьмӧ, оз визувт.

— Мыйла нӧ сійӧ? — матыстчис Дуня. — Тӧнлунъя кодь жӧ лэчыд-а?

Прохорлӧн чужӧм вылас кайис сьӧд вир. Сійӧ жӧдзыштіс места вылас, сэсся друг уськӧдчис.

— Кылан, Дуня, — клещи моз чорыда сапкысис Дуня пельпомъясӧ Прохор, тшӧкыда лолалӧмӧн шуаліс: — Быдлаын вӧр... Мужикыд абу гортын... Некод оз аддзыв...

Дуня ӧні збыльысь нин повзис. Шыбитіс кисьыс кахсӧ да став вын-эбӧссьыс мӧдіс мездысьны...

Но сэк кості Дуня участокын жӧ, быттьӧ пу йылысь усис, кодкӧ гораа серӧктіс...

Повзьӧмысла-ӧ, ыджыд вынысла-ӧ, Дуня конйыштіс Асныровӧс да, лёзь юрсиа, ӧдйӧ видзӧдліс серӧктысь вылӧ. Ки помас тшак вотан чумана, пожӧмъяс костті муніс Парпенова Настя. Дуня видзӧдігкості буретш сійӧ видзӧдліс Дуня вылӧ, дивитанаӧн довкйӧдліс юрнас, шурк бергӧдчис да, гораа сералігтыр, вуджӧртіс пожӧмъяс сайӧ. Асныров шутьлялӧмӧн муніс мӧдарӧ.

Здук-мӧд — и Дуня, блед чужӧма, сулаліс пожӧм дінӧ пыксьӧмӧн да эз тӧд, мый сылы вӧчны ӧні. Кыліс сӧмын ки-кокыслысь рудзмунӧм, пожӧмъяс дорӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм зывӧклун. Быттьӧ ставыс овсьӧма, шудлун дозйыс киссьӧма, кытчӧкӧ тӧвзьӧма.

— Проклятӧй йӧз!.. — вомгорулас вашкӧдіс Дуня, гӧгӧрвоӧмӧн, мый тайӧ вӧлі ставыс нарошнӧ лӧсьӧдӧма, мед Парпенова висьталас Гришалы збыльтор дінас уна пӧв содтӧмӧн.

XVIII

Прокопей Хуторковлӧн таво тулыс шогыс нӧшта на джудждаммис, ас вылас не рад, лунъюгыдыс пемыд; оліс мудз, лӧнь, чӧв.

— Тэ, кӧзяйка, колӧкӧ, гӧр-кӧдз, а ме ог вермӧдчы, — тулыснас ыж ку пасьта муяссӧ видлывліг, шуавліс Прокопей. — Став вын-эбӧсӧй бырӧма, уджыс кисель быттьӧ, киысь сідзи и киссьӧ. Думсьыд кӧсъян на уджыштны, а сьӧлӧмыд кусӧма.

— Вот и олам ми тэкӧд, — сылы воча ышловзис Люба, — быдтім пиянӧс, панявлім быдтысян рок. Вот и олім, удж вылад и ковмас гегдыны.

— Эк ті, кын сьӧлӧма пиян, — бара ружӧгтас Прокопей, — пуктыны эськӧ тіян морӧсъясӧ бать-мамлысь сьӧлӧмсӧ, дыр-ӧ ті сэк эськӧ олінныд томиник вир-яйяснаныд?

— Старик, — сэк шулывліс Люба, — гашкӧ, челядьыд правӧсь, гашкӧ, збыль колӧ на дорӧ мунны?

Татчӧ Прокопей скӧрмывліс.

— Тэ, старука, мый оз ков, эн сёрнит. Ылӧг ӧд сійӧ, Дінъёль устьеад мунӧмыд. Найӧ, пияныд миян, биа из чорыд олӧмсӧ, курыд кушман вылӧмсӧ эз на тӧдлыны. Миян вылӧ ӧд век надейтчӧны. Оз артмы, старука, оз артмы тадзитӧ. Садьсяласны — воасны. Шедтӧм вӧвъяс гожӧмнас тшапӧсь жӧ, да тӧвнас раммӧны, нянь кусӧктӧг шедӧдчӧны.

Тадзи Прокопей сёрнитлывліс гӧтырыслы, аслыс, но вит мында думайтіс. Сійӧ кыліс, гудыра аддзис серпасъяс аслас водзӧ олӧмлысь, пӧрысьлунлысь, и найӧ вӧліны гажтӧмӧсь, повзьӧдланаӧсь.

Мукӧд дырйи сійӧ петас керкасьыс, пуксяс кильчӧ пос вылас, синъяснас жугыля кытшовтас ассьыс пӧчинӧк кушсӧ, керка-картасӧ да жальпырысь копыртлас юрнас: мый вӧлі вӧчлӧма Прокопейӧн — ставыс важмис, сісьмис; ёнджыка увтыртіс вӧрыс, ытва моз быд дорсянь ойдіс, мырддис Прокопейлысь кушторсӧ, кӧдза муяссӧ, весас видзьяссӧ.

— Мый вӧчны? — бӧръя кадас пыр тшӧкыдджыка мӧдіс воны юрас Прокопейлы.

И ӧтчыд — тайӧ вӧлі ытшкыны петтӧдз на — Прокопей шуис Любалы:

— Кӧзяйка, пӧжавлы жӧ меным лун-мӧд кежлӧ пажунтор, бур йӧз дінас кӧть петавла, вӧлӧстяс, кӧн мый нин вӧчсьӧ видзӧдла.

И эз веж кывсӧ. Водз асылын чеччис, вежис дӧрӧмсӧ, жытниксьыс кӧзяйкаыслы тшӧктіс пыртны гӧтрасигкежлӧ лӧсьӧдлӧм пинжак-гачсӧ, картузсӧ — мӧдӧдчис.

Рытнас, шонді лэччан кадӧ, Прокопей воис вӧлӧстьӧ. Важъя друг Чугун Ӧльӧш керка вылӧ весиг эз видзӧдлы — шуньгис Ӧльӧш пи ордас, Митрей ордас. Сэні жӧ и оліс Прокопейлӧн пиыс, Ильяыс, первой тшупӧда школаын велӧдчысь.

— Волытӧм гӧсть тай, волытӧм гӧсть! Олан-вылан, Прокопей Гаврилӧвич. Татчӧджык... диван вылас пуксьы, — сӧмын на удж вылысь воӧм Митрей гозъя батьӧс моз примитісны Прокопейӧс.

Прокопей первойсӧ быттьӧ поліскодь, думсьыс асьсӧ улӧджык пуктіс: мыськӧм джодж кузяыс поліс воськовтны, занавеса ӧшиньӧдыс яндысис видзӧдлыны, диван вылӧ пуксис — быттьӧ кань ассьыс лапасӧ пуктіс, поліс, мед диван дорын дозъясын быдмысь цветъясыс эз вӧрзьыны.

«Озыра олӧ, батьыс дорысь ёна озыра, — думайтіс Прокопей, — ӧтилаас олігӧн керкаыс век гидня кодь вӧвліс, а видзӧдтӧ — овмӧдчӧма, во-мӧдӧн и овмӧдчӧма».

— Буретш пӧру локтін, Прокопей Гаврилович, — гажаа шуаліс Митрей, — праздник миян аски, колхознӧй праздник.

Прокопей артыштіс, кутшӧм праздникъяс овлӧны тайӧ кадӧ.

— Сура праздник, гашкӧ? Ме пӧрысь юрнад да эг вермы помнитны.

— Абу, — мӧдіс висьтавны Марья, Митрейлӧн гӧтырыс. — Колхознӧй праздник миян аски, годовщина, юбилей.

— Юбилей... — бӧрсяньыс шуис Прокопей, — мыйкӧ тай нӧ ме эг кывлы татшӧм нима праздниксӧ?.. Кӧсйис эськӧ юавны, кутшӧм лун кузя нӧ шусьӧ тадзинас, но сэк Марьялӧн нюмдыштліс вом доръясыс да таысь Прокопей аддзис асьсӧ нинӧм тӧдтӧмысь дивитӧм, водзӧ эз юав, мӧдіс котравны синъяснас керка пытшкӧд.

Енув пельӧсын ен чом ни енъяс эз вӧвны, сы местаӧ вӧлі пуктӧма зэв ыджыд серпас, кӧні воськовтӧмӧн сулаліс кузь, руд кышана морт, картуза, чужӧмыс сылӧн бур, синъясыс меліӧсь, быттьӧ мунігмозыс мыйкӧ думайтіс. Вӧлісны и мӧд пӧлӧс серпасъяс. Но Прокопей найӧс нимъяснас эз тӧд.

Сэк буретш Митрей челядькӧд ӧттшӧтша пырис Илья.

— О-о! Батьӧй тай. Видза олан! — уськӧдчис батьыс дорӧ Илья.

Видзаасисны и мукӧдыс: Илья ыджда Коля да наысь ыджыдджык ныв — Саша.

— Эг и тӧд ме тэнӧ, Ильюш, — ыджыда нин быдмӧмыд, — радліс Прокопей да Илья сьыліысь босьтіс киас пионер галстук помсӧ.

— Тайӧ нӧ гожӧмнас новланныд, абу ӧмӧй татӧг пӧсь?

Челядь, мӧда-мӧдныс вылӧ видзӧдлӧмӧн, серӧктісны.

— Оз ӧд кӧдзыдысь новлыны тайӧ. Пионерскӧй галстук тайӧ, — висьталіс Илья, а Коля вашкӧдіс чойыслы:

— Ыджыд нин, а сійӧ на оз тӧд.

Сэсся сёрнитісны, висьтасисны рытбыд: Прокопей ӧтарӧ вевъяммис, варовмис, но кодыр мӧдісны узьны водны — пыксьыны мӧдіс.

— Мый ті, крӧвать вылӧ водны? Став еджыд калинкортӧ сьӧдӧда. О-о-ог! Кытчӧ ті, мый? Татшӧминӧ водны? Ме, со, джоджад шыбитышта кышан да чӧскыда узьсяс. О-о-ог!.. Мый ті!..

Прокопейлы крӧвать да прӧстыня вылад водӧмыс кажитчис вывті ыджыдторйӧн, и сійӧ некыдз эз вермы миритчыны бур кӧзяеваыскӧд.

Марья вашнитіс Сашалы, тшӧктіс босьтны прӧстынясӧ. Прокопей вӧлисти водіс. Но бура узьны эз вермы. Кыліс и аддзыліс, кыдзи югдыны босьтчигӧн Митрей муніс чери кыйны: недыр куйлыштіс Марья чеччӧм бӧрын... Оз узьсьы. Кутшӧмкӧ бокыса мӧвпъяс уялӧны юрас. Чеччис. Но сёрнитны вӧлі некодкӧд. Марья тойтіс — пуис-пӧжаліс, Митрей эз на во. Сӧмын челядьлӧн чеччӧмыс шызьӧдіс керкасӧ, вайис Прокопейлы выль думъяс. «Эстшӧмӧсь ӧд, кыдзи балуйтчӧмаӧсь, — дивитіс Прокопей, кор челядьыс пырисны узянінысь трусикъяс да майкаяс кежысь да заводитісны весавны пиньяс, мыссьыны майтӧгӧн. — Тшӧтш и менсьым пиӧс нежитӧмаӧсь. Но такӧд ӧттшӧтш вӧлі мӧд мӧвп: вывті нин збойӧсь да дзоньвидзаӧсь челядьыс. «Быдмасны — йӧз лоӧны, косаыд мӧрччыны мӧдас, мыръясад оз мӧд крукасьны, сюсьӧсь лоӧны», — думайтіс Прокопей.

Самӧвар пузигкежлӧ чери кыянінсянь воис Митрей.

— Мукӧд луннас, сёрӧдзтӧ уджалам да, ог путьмы ветлынысӧ, а талун час жӧ, мися, видла... — пыригмозыс и мӧдіс сёрнитны Митрей. — А сюрис ӧд ӧбедайтны, Прокопей Гаврилович...

Марья вайис чугун, лузансьыс Митрей кисьтіс сынъяс, сирпиян. Рытнас моз жӧ Прокопей да Митрей костын пырысь-пыр пансис сёрни: юасисны, висьтасисны — Митрейӧс Прокопей лыддис ас кодьӧнджык. Митрейлӧн вӧлі Прокопейлӧн кодь жӧ сьӧд тош.

Руӧн пӧлясьысь еджыд самӧварыс рӧмпӧштан моз нерис чай юысьясӧс. Мый вӧчӧ Прокопей, сійӧ жӧ артмӧ и самӧвар вылас, сӧмын тешкодьджыка: вывті кузьмӧс чужӧм дорас матыстчылас плавкӧс чайнӧй блюд, кузь кыв кодь пӧсь кӧвдум, вилки улын, быттьӧ кузь емъяс йылын, пражитӧм порсь яй, неуна пӧлӧстчыштан — чужӧмыд пинёвтчӧ.

Марья матыстчис часі дорӧ да шуис:

— Ті юӧ, ме котӧртла порсьясӧс вердыштны. Сашук, пачас кӧвдумъяс, недыр мысти кыскы да содты пызан вылас.

— Порсьясӧс кӧзяйкаыс вердӧ, — Марья петӧм бӧрын Прокопейлы висьталіс Митрей. — Ставсӧ сё гӧгӧр быдтамӧ. Зэв гырысьӧсь. Яйнад миян колхозыд олӧ.

— Сійӧтӧ, дерт, колхозыдлӧн эм, — ошкис Прокопей, кӧть эськӧ думайтіс аслысногӧн: «Колхозыдлӧн сійӧ абу на аслад». Но шуны нинӧм эз шу: бур кӧзяеваӧс дӧзмӧдны оз позь.

— Асьным торйӧныс, быттьӧ, быд во жӧ видзам. Прасла кодьӧсь быдмӧны, рӧдыс бур да.

Та бӧрын Прокопейлы тӧд вылас усис юавны Митрей бать йылысь, Чугун Ӧльӧш йылысь: кыдзи пӧ овлӧ да мый вӧчлӧ. Но Митрей бура висьтавны эз вермы.

— Ме батьӧс ог вермы гӧгӧрвоны. Кымынысь корлі ас дінӧ овны, кымынысь сёрнитлі бурӧн и лёкӧн. Оз мӧрччы. Олӧ йӧзысь дзебсясьӧмӧн, кильчӧыс пыр игана — он тӧд, ловъя али кулӧма. Пӧрысь выжывыс кӧ нин босьтӧма-а. Чугунӧн прӧста эз шулыны. Сэтшӧм чорыдӧн, тыдалӧ, и кулас.

Сэсся Митрей висьталіс Опонь вок йывсьыс, мый сійӧ сэтчаньын, Сибирас, колхозӧ жӧ пырӧма. Абу пӧ и ковлӧма гортысь вӧрзьывлыны, быдлаын пӧ ӧти законъяс, быдлаын колхозъяс, дай сідз пӧ и колӧ сійӧ.

«Гӧрд Октябрь» колхозлӧн юбилей луныс удайтчис шондіа, гажа; енэжыс кымӧртӧм, сӧдз; эжатӧм паськыд муясыс вежӧсь; быд рӧмъясӧн вӧччис Важкукйӧр, праздничайтанін. Сэні тырыс нин вӧлі йӧз. Коді сулаліс, коді веж турун вылын пукалігмоз сёрнитіс ас кодьыскӧд. И зэв гажа вӧлі, ставыс радліс. Мича сера ситечьяс, шӧвк платтьӧяс, гольыд серамъяс — ставыс чукӧрмӧм татчӧ, югыд шонді улас.

Татчӧ жӧ воисны и Митрей да Прокопей.

Коркӧ важӧн нин, кор Важкукйӧр дорӧдзыс эз на вӧв нюжалӧма сиктыс, кор Прокопей ещӧ том на вӧлі, помнитӧ: енлысь зэр корӧм могысь енъясӧн да попъясӧн сиктнаннас татчӧ волісны кевмыны. Сэки и йӧзыслӧн чужӧмъясыс вӧлісны жугыльӧсь, «криста ради» корана синъясыс чатӧртчӧмаӧсь вывлань, ышлолалісны. Сэсся сы бӧрын татчӧ сувтӧдлісны крест да быд во кузь зіб йыв енъясӧн, паськыд пӧвъяс вылын «спасъясӧн» волісны попъяс, сиктса олысьяс кевмӧны бур урожай.

Но ӧні ни крестыслӧн, ни чомйыслӧн весиг местаыс эз тӧдчы. Вӧлі веж туруна шыльыд йӧр, а гӧгӧрыс грымвидзисны гырысь стрӧйбаяс. Татшӧм гырысьяссӧ Прокопей эз на аддзывлы. Гашкӧ нӧ, Дінъёль устьеын татшӧмӧсь... Сёӧн-джынйӧн мӧс вылӧ ӧти картаыс. А сэтшӧмыс вӧлі кык. Сэсся кык вӧв конюшня, порсь видзанін да мукӧд стрӧйбаяс. Неылын сэн жӧ, ключ берегын лунлань банӧ, панӧма тшупны зэв гырысь керкаяс.

— Сюрс морт татчӧ тӧрас, — шензис Прокопей, стрӧйбаяс вылӧ видзӧдіг. А Митрей сылы висьтавліс, кӧні мый да мыйла тайӧ тадзи, а эсійӧ сідзи.

— Школа стрӧитам, гажаӧс да ыджыдӧс, мед миян челядь ёнджыка велӧдчасны, — висьтавліс Митрей Прокопейлы.

Прокопей сӧмын шензис. Но медъёна воисны сьӧлӧм вылас порозъяс, мӧсъяс да ужъяс, кодъясӧс вӧлі петкӧдӧма Важкукйӧр дорӧ.

— Эсійӧ комола сюра порозыс абу нин пороз — барка — челядь моз быдтор вылӧ индіс, петкӧдліс Митрейлы Прокопей, быттьӧ найӧ вежсисны рольяснас: Митрей эз тӧд, а Прокопейлы колӧ вӧлі висьтавлыны. — Вот и бурмас скӧт пӧрӧдаыд, кутшӧм ӧд вӧр пу, сэтшӧм и ув-бадь.

Найӧ ветлӧдлісны и порсь оланінъясті, и кукань оланінъясті. Прокопейлы быдлаті кажитчис, но сэк жӧ и аслыс думайтіс: «Ок, эськӧ татшӧмыд кӧ аслад, ӧтнадлӧн. Юаласны эськӧ сэки мӧс видзысьяслысь: «Кодлӧн тайӧ татшӧм бур мӧс табуныс?» Найӧ эськӧ мойдын моз вочавидзисны: «Прокопей Гаврилович Хуторковлӧн». Юаласны вӧв видзысьяслысь, а найӧ: «Прокопей Гаврилович Хуторковлӧн».

— Да мый нин сёрнитны, — аслыс кывмӧн шуис Прокопей, — мойдыд мойд и эм. А йӧзыслӧн вот тайӧ збыль вылӧ эм, кӧть абу ас картаясаныс, а вот шуӧны, асланым пӧ.

И друг сылы тӧд вылас усис колхозсӧ Чугун Ӧльӧшӧн кулитӧм да юаліс Митрейлысь:

— Абу жӧ, тыдалӧ, ӧти сикаса колхозъясыд, Митрей Ӧльӧксеевич? Кольӧм воясӧ миянӧ батьыд волывліс да беда лёкӧн висьтавліс.

Митрей шпынькерис да шуис:

— Сійӧ ӧд оз ошкы и ӧні, ошкис кӧ — пырис. Оз гӧгӧрво мортыд. Олӧмсӧ аддзӧмыс абу, сійӧ быттьӧ синтӧм. Ме думысь пыксяс-пыксяс да и сійӧ пырас.

— Сідзкӧ, тайӧ жӧ колхоз йывсьыс сійӧ висьтавлӧма? — челядь моз шензянаӧн юаліс Прокопей.

— Дерт, тайӧ йылысь, — вочавидзис Митрей. — Первойсьыс збыль эз вӧв татшӧм. Гӧрны мӧдан — первой вӧвла конюк дорӧ мун, сэсся гӧртӧ корсь; гӧртӧ нуны нинӧмӧн. Дӧзман вӧлі первойяясад. Абу ӧд ставыс ӧти сяма. Мукӧдыс уджаланінас и коляс кӧлуйтӧ. Ӧтиысь-мӧдысь тадзи. Видзӧдам — оз артмы: пӧрадок колӧ. А ӧнітӧ, ӧні, зонмӧ, та могысь шань: кыдзи бригада, сідзи быттьӧ дзонь овмӧс. Да мый нин сёрнитны, ӧні и гӧрныд ёнаыс оз ковлы, тракторъяс гӧрӧны.

Митрейлысь водзӧ сёрнитӧмсӧ керыштіс сикт мӧдар помсянь мурӧстӧм шы... Мӧдысь... Важкукйӧрын йӧзыс тӧдчымӧнъя вӧрзьыштіс. Мурӧстіс нӧшта, ӧтлаасисны мӧдъяс, унаӧн... здрӧгнитіс муыс.

— О-о-о!..

— Э-э-э-э!..

— МТС вӧрзис! Тракторъяс мӧдӧдчисны!

— Воӧны!.. Воӧны!..

Прокопейлӧн чеччаліс пӧрысь сьӧлӧмыс. Сьылісӧ нюжӧдӧмӧн мӧдіс виччысьны тракторъясӧс.

— Эстшӧм ӧд чорыд шыаӧсь, — шуаліс аслыс.

— Со кодъяс вылӧ миян надеяным, — кодкӧ шуаліс Прокопей пель дорын. Но сійӧ тайӧ кывзыны эз эшты, дзоньнас вӧлі вӧйтчӧма моторъяс шы пытшкӧ.

— А эсійӧ, гусеничнӧйыс, — добра! Рабочӧйясыд вежӧраӧсь. Тайӧн кӧть нюрті мун — он вӧй...

Сэсся друг ставыс мӧдісны клопӧдны кияснас: воссис митинг. Прокопей видзӧдліс бокас, Митрей вылӧ, но сійӧ вӧлі мунӧма нин. А сы пыдди сы дінӧ кысянькӧ матыстчис Асныров.

— Видза олан, Прокопей Гаврилӧвич... с праздником! А Митрей Альӧксеевичтӧ тэ эн корсь, сійӧ муніс эстчӧ, трибуна вылас, — шуис Асныров, Прокопейлысь гоннялӧмсӧ аддзӧмӧн, да содтіс: — Но мый нин, кутшӧма олам? Кыдзи Ӧльӧш другыд?

Прокопейлы зэв дыш лои сёрнитны, сійӧ дась вӧлі мунны Асныров дінысь, пырны йӧз пытшкас, но Асныров кутіс нин сійӧс сойӧдыс.

— Мый менам олӧмыд, и сёрнитны сы йылысь нинӧм: век важ моз няйтын моз кыссям-олам. А Ӧльӧксей ордад, тыдалӧ, оз нин ло пыравлӧмыд, кыдзкӧ зывӧк сійӧ меным кажитчӧ, вывті мудер.

Та кадӧ Прохор дорӧ матыстчис Певчӧй Конӧ, Прохорӧс вӧрзьӧдыштіс сойӧдыс, шуис:

— Мунам...

— Ӧти минут, — вочавидзис Прохор да, буракӧ, кӧсйис на мыйкӧ юавны.

Конӧ вӧлі зумыш, скӧр чужӧма. Сы вылын кыдзкӧ лӧсьыдтӧма пукаліс новлӧм руд костюм, ортсыса морӧс зептас сюялӧма кутшӧмсюрӧ бумагаторъяс, карандашъяс да дзоньнас позис чайтны быд тӧлысь удж вылысь удж вылӧ вежласьысь ичӧтик служащӧйӧн. Сійӧ ӧні сапожничайтіс.

— Сійӧтӧ ставыс, шуам, мед сідзи, — панйис Прохорӧс Прокопей. — Ті кыкнанныд служащӧйяс, вежӧра йӧз, тӧданныд. Мый эськӧ колӧ вӧчны мем, менам кӧ гаж босьтас пырны колхозӧ?

Прокопей, вочакыв виччысьӧмӧн, видзӧдліс Конӧ вылӧ, кодӧс тӧдіс сӧмын бать кузяыс. Конӧ — Прохор вылӧ. И друг, быттьӧ кодкӧ мӧд, а эз Прохор, вашнитіс Прокопейлы пеляс:

— Мунам тась... и сёрнитам... — Тайӧс шуӧм бӧрын сійӧ мырдӧн моз заводитіс кыскыны Прокопейӧс, но мӧдыс весиг ӧти воськов эз вӧрзьы.

«Мунінныд кӧ и мунӧ, кывзыны он сетӧй», — эльтчыштіс Прокопей да бара вӧйтчис Важкукйӧрса кыпыдлун пытшкас. — «Вот тайӧ и юбилей, выль нога олӧм, выль ног овмӧдчӧм. Эськӧ регыдджык гортӧ, ставсӧ висьтавны кӧзяйкалы, Ванюшлы».

Сэк жӧ сійӧ аддзыліс, кыдзи премируйталісны колхозникъясӧс, на пӧвстын тшӧтш и Митрейсӧ. А кодыр митинг помасис, Прокопей тэрмыштчис Митрейлы паныд да гознансӧ мӧдіс аттьӧавны бура гӧститӧдӧмысь.

— Мый нӧ тэд лоис, Прокопей Гаврилӧвич, мунны нин кӧсъян, али мый?

— Ог эшты, Митрей Ӧльӧксеевич. Тарыт жӧ колӧ гортӧ сюрӧдчыны. Зэв ыджыд аттьӧ гӧститӧдӧм вылад.

Прокопей да Марья восьлалісны сикт кузя. Чугун Ӧльӧш керка дорті мунігӧн Прокопейлы синмас усьліс Ӧльӧш керкаын вуджӧртчӧм, и Прокопейлы лоис окота аддзывны ассьыс эновтӧм другсӧ. «Юала сылысь, кыдзи сійӧ вермӧ сёрнитны тадзи колхоз йылысь, мыйла оз пыр колхозас», — думайтіс аслыс Прокопей.

— Тэ, Марьюшка, мун, мун, а ме муртса-муртса пыравла Ӧльӧксей Пантилӧвич ордӧ.

— Ӧдвакӧ сійӧ гортас, кильчӧыс тай, со, ортсысяньыс игана.

— Горта-ас, — эскана вочавидзис Прокопей. — Ӧшинь дорас вуджӧртчис да.

Прокопей игӧдчис кильчӧ ӧдзӧсӧ. Но Ӧльӧш другыс оз восьты. Босьтчывліс мӧдысь...

— Абу. Кытчӧкӧ мунӧма. Пӧрысь син-пельыд менам, тыдалӧ, ылӧдіс. Кутшӧм дивӧ... — кильчӧ вывсянь лэччигмозыс нин аслыс сёрнитіс Прокопей. — А ме эськӧ сылысь юалі, юалі, эськӧ. Важ моз кӧ мӧдіс висьтавлыны — ныр-вомас сьӧлышті.

Но Ӧльӧшлӧн керкаыс эз вӧв тыртӧм. Сійӧ вӧлі сӧмын гӧгӧр топыда игналӧма. Сэн овлӧны йӧз, вуджрасьлӧны, скӧравлӧны. Ӧні сідз жӧ скӧралісны. Тупкалӧм ӧшиня вежӧссьыс ӧдзӧссӧ восьтыштлӧмӧн, пашкыр юра, сьӧд тошка морт шӧпкӧдӧмӧн шуис:

— Ӧльӧксей Пантилӧвич, тэ дзик челядь кодь, могтӧгыс вуджрасян ӧшиньяс дорӧдыс. Колӧ жӧ сэсся гӧгӧрвоны.

Ӧльӧшлы татшӧм сёрниыд вӧлі кузь пурт кодьӧн.

— Кыдзи нӧ тэ, Ёгор Павлович, аслам керкаын пыр ме вылын кӧзяйничайтан? Тіянӧс лэдзлывла гӧстьясӧс пыдди, а ті, кыдз шуласны, пемӧсъяс моз: кытӧні сёянныд-юанныд, сэтчӧ и каститанныд. Ме тай тіянлы ог мешайтчы, мый колӧ сёрнитӧй. Шулі кыв, тіян йылысь некодлы нинӧм не висьтавны, и сійӧ нуа аскӧд муӧ. Мем ӧткодь, кӧть мый ті сёрнитанныд. Мем некодлысь нинӧм оз ков дай йӧзыс мед оз виччысьны месянь.

— Бур, бур, Ӧльӧксей Пантилӧвич, — петіс джодж шӧрӧ Кузьпелев Ёгор да нарошнӧ вӧчӧм меліджык гӧлӧсӧн мӧдіс бурӧдны Ӧльӧшӧс: — Ме сӧмын кӧсйи шуны, мися, ӧшинь доръястіыд омӧльджыка ветлы.

Ӧльӧш бара на кӧсйис вомавны Ёгорӧс, но видзӧдліс вежӧс ӧдзӧсӧ да аддзис, кутшӧм полӧмӧн видзӧдісны на вылӧ Прохор Иванович да Певчӧй Конӧ. Нинӧм эз шу, мӧдіс пырны вежӧсас жӧ. Кокниа ышловзьӧмӧн пырисны ставыс.

Югыдінӧ видзӧдлӧм бӧрын тані, тупкӧса ӧшиня жырйын, вӧлі нӧшта на пемыд, пызан вылын муртса тӧдчыштіс пӧсь самӧвар, чай юан дозмук, сёян-юан да вина доз.

— Коді таркӧдчис кильчӧ ӧдзӧсад? — пызан сайӧ пуксигмоз юаліс Конӧ.

— Абу татчӧс сійӧ, Кондратий Лукич, бӧр муніс, — мӧдіс висьтавны Ӧльӧш. — Вӧръю йылысь пӧчинӧкса Прокопей.

— Тӧдам, тӧдам... — орӧдіс Ӧльӧшлысь сёрнисӧ Конӧ, — Прокопей Хуторков сідзкӧ. Ми сійӧс аддзывлім жӧ талун. Сэсся, Ёгор вылӧ видзӧдӧмӧн нин, скӧрысь содтіс: — Ӧд вӧрса дядьӧ, ошъяслӧн вок, а сэн жӧ гартчӧ, кодкӧ юӧртӧма на. Видзӧд тэ, юбилеялӧ, ышмӧма. Ті пӧ, служащӧйяс, он-ӧ вермӧ висьтавны, кыдзи меным колхозӧ пырны. Мый тэ эськӧ шуан татчӧ?

— Но, а ті мый шуинныд? — дзуртан гӧлӧсӧн юаліс Ёгор.

— Мый нӧ шуан, гӧгӧр йӧз.

— Эк ті!.. — кыдзкӧ сювксьӧмӧн, нӧшта на дзуртана гӧлӧсӧн горӧдіс Ёгор. И Ӧльӧш аддзыліс, кыдзи ӧдзӧс костӧд пырысь югӧр водзын Ёгорлӧн дзирдыштлісны синъясыс. Ӧльӧшлы эз ло лӧсьыд да бӧр петіс аслас вежӧсӧ. А Ёгор ичӧтджык горӧн нин скӧраліс:

— Кутшӧм нӧ ті, сідзкӧ, йӧз, он кӧ вермӧ убедитны пӧчинӧкса мортӧс, кодлӧн абу на заразитӧма юрыс. Ті тӧданныд-ӧ та бӧрын, кутшӧм колана морт сійӧ миянлы?

— Зэв бура тӧдам, — чушис Прохорлы. — Тэ, Ёгор Павлович, вӧрад олан да, он тӧд, век важ мозыд чайтан. Кыдзи татысь мунтӧдзыд тэ горзывлін собраниеяс вылад, сідзтӧ ӧні он горзы, регыд тупкасны вомтӧ. Колана кыв кӧ шуны — водзын гӧгӧр малышт, пельястӧ сюся видз. Ме-ӧ уджавнытӧ эг кужлы, — тані Прохор кӧсйис венны ставсӧ, мый сійӧ медсюся уджалӧ, — а сійӧ и видзӧда, мед бӧжӧс оз тальны.

Пызан сайын нёльнан мортыс друг быттьӧ топыдджыка матыстчисны мӧда-мӧд чужӧмъяс дінӧ. Асныров гӧлӧс джыннас мӧдіс висьтавны:

— Воддза вонас на, кор ме тӧдмалі, мый Дінъёль устьеӧ кӧсйӧны стрӧитны механизированнӧй вӧрпункт, ме пырысь-пыр вежӧрті; кутшӧм колана мортӧн ме лоа сэні. Сэтчӧ ме сюри кокниа, но вӧчӧма лои этша на... этша... Дявӧлыс тӧдас, мыйла тайӧ йӧзыс кутісны мешайтчыны миянлы. И ӧд вӧчлан нин, да торкасны. Со, струбтӧ ӧзтӧмыд... Кусӧдіс Борис, пӧчинӧкса Прокопейлӧн пиыс, асьсӧ сотіс, но кусӧдіс. Чӧртыс тӧдас, мыйла век веськалӧны сы шӧрӧ-водзӧ, мыйла сюйсьӧны... Ті асьныд тӧданныд, мыйӧн помасис Сьӧдкыркӧтш делӧыд. Кӧсйи лоны Дінъёль устьеын начальникӧн, а муртса-муртса эз конйыштны. Но тані ме неуна ачым мыжаыс, вывті нин ярӧя мӧді мыждыны Микитӧс. Сійӧс мездісны, а менӧ левакӧн шуисны. Левак нимнад, дерт, позяс на, тыдалӧ, гожйывны. Ме тӧда, мый колӧ ӧні вӧчны. Вешйышта, найӧ ног, веськыдланьыс да гожся кос поводдя мӧда виччысьны. Сэки расчитайтчам, мед ми этшаӧн, но ми скӧрӧсь. Жугӧдныд — не стрӧитны, уна йӧз оз ков.

— Да, Ёгор Павлович, — сэк босьтіс кыв Конӧ, — йӧзнад ми гӧльӧсь лоим, ӧтнанным колим. Тайӧ эськӧ сьӧкыд шунысӧ да збыльтортӧ он дзеб. Тайӧ мӧвпъясыс кусӧдӧны надеятӧ, дай, нинӧм дзебнысӧ, миянысь ылӧджык ӧнія миян сёрниясыд оз паськавны. Тані позьӧ висьтавны, кыдзи да мый думайтам ми. Ме ачымӧс и босьта. Пыран крестьянин ордад сапӧгтӧ вурны, видзӧдлан гӧгӧрбок, чайтан: тан позяс и сёрнитыштны. Маласян лун, маласян мӧдӧс... Мукӧд дырйи чушкан, кыдз шуасны, меддойманінас нин. Сідзитӧ и сідзи, шуан, керкаыд, Онтон Иванович ли, мукӧд ли, важмӧма жӧ, виялӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ дугдісны и стрӧитчыны. «Да, Кондратей, матӧ воим, — шуас сійӧ, — быдлаті мӧдіс виявны. Колӧ эськӧ стрӧитчыны босьтчыны да кутшӧм ногӧн? Кыдзкӧ выль ногджык эськӧ колӧ, планъяс серти. Вот ӧні неуна и виччысьышта. Бур йӧзыс да властьыс ӧд абу ӧтка морт». Ті аддзанныд, мый шуӧны? — гӧлӧссӧ лэптыштіс Кондрат. — Власть вылӧ надейтчӧны, партия вылӧ. Вот и шерститӧны миянлысь йӧзтӧ. Колӧ лӧгӧдны колхозникъяссӧ, мед асьныс вуджасны миян дорӧ. Та могысь бура вӧлі пуктӧма уджсӧ Павел Ивановичлӧн, и эз кӧ вӧтлыны сійӧс колхозса председательысь, сійӧ эськӧ вӧчис делӧяс. А тӧданныд ті кутшӧм способ сылӧн вӧлі? Ачыс чӧртыс ошкас. Во чӧжӧн не вӧчны ни ӧти выходнӧй лун, пестер тшак вайӧмысь штрапуйтны дас трудоденьӧн, а государство водзын век сӧстӧм, век медводзын да кык мында поставкаястӧ мынтӧма. И кужис кывнас мавтыштны. Ӧти кывйӧн — сылысь колӧ велӧдчыны миянлы.

— Та йылысь и сёрниыс, — Конӧӧс дзугис Ёгор. — А вот ті он кужӧй. Позьӧ, да он кужӧй.

— Чӧрту тіянӧс, — друг скӧрысь горӧдіс Прохор. — Он кужӧй да он кужӧй. Менам мындасӧ тэ вӧчлін-ӧ? Ог кӧсйы ме сэсся клянчитны. Тырмас, йӧзыслы уна нин шӧпкӧдлӧма. Пӧльза ичӧт. Не клюёт, тыдалӧ, миян. Мӧд ног колӧ. Чериыд кӧ оз пыр чӧвтӧм гымгаад, сійӧс азьласӧн^Азьлас — острога, чери кыян ӧрудие./^ кыйлӧны. И кыям. Медгырысь черияссяньыс босьтчам. Колӧ идравны Свежовсӧ, сідзисӧ кӧ эг вермӧй, идралам мӧд ног. Пастуктӧм стадаад кӧин кӧзяин. Мед ми тайӧ ді вылас ӧтнанным колим, сэтчансянь, границаяс сайсяньыд отсаласны, сэтӧні миян дор унаӧн на. Мый синъястӧ сувтӧдінныд? Ӧти, ӧтитор колис миян киын, со сійӧ.

Пемыдінӧ велалӧм синъяс водзті Прохор кырымын мыйкӧ дзиркнитіс.

— Ньӧжйӧ... — пызан дорсьыс кыпӧдчыштігмоз гораа вашнитіс Ёгор. — Кылас...

Но сэк кості дзуртыштіс ӧдзӧс, и Ӧльӧш налы мыччис ассьыс повзьӧм чужӧмсӧ.

— Прохор Иванович, кӧть мый йылысь сёрнитӧй, меным веськодь, и гӧститӧй, сӧмын энӧ лёкысь, кыдзкӧ бурӧн, тышӧдзыс эн воӧй: йӧзыс шызясны.

— Мый тэ, мый тэ, Ӧльӧксей Пантилӧвич, — мелі гӧлӧсӧн сэки шыасис Конӧ — Миян костын вензьӧм лоны некор оз вермы. Ӧні ми олам вокъяс моз.

— Да, сёрӧн ӧтувтчим, — румкаысь юӧм бӧрын гораа вашкӧдӧмӧн бара босьтчис Ёгор, кор Ӧльӧш бӧр пӧдлаліс ӧдзӧссӧ. — Тайӧ власть вужъясигас миянлысь эн кывзӧй, эновтчид республикасьыд. А ӧні кутшӧм?

— Мыйӧн нӧ тӧдан водзӧсӧ, Ёгор Павлович? — шыасис Конӧ. — Сэки полімӧ, шуам, бара сюрамӧ иностраннӧй капитал улӧ. Кӧсйим ӧд аслыным ставсӧ... Нация! Гӧгӧрвоан тэ сійӧ? Коми нация...

Конӧлӧн чужӧмыс сёрнитігас вӧлі сэтшӧма векыштчӧма, мый Прохор эз вермы кутчысьны серӧктӧмысь.

— Ылалін! Эк тэ, националист! Аслыным ставсӧ!.. Не сыын нин делӧыс, сідзкӧ нинӧм и больгынысӧ. Колӧ действуйтны и не думайтны, кодлы лоас... тӧдӧмысь нин, не миянлы, — и Прохор мисьтӧма нюммуніс.

— Вернӧ! — ружӧктіс Егор. — Вай китӧ.

Прохор Иванович чургӧдіс кисӧ и эз эштыны разьны кияснысӧ, кыдзи, кылӧ, матыстчысь гым моз, муркнитісны тракторъяс. Тайӧ Важкукйӧрсянь сикт кузя воис демонстрация.

— Косялӧ, вот коді косялӧ морӧсъясӧс... — кияссӧ мынтӧдігмоз бара ружӧктіс Ёгор.

XIX

Пӧчинӧкын рӧмдіс. Идрасьӧм бӧрас Люба пуксис пачводз пельӧсас, босьтіс моздорас унзіля Ванюшӧс, недыриник лапкӧдыштіс — и сійӧ унмовсис. Ванюш лолаліс небыда; керка пытшкын вӧлі лӧнь, весиг кыліс залавка вылын сулалысь кашникӧ пырӧм гутлӧн дзизгӧмыс. Тайӧ лӧньтасас и ойбыртіс Люба.

— Ты-ы-ы-ль!.. — друг пасьвартіс рытъя вугралӧмсӧ сьӧдтылька.

Люба дрӧгмуніс.

— Бласлӧ кристос... — тэрмыштчис шуны Люба, а унмыс разаліс, кыдзи струбаысь вӧля вылӧ петӧм тшын. Чеччис лабичысь, шуйга кырымас Ванюшӧс кутігмоз корсис Прокопейлысь шабуръяссӧ, ки пӧвнас вольсаліс куш джоджӧ, юрлӧс пыдди нӧшта шыбитіс дубас да пуктіс Ванюшӧс.

— Узьышт, сьӧлӧмшӧр... узьышт, ен тэкӧд...

Но ывлаын сьӧдтылька эз ланьт: горзіс вом тырӧнныс, поткӧдліс рыт кежлӧ ланьтӧдчӧм чӧвсӧ, терпиттӧм шогӧн ёнтіс сьӧлӧмсӧ Любалысь.

— Мый нин оз узь. Петавла ме тэныд!

Воссьыштліс керка ӧдзӧс, гольснитіс гольган...

— Кы-ыш!.. Мый сэні тэ вешшуйтчан...

Сьӧдтылька нӧшта ӧтиысь юковтіс Любалысь сьӧлӧмсӧ, сэк жӧ кӧрт нырнас самасис кокаланінас, лювкнитіс-кыскис сэтысь пучей, нюжӧдліс голясӧ, пыркнитіс вир рӧма юрнас да пу дінсьыс зэв лӧсьыда печиктсис. Сьӧд шӧвк гӧннас сэсся визькйӧдліс пипуяс костӧд дай вошис.

Люба куим пӧв бласлӧвитіс керка-картасӧ, ыджыд потшкӧн пыкис кильчӧ ӧдзӧссӧ, пырис керкаӧ, водіс.

Эз узьсьы Любалӧн. Узьны куньӧм синъяс водзас, гожся руд войыскӧд ӧттшӧтш, быттьӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, кутшӧмкӧ ру пыр Люба дінті кывтісны кольӧм олӧмсьыс серпасъяс. Ок, кутшӧм делӧ казьтыштлыны найӧс.

Люба, вошласьӧмӧн, бара да бара бергӧдчывліс челядь дыр кадколастас, кутчысяс сійӧ помсянь, кысянь вежӧртӧ, воас ӧнія куйлӧминӧдзыс, а сэсся... Сэсся пом, ӧти курыд шог, кулӧм чӧв, сӧмын Ванюшлӧн нискӧм, гутъяслӧн рӧмыд пиас стенысь стенӧ лэбалӧм. Но пыр-ӧ вӧлі гажтӧм? Эз. Любалы вӧліны зэв гажа кадъяс. Помнитӧ, налӧн вӧлі порсь синъяс гырся ӧшиньяса сьӧд керка; лымйӧсь, керкаӧ пырис батьыс, тувйӧ ӧшӧдіс вӧралан пищальсӧ, лузан кӧв йывсьыс шедӧдіс кутшӧмкӧ чукля путор да горӧдіс:

— Любуш! Тӧдан-ӧ эськӧ, мый ме тэныд вайи талун?

Сэки Любуш, кузь дубаса, кӧч гӧн кодь небыдик юрси кӧсаторъя, чой-вок дорсьыс тэрмыштчис лэччыны паччӧрсьыс, юасяна синъясӧн сувтіс батьыс водзӧ.

— Налы тэд, муса нылӧй, печкан. Серкоыд зэв ыджыд козйысь увтіс. Вув-вув-вув пӧ, Любушлы печкан; а ме перйи да и вайи. Кор мамыдлысь кудель да зіля мӧд печкыны.

— Селькоыд увтіс?.. — нимкодьпырысь сэк шуліс Люба. — Кутшӧм тэ бур, Селько... — Кӧсйис эськӧ сывйыштны Серкоӧс, сӧмын Серкоыс вӧлі скӧр мудз — мурыштчӧмӧн чепӧсйис пызан улӧ. Сэки Люба конйыштчис, усис джоджӧ, мӧдіс бӧрдны.

— Бӧрдны мӧдан — печкантӧ бӧр нуа вӧрӧ, — горӧдіс батьыс, и Люба, быттьӧ эз и бӧрдлы, мӧдіс серавны: мӧд ног эз позь, выль печканыд жаль. Ок, кутшӧм гажа вӧлі сэк Любалы.

Но Люба нюжаліс, и кык во мысти печканыс дугдіс нин туйны. Нывпоснияс мӧдісны нуӧдны лунпукны. И сійӧ батьыскӧд закажитіс мӧд печкан, не вугыр ыдждаӧс — прамӧйджык печкан. Первой печканыс кӧ вӧлі первойя тшупӧдӧн, мӧдыс лои — мӧдӧн. А сы бӧрын и коймӧд. Велӧдысьнас вӧлі мамыс. Люба помнитӧ рытъяс, кодыр асьсӧ мӧдіс лыддьыны ыджыд нылӧн нин, сэки мамыс посводзӧдзыс вӧтчылас вӧлі войпукӧ мунысь Люба бӧрся да велӧдас:

— Йӧз дінас, нылӧй, эн дур, раминика пукав. Пинясьӧмъяс мед эз вӧвны, гӧль бать-мам нылыдлы кыр йылын быдмысь берба моз колӧ нюклясьны. Асьтӧ видз: няйтӧссьӧматӧ некод оз босьт... да печкы зіля, мед чӧрсыдлӧн бергалӧмыс шутьляліс, мед шӧртыд кӧдзыдын завертка моз эз ор, мед гӧрӧдыс ем пысӧ эз крукась. Шӧртыд да дӧраыд нылыдлӧн чужӧмбаныс. Ёна печкы, смотри! Нывбабаыдлӧн — тайӧ уджыс. Мун но, мун, бласлӧвейся, — колльӧдас вӧлі мамыс Любаӧс, ачыс бӧр пырас керкаӧ, йӧгпешас ӧзтас выль сартас да мӧдас водзӧ нюжӧдны шӧрт. И кузь жӧ тайӧ шӧртыс... Уна жӧ майыштмунӧм нюжалӧма тайӧ шӧртыскӧд нэм чӧжнас дай уна и косяссьӧм паськӧмнас овлӧма.

И Любалы тайӧ, мамыслӧн велӧдӧмыс, небыд нинпуӧ пӧсь сир моз йиджис, морӧссьыс пернасӧ моз видзис: Люба лоис раминик, быдӧн водзын копрасьысь, уна шӧрт печкысь, шыльыд дӧра кыысь.

— Кывзысьысь да уджалысь кӧзяйка лоӧ, — сэки тшупыштліс аслыс Прокопей жӧник. Дай Прокопей эз вӧв гӧбӧч турун кодь омӧлик: вылын морӧса, паськыд пельпомъяса, выль сьӧд дукӧса, гожся кӧч ку выль шапкаа. Молодеч.

Люба бара жӧ помнитӧ нимкодь тыра рытсӧ, войпуксӧ, кӧні кывліс виччысянторсӧ.

Помнитӧ, Макар пӧль ордын вӧлі войпук; керка тырыс пукалісны нывъяс; кӧтшасын, джоджас да кӧнсюрӧ вальмасисны том йӧз; ӧти ворсіс таллянкаӧн, нывъяс сьылышталісны. Люба пукаліс кӧтшас лабичын да сартаса бисянь эз вӧв некутшӧм югыд, печкис кималаснас, но Люба эз лӧгав ни эз скӧрав. «Кысь нин миянлы, — думайтіс Люба, — енув пельӧсас мед нин бур йӧзыслӧн нывъясыс пукаласны». Пырисны арлыдаджык том йӧз. Пӧлать увсянь гӧгӧрпӧв видзӧдлісны да ӧткӧн-ӧткӧн пуксялісны нывъяс костӧ. А Прокопей пуксис Люба дорӧ. Сӧмын эз дыр пукав Прокопей. Любалысь юавтӧг, кыдзи и вӧлі сэкся став том йӧзыслӧн, Люба улысь Прокопей нетшыштіс печкансӧ, ош лапа кырым гӧгӧрыс гартыштіс Любалысь тыр кӧсасӧ да тури-тари кыскис пӧлатьӧ.

Мудера нюмъялігтыр вашкӧдчисны нывъяс:

— Мусукасьӧны...

— Мый нӧ тешыс? Ӧд Прокӧыс — жӧник, гӧтравны пӧ кӧсйӧны.

— Чӧ-ӧв, ныланӧй...

— Медъя! Сійӧ и виччысям... Сідзкӧ, ныв сетӧм регыд лоӧ.

Та кузя сёрниясыс тайӧн и помасисны, бара мӧдісны сьывны милӧй йылысь помтӧм сьыланкыв. Дай шензянторйыс, на ногӧн, тані нинӧм эз и вӧв. Тайӧ вӧлі обычай, ныла-зонма кост радейтчӧм: каясны пӧлатьӧ, вашкӧдчыштасны и бӧр лэччӧны. Сӧмын кутшӧм ныв оз кай, сэки — ой-ой! Зонъяслӧн дыр он чегъясь, нывтӧ босьтасны да мачыштӧмӧн мачыштасны пӧлатяд. Ӧд найӧ — нывъяс, мыйла лысьтӧны петитчыны зонъяслы.

Прокопей да Люба вашкӧдчисны.

— Тэ гӧгӧрвоан, Люба? Ме тэнӧ гӧтыр вылӧ кӧсъя босьтны. Мый кӧть ми и нёль вок... мый сійӧ нёль вокыд? Ме ас вын вылӧ надейтча. Кылан? Талун менам бать-мам тіянынӧсь, корасьӧны, Ӧнтай ужнайтігӧн вӧлі шуӧны, ми пӧ талун корасьны мунамӧ. Казьтыштісны тэнӧ, сэтчӧ пӧ мунамӧ, кутшӧм? А ме налы, мися, коді муса тіянлы, сійӧс и коралӧй. Найӧ и шуӧны, дерт пӧ нин, буди, сэтчӧ. Кысь нин пӧ миянлы вылын кильчӧа керкаясас пырны, кык гӧльыд пӧ, кыдзи шапка да юрын юрси матынӧсь, лӧсяласныджык. Гӧгӧрвоин? Сӧмын вот мый, Люба, водзвыв висьтала, кӧзяиныс лоас со эсійӧ кабырыс.

Прокопей эз пӧръяв. Люба лоис Прокопейлӧн гӧтыр — керка пытшкас коймӧд ичмонь, удж вылӧ котӧртігӧн гусьӧн моз нянь корка йирысь, йӧзысь ӧтдортчӧмӧн синванас чышъян помсӧ кӧтӧдысь.

Оз, кузя думайтны та йылысь Люба оз вермы. Тырмас и сэкся нюкыртӧмыс, быдӧнлы кевмысьӧмыс, быдӧнлысь видӧм кывзӧмыс, и тайӧ кыссис кык во.

Но кодыр Прокопейлӧн батьыс гӧгӧрвоис пиян костас олӧм дзугсьӧмсӧ, ичмоньяслысь ёкышӧн ветлӧмсӧ, сэки чукӧртіс пиянсӧ да шуис:

— Зверь-пӧтка ӧтувтчылӧны пиянӧс быдтыны. А кодыр пияныс быдмасны — асьныс гозъясясны да бать-мам дінсьыс разалӧны. Бур бать-мам дінын быдминныд ті. Куимнантӧ гӧтралі, куимнанныдлы стрӧиті юр сюянінъяс — ӧні верманныд разӧдчыны. А ме гӧтыртӧм пикӧд кольчча татчӧ да нӧшта сійӧс гӧтрала.

Прокопей гозъялы мойвиис пӧчинӧк Вӧръю йылын, ылын, буретш тані, кысянь думнас бӧрыньтчывліс Люба. Но сэки пӧчинӧкӧ кайӧмыд Любалы вӧлі чӧскысь мынӧм кодьӧн. Ӧд тані эз вӧвны ни пӧрысьджык моньяс, ни энька-айка. Дай йӧзыс завидуйтісны: майбыръяс пӧ, олӧмнад паськӧдчыны позьӧ син судзмӧныд, вӧля пӧ ӧні пӧчинӧкад, сэтшӧм закон сарсянь эм, льготаяс эмӧсь. Ок, нимкодьпырысь Люба кайис татчӧ. Кутшӧм сьӧлӧмсянь найӧ, том гозъя, кутчысисны удж дінӧ... И олісны. Кӧть и эз куж меліасьны Прокопей, Любалысь эз уна кывзысь ни, кадъясӧн скӧраліс да век жӧ ӧти морт, не дасӧн. А ӧткӧн быгыльтчысь керсьыд позьӧ ӧтарчыштлыны. Сэсся лоисны челядь — Борис, Ӧдюк, Илья да Ванюш. Олісны сьӧкыда, лунысь-лун, воысь воӧ мырсьӧм помысь. Быдтысисны. А ӧні со, кор найӧ быдмисны, мунісны Люба дінысь. Со найӧ, куим чоя-вока, серпасассьӧны Люба синъяс водзын; тэрмасьӧны, быттьӧ кодъясӧнкӧ кольӧмаӧсь да суӧдӧны, котӧртігмозыс горзӧны сылы, мамыслы, но сійӧ оз гӧгӧрво. «Муса челядь, — быттьӧ шуаліс думсьыс Люба, — кытчӧ ті котӧртанныд, вошинныд ӧмӧй, гортыд ӧд тані». Но найӧ век котӧртісны водзӧ.

И друг Люба кыліс: кодкӧ таркнитіс ӧдзӧсӧ.

— Кӧзяйка! А, кӧзяйка? Кылан? Восьт!

Люба повзьӧмысла эз вермы весиг вӧрзьӧдчыны.

— Али узян? Ванюшыд нӧ узьӧ жӧ? — тӧдмӧдӧм пыдди нин шуис Ванюшлысь нимсӧ Прокопей. Любалӧн морӧсыс личмуніс.

— Прокопей, тэ?..

— Дерт, ме... восьт.

— А ме талун эг виччысь...

— Эн нин шыав, старука... Ёна и тэрмаси... Видзӧдтӧ, аслам нэмӧ кӧть ӧтиысь да, тӧлк вылас веськавлі жӧ. Налӧн буретш колхоз праздник, любилей... Ванюш! Чеччы Ванюш, али узьӧ нин?.. Но мед узяс, ме эськӧ сылы «кӧч гӧснеч», колхознӧй гӧснеч вайи, Митрейлӧн гӧтырыс пуктіс да. Налы пуктыв сылы чеччигкежлас. А тэныд, кӧзяйка, завидь жӧ? Ха-ха! Дерт, шу, завидь... колхоз гӧснеч ӧд. Устӧ гыжйышт, кӧнкӧ ӧд, лудіс жӧ...

Люба первойсӧ эз эскы аслас синъяслы, пельяслы, но ӧд тайӧ збыль; сы водзын сулаліс Прокопейыс, сэтшӧм бур, мелі гӧлӧса, татшӧмыс сійӧ некор на, некор эз вӧвлы.

— Ёна и лудісны усъяс... лунтыр... матайтчылі. Сідзкӧ, усканӧй, эн пӧръясь, — шуаліс Люба.

— Вои ме сэтчӧ рытын, — пуксьӧмӧн нин мӧдіс висьтавлыны Прокопей, — пыри Митрей ордӧ... Буретш удж вылысь воӧмаӧсь. Чесь-чесью примитісны... Прокопей Гаврилович пӧ, важӧн нин эн волы, унаысь казьтывлам. Но тайӧ ставыс поснитор, шактар, не таын вужйыс. Узи-олі, кыдз шуасны, гортын дорысь бурджыка. Аскинас муртса на синъяс потісны — чай сайӧ. А сэн ӧд абу миян ног: чай юигкостіыд музыка ворсӧ, Москвасянь, радио шусьӧ. Юам и кывзам. Вилкиӧн сутшйӧдлам пражитӧм яй. Долыд сьӧлӧмыдлы сэтшӧминад овнытӧ, вит ошкӧс ӧти здукӧн виӧм бӧрын кодь долыд.

Муні ме, сэсся, бригадаяскӧд юбилеявны... Тӧдан, коркӧ тай кӧні крес чомйыд вӧвліс? — Сэтчӧ. А сэні стрӧйбаыс ӧні — аминь. Дінъёль дорад кодь жӧ гырысьӧсь. И тырыс сэні скӧт. Юалан: кодлӧн? Колхозлӧн. Ставыс колхозлӧн. Кӧть и абу аслад, а нимкодь, сьӧлӧмыд радлӧ.

— Со тай, вот тай, — шензис Люба.

— Тайӧ ӧмӧй на, — ӧтарӧ ӧддзис Прокопей, — тӧдчанаыс водзын. Пуксим ми этадз Митрейкӧд Важкукйӧрӧ, а йӧзыс кодзувкот мында, вӧччӧмаӧсь шӧвк рӧма бобулъяс моз дай ӧтарӧ воӧны... Друг кӧнкӧ уркнитіс. Мӧвпышті: кымӧрыс тай нӧ, мися, абу, а гымыштіс кӧнкӧ. Сэсся мӧдысь, коймӧдысь... ӧддзисны мӧдъяс, унаӧн... быттьӧ став муыс мӧдіс тіравны. Сэсся мыччысисны... тшын-бус воӧны антонобильяс, тракторъяс... горзӧны. И оз шензьыны. Быттьӧ сідзи и ковлӧма. Вот тайӧ пӧ миян колхозлӧн жӧ, тайӧ тшӧтш... И некод оз лӧгав, оз вензьы... ӧтувъя, видзӧдтӧ. Вот олӧны дай овмӧдчам на пӧ.

— Кысь нин миянлы сэтшӧмъяссӧ, — ышловзис Люба.

— Тэ, кӧзяйка, сійӧ некор эн шу... А тӧдан, мый менам тӧд вылын? Локтігчӧж думайті...

— Мый тэ, Прокопей...

— Повзин?.. Ог торк... ха-ха-ха! Миян нинӧм торкнысӧ. Кылан, нинӧм... — сэсся небыдджыка содтіс: — Кӧзяйка, кыдз тэ думайтан? Оз-ӧ ков и миянлы выль олӧмланьыс вуджны? Абу ӧд дыр. Комын воӧн чӧжӧм эмбуртӧ босьтін кыняулад да и мӧдӧдчин. Юаласны: кытчӧ нин Хуторковыс мӧдӧдчӧма? Сідз тай, йӧзсӧ суӧдны, вывті нин ылӧ кольӧмаӧсь да.

— Кӧзяин... мый сёрнитан? — повзьыштіс Люба. — Гортысь мунны? Ачыд-ӧ тэ? Ӧд комын во... ӧд тані горт миян. Кыдзи нӧ верман кольны горттӧ? Мыйла нӧ эськӧ мырсимӧ?

— Кӧть эськӧ ланьтін, кӧзяйка. Нинӧм миян абу — вот мый ме шуа. А ещӧ эг кывзылӧй пи-нылыдлысь.

И сэк жӧ Любалӧн югдыштісны синъясыс, водз тулысын быттьӧ медводдза чикыш, лэбыштіс юрас вӧвлытӧм мӧвп.

— Прокопей, — думайтана чужӧмӧн шыасис Люба, — кыдз тэ думайтан? Гашкӧ, збыль лоӧ бурджык, пи-ныв дорад кӧ мунам. Ӧд найӧ корӧны важӧн нин.

— Пи-ныв дорӧ шуан? — сувтыштліс Прокопей. — Кыдз шуны... Гашкӧ, и збыль лӧсялас, кӧзяйка. Ас йӧз дорад век нин бурджык. Дай кӧзяиныс сэні — Гриша зятьыд. Гортыд лоӧ матын и, позяс видзӧдлывлыны. Кӧть кутшӧма мӧдан овны, а век жӧ ас вӧр-ваын, Дінъёль устьеын.

— Сійӧ ӧд и эм, — радлыштіс Люба да бара лэбыштіс юрас чикыш-мӧвп: «Ӧдюкыд ӧд абу жӧ кос пу... кага видзны мӧда». Сэсся нӧшта да нӧшта таланьӧ мӧвпъяс... А тулыснад лунвывсянь уна чикыш воӧмыд висьталӧ тулыс воӧм нин.

Дыр на сёрнитісны гозъя. И кӧть найӧ вежӧрын да син водзын выль олӧм серпасъясыс тыдовтчалісны ру пыр моз на, киӧн малавны позьтӧма, век жӧ тӧдчис кутшӧмкӧ надея.

— Бурыс лоӧ оз, а воштыны миян нинӧм нин. Ӧнія дорысь гӧля овны некыдз нин оз позь. Сідзкӧ, ёна дырыс нинӧм и думайтны. Колӧ висьтавны Ӧдюкыдлы, — тшупыштіс Прокопей.

А сэк кості мыччысис нин шонді, асъя тӧв вӧрзьӧдіс пуяс вылысь коръяссӧ.

XX

Пажын гӧгӧрын асыввывсянь пӧльыштіс уль тӧв. Друг пожӧмъяс ӧвтыштісны гӧрдӧдӧм туганъяснас, шарзьыштісны увъяснас, сэсся мӧдісны нюклясьны. Уль русӧ кылісны и зверь-пӧтка. Кымын ёна гудыртчис енэжыс, сымын найӧ лоины гораджык гӧлӧсаӧсь, сюсьджык кока-бордаӧсь. Крука ныра уркай весиг вунӧдӧма асьсӧ, пожӧм кольяс йирӧм пыдди вӧтчис шӧвк юра лӧдз бӧрся да тайӧн муртса эз ви асьсӧ. Мича платтьӧа лӧдз, мед не шедӧдчыны пӧла вома уркайлы, лэбис кытчӧсюрӧ, а сы вӧсна, мый тайӧ делӧыс вӧлі Дінъёль вӧрпункт кушын, лӧдзлы воштысьны некытчӧ, сійӧ и лэбыштіс вӧр участок контора дорӧ, мӧд судтасьыс аддзис восьса ӧшинь да ӧдйӧджык уськӧдчис сэтчӧ. Уркай — сы бӧрся да шпоркнитіс буретш Свежов Гриша юрси дорӧд. Свежов копыртыштліс юрсӧ, ӧвтыштіс кинас, но уркай, керкаын велавтӧм синъяснад да, эз аддзыв Свежовӧс, комнатасӧ кытшовтӧм бӧрын бара жбыркнитіс Свежов юр весьтті, зургысис стеклӧӧ да жуялӧмӧн уси пызан йылын куйлысь бумагаяс вылӧ.

— Асьтӧ вунӧдін? — уркайсӧ киас босьтігмоз шуис Свежов. Чужӧмыс сылӧн вӧлі зумыш, синъясыс неуна гудырӧсь. Татшӧм жугыльнас Свежов некор на эз вӧвлы.

— Со и дурин, — уркайлы бара шуис Свежов. — Асьтӧ вунӧдны оз ков. Чайтін бур вылӧ, а юртӧ муртса эн чег.

Сэк коста уркай восьтіс синъяссӧ, Свежов сійӧс пуктіс восьса ӧшинь дорӧ, бергӧдчис пызанлань да, кияснас юрсӧ пыкӧмӧн, пыдысянь ышловзис.

Свежовлы, тыдалӧ, вӧлі зэв сьӧкыд. Сылӧн думъясыс вӧліны курыдӧсь и лӧгаланаӧсь. Лӧгаліс Асныров вылӧ. Сылы Микит висьталіс, мый командировкаӧ Свежов ветлігкості Асныров вӧтлысьӧма гӧтыр бӧрсяыс — Дуня бӧрся. И тайӧ, тыдалӧ, збыль: Дуня ӧні ӧтдортчӧ Свежовысь, жугыль и оз велӧдчы. Тайӧ жӧ сетіс тӧдны ӧні и Парпенова, вӧрпунктса счётовод.

Тулыссяньыс нин Асныров вылӧ эскытӧмлуныс Свежов пытшкын ӧні ӧзйыштіс уна пӧв. Сійӧ тӧдіс, мый Асныров мудер да быд зурасьлӧмын ӧні кутас ыстысьны на костын личнӧй счётъяс эмлун вылӧ. Ок, кутшӧм зывӧк кутіс лоны Асныровыс.

Та кадӧ ӧдзӧсӧ кодкӧ таркнитіс да зэв ӧдйӧ пырис Педӧр.

— Григорий Петрович, — пырысь-пыр мӧдіс висьтавны Педӧр, — енэжыс гудыртчӧ, тавой, тыдалӧ, зэрмас, поводдяыс вермас дыр кежлӧ дзугсьыны, а миян кос турун куим гектар вылын куйлӧ. Оз-ӧ ков субботник вӧчлыны? Став счӧтоводъяснад да лавочникъяснад кӧ ветлам — турунтӧ кабыртам на зэрӧдзыс.

— Колӧ чукӧртны, — друг быттьӧ кокньӧдыштіс Свежовӧс. Сэсся юаліс: — А кӧні нӧ Асныровыд, мыйла ачыс эз во?

— Асныров? Эз ӧмӧй татчӧ волы? Ӧбед бӧрын миян дорысь сійӧ кытчӧкӧ мунліс.

— Проклятӧй морт!.. — пинь пырыс шуис Свежов.

Друг пӧжарнӧй вышка вывсянь мӧдісны звӧнитны.

Педӧрӧс Свежов тшӧктіс чукӧртны йӧзӧс, а ачыс котӧртіс вышка вылӧ. Вышкаыс вӧлі вӧрпункт дорас кыксё метр сайын, нӧрыс йылын.

Вышка вылын, стӧрӧжсьыс кындзи, вӧлі нӧшта кодкӧ. Свежов зэв зільӧмӧн видзӧдіс, кӧсйис тӧдмавны и казяліс: Асныров. Свежов кайигкежлӧ сійӧ буретш видзӧдіс бинокльӧн.

— Ныр улад сотчӧ, а бинокльӧн видзӧдан, — Асныров вылӧ лӧг петӧмсӧ эз вермы кутны Свежов. Асныров вильыш пон моз здук мында видзӧдіс на, сэсся вочавидзис:

— Йӧзыс и сійӧс оз аддзыны. Бур ещӧ гортӧ вои да татчӧ кайи. Стӧрӧжъяс жӧ...

Стӧрӧж та вылӧ лӧгасис, мӧдіс дорйысьны:

— Мыйла нӧ асьтӧ кыпӧдан, Прохор Иванович? Водзджыксӧ тай ме аддзи. Тэ сӧмын на воин да... Мыйла нӧ асьтӧ кыпӧдан?

Лӧз тшына сынӧд пыр зэв бура тӧдчис, кыдзи Вӧръю кывтыдлань, вӧрпунктсянь кык-куим километр выяын, орччӧн нёльӧд местаын нин кыпӧдчӧ сьӧд тшын. И тайӧ тшыныс, мыйлакӧ, зэв ёна повзьӧдіс Гришаӧс.

Свежов кыв шутӧг лэччис вышка вылысь да ӧдйӧ кутіс сетавны индӧдъяс воысь йӧзлы. Сэсся чеччыштіс вӧв вылӧ да гӧнитіс пӧжарлань.

Пӧжар кусӧдны котӧртіс став йӧзыс: вӧрпунктысь и, сир лэдзан участокысь и, турун пуктанінысь. Но пӧжарсӧ водзӧ паськалӧмысь некутшӧм вын, тыдалӧ, кутны оз вермы. Му вывті кындзи биыс муніс пожӧм йывъяс кузяыс. Рӧмдігкежлӧ нӧшта на ӧддзис, а йӧзыс вӧлі кольмӧмаӧсь, рудзмунӧмаӧсь нин. Кажитчис, абу мудзӧма сӧмын Свежов. Верзьӧма вӧв вылын, куш дӧрӧм кежысь, восьса морӧса, сійӧ гӧняйтіс ӧти бригадасянь мӧд бригадаӧ, быттьӧ лэбаліс.

— Ёртъяс! Выннытӧ эн жалитӧй. Тавой колӧ кусӧдны пӧжарсӧ. Тайӧ пӧжарыс мӧдас решайтны Дінъёль вӧрпунктлысь водзӧ олӧмсӧ, — горзіс Свежов.

Но тайӧ висьтавны уналы эз ков. Микитъяс, Педӧръяс, Глашаяс, Дуняяс асьныс тайӧ жӧ шуалісны и, кажитчӧ, ловсӧ пуктасны, а билы оз сетчыны.

Друг юр весьтын чорыда гымыштіс. Ставӧн ыджыда лолыштісны.

— Ак, мыйла оз зэр?!.

И зэрис. Ёна зэрис. Пӧжар местасянь первой кайис ру, а сэсся и сійӧ дугдіс.

Вӧлі асъядор нин. Быдлаын пукаліс ва. Микит да Дуня медбӧръяысь кытшовтісны пӧжар местасӧ да мудзӧмаӧсь, ва паськӧмаӧсь, кыкӧн мӧдӧдчисны гортӧ.

Дуня бӧръя вежонъясас пыр вӧлі жугыль. Микит тайӧс эз вермы не казявны да талун небыдика юаліс:

— Гриша-а тэнад-а костын, Дуня, тыдалӧ, абу ставыс бур. Висьтав по-комсомольски, мый лои?

Дуня дыр нинӧм эз шыав. Сэсся ышловзис да шуис:

— Ог тӧд, мыйӧн помасяс, Микит. Овны сьӧкыд, вывті сьӧкыд. Бӧръя каднас кымын ола, сымын сьӧкыдджык. Ӧти, ӧтитор йирӧ менсьым сьӧлӧмӧс, торкӧ миянлысь важ радейтчӧмӧс...

— Висьтав, — вӧрзьӧм сьӧлӧмӧн кутчысис Дуня сойбордӧ Микит, — вай висьтав ставсӧ, эн коль гыж ыджда висьтавтӧмин. Ме, колӧкӧ, и кывлі нин та йылысь.

— Микит, — повзьыштӧм синъяса, Дуняыс ачыс кутчысис Микитлы сояс, — тэ, гашкӧ, збыльысь нин тӧдан... висьтавліс Парпенова... Но сылы эн эскы, сідзкӧ содталіс сійӧ. Сир лэдзан участокад эз сідзи вӧв... Прохорыд — лёк морт, но ме абу на сэтшӧм лёк... Сідзкӧ, Гриша тӧдӧ и... ас пытшкас дзебӧ... сисьтӧ менсьым сьӧлӧмӧс. Ме сідзи и тӧді... Ог, ог вермы водзӧ тадзи овны, талун жӧ висьтала сылы, мед оз эскы, сійӧс ылӧдлӧмаӧсь лёк йӧз... Ок тэ, Настя, Настя!..

Свежов та кадӧ куйліс аслас комнатаын койка вылас нин. Сійӧ некутшӧм ногӧн эз вермы торйӧдчыны сэтшӧм мӧвпысь, мый тайӧ пӧжарыс вӧлі кодӧнкӧ котыртӧма став Вӧръю ягъяссӧ сотӧм могысь, тшӧтш и Дінъёль вӧрпунктӧс бырӧдӧм могысь. И унджык таысь. Свежов водзӧ сувтісны не сӧмын тайӧ фактыс, а сійӧ ставыс, кодъяс вӧлісны Дінъёль устьеын уджалігӧн. Керкаяс ӧзтылӧм да сыкӧд йитӧдын Налим Мишкалӧн джагӧдчӧм, вӧр вӧчӧмлы колхознӧй производство паныд сувтӧдӧм, Сьӧдкыркӧтшдорса авария да ӧніяыс со — пӧжарыс.

Свежов весиг пӧсяліс.

— Артмӧ систематическӧй вредительство! — пӧшти горӧдӧмӧн шуис Свежов. — Да сэтшӧм ещӧ вредительство, кӧсйӧмъяс: бырӧдны вӧрпункт, тшын йылӧ лэптыны, к чёртовой матери...

Но кодъяс сэтшӧмъясыс? Сиктсянь волысьяс али вӧрпунктын олысьяс? А юрас йӧктіс: «Став тайӧ вӧлӧмторъясыс индӧны сы вылӧ, мый вӧрпунктын кодкӧ эм, мый став тайӧ пеж уджнас кодкӧ веськӧдлӧ матыса, Дінъёль вӧрпунктӧс тӧдысь морт».

Свежов чеччыштіс койка вывсьыс. Пӧв-мӧд кытшовтіс керка джоджӧдыс. «Збыль ӧмӧй сійӧ, Асныровыс, сэтшӧм гад? Сійӧ кӧ, абу ӧтнас. Сылӧн эмӧсь гуся кияс. Сійӧ ачыс оз вӧч, сӧмын индалӧ. Но фактыс?.. Фактыс ӧд менам абу... Бара шуасны: «беспринципнӧй склока», ӧні нӧшта содтасны — «беспринципнӧй семейнӧй склока». О, черт!..»

Сійӧ пуксис пызан сайӧ, биасис лампаӧ, кӧсйис заводитны гижны письмӧ, мӧдысь ыстыны райкомӧ. Гижны выль ног, делӧяс вылӧ талунъя синмӧн видзӧдӧмӧн. Но друг сійӧ пуктіс ручкасӧ. Сылы тӧд вылас усис Педӧрлӧн лунся висьталӧмыс, мый Асныров турун пуктан бригадаысь мунлӧма водзджык, а Дінъёльса вӧрпунктӧ воис сёрӧнджык. Свежов шуис тайӧ делӧсӧ юасьлыны да письмӧсӧ гижны сы бӧрын. Бӧр водіс койка вылӧ.

Та кадӧ ӧдзӧс дорас матыстчисны кок шыяс, да Свежов эз и кывлы, кыдзи пырис Дуня. Сапӧг пытшкас сылӧн больскакыліс зэр ва. Кӧтасьӧм паськӧма, сійӧ кокньыдика матыстчис кӧтшас пельӧсӧ, пӧрччис ва кӧлуйсӧ, сапӧгсӧ.

Кос паськӧм пасьталӧм бӧрын Дуня матыстчис ӧшинь дорӧ да дыр мӧдіс видзӧдны ывла вылӧ, ӧти чутӧ. Сэсся бергӧдчис да чорыд воськовъясӧн мӧдӧдчис Гриша комнаталань:

— Гришук, он узь?

Гриша воча видзӧдліс Дуня вылӧ:

— Ог, Дуня... — и бара, кажитчӧ, вӧйтчис аслас думъясӧ. Дуня, блед чужӧма, сулаліс Свежов водзын; сылӧн доршасис синваыс, дась вӧлі чепӧсйыны тюрӧбӧн.

— Гришук, муса Гришук, — друг Дуня шыбитчис Свежов сьылі вылӧ, — тӧда, мый вӧсна торксис миян кост олӧмыд, но тэ, Гришук, Настя висьталӧмыдлы эн эскы, сійӧ ылӧдліс тэнӧ, содтіс, мыйыс эз вӧв.

И Дуня висьтавліс ставсӧ, кыдзи вӧлі.

— Тайӧ и ставыс?.. — кыдзкӧ сьӧлӧмсяньыс серӧктіс Свежов. — Тані и став гӧрӧдыс вӧлі? Но ладнӧ, тайӧ абу омӧль... Ме вӧлі кӧсъя жӧ нин сёрнитлыны да, со, делӧясыс торкисны. А та вӧсна тэныд оз сулав вӧлі жуглясьны. Врагъяс вельмӧны, вот мый, Дуня.

И сы вылӧ видзӧдтӧг, мый кыкнанныс вӧліны мудзӧсь, найӧ дыр на сёрнитісны. Кольӧм лунся вӧлӧмторйыс эз сет ланьтӧдчыны думъясыслы.

Асныров тайӧ асывсӧ эз жӧ узь. Кӧть пӧжар вылын сійӧ талун уджаліс и зіля, векджык вӧлі вӧрпунктса актив дорын, зэв ёна тэрмасис, тэрмӧдліс йӧзсӧ, но коді тӧдас, гашкӧ, мыйӧнкӧ и ӧшыбитчис.

Помнитӧ: асывнас чеччӧм мыстиыс первой сійӧ видзӧдліс ывла вылӧ, мед тӧдны, тӧнлунъя кодь-ӧ гажа да тӧла лоӧ луныс, и кор аддзис, кутшӧмӧн и кӧсйис аддзыны ывла вывсӧ, друг тӧд вылас уси Кузьпелев Ёгоркӧд талун дас кык часын аддзысьӧм. Сэсся муніс турун пуктысь бригадакӧд, а ӧбед бӧрын налы шуис, мый менам пӧ гортын эмӧсь срочнӧй делӧяс, и муніс.

Но сійӧ сэк Дінъёль вӧрпунктӧ эз мун, а муніс ӧти шор увтасӧ, кытчӧ и вӧлі кӧсйысьлӧма, да аддзысис Кузьпелев Ёгоркӧд.

— Локтін? — юаліс Асныров Кузьпелевлысь.

— Ме тані важӧн нин. Менам асывсяньыс нин сьӧлӧм сотӧ, а тайӧ менам овлӧ зэр водзын. Мед зэр улӧ не сюрны, ме кӧсйи ӧзтыны водзджык нин, тэнӧ виччысьтӧг.

Та вылӧ Асныров скӧрмыліс да висьталіс, мый татшӧм кузя пукалысь кос поводдя бӧрад лун кык-куимтӧ век нин бушколасяс.

— Татшӧм бушколасьысь тӧлыс и колӧ миянлы. Тайӧ лунсӧ ми виччысим дзонь во нин. А тэ ӧтнадӧн вермин торкны.

Тайӧ сёрнитігӧн Прохор ӧтарӧ скӧрмис, синъясыс былялісны, вом дорыс быгйӧссис да Кузьпелев весиг думыштіс, мый Асныровсӧ абу-ӧ пурӧма дур пон.

— Эг кӧ вермӧ мукӧд ногыс босьтны ас киӧ вӧрпунктсӧ, босьтам мӧд ногӧн. Мед сотчас став вӧрыс, а сыкӧд и вӧрпунктыс, и йӧзыс. Мед ми этшаӧн, а асланымлысь выннымӧс петкӧдлам на: сотныд да жугӧдныд унаӧн оз ковны.

Та бӧрын Асныров Кузьпелевлы петкӧдліс вӧр кварталъяслысь плансӧ, индіс прӧсек, кыті ковмас мунны да кутшӧм боксянь лэдзны бисӧ, мед тӧлыс бисӧ нуис Дінъёль вӧрпунктлань, а ачыс тэрмасьӧмӧн муніс Дінъёль вӧрпунктӧ, мед дзебны кок туйсӧ. Сійӧ кайис пӧжарнӧй вышка вылӧ, мед видзӧдны да нимкодясьны, кыдзи мӧдас сотчыны вӧрыс да кыдзи мӧдасны котравны повзьӧм йӧз...

— Проклятӧй зэр! — ӧні койка вылын куйлігӧн бара да бара скӧраліс Асныров.

А сэсся, асывнас нин, удж вылӧ мунтӧдз, мӧдіс думайтны, кутшӧмджык ногӧн талун асыв матыстчыны Свежов дорӧ да оз-ӧ лӧсяв мыжавны кодӧскӧ Свежовлы матіджык йӧз пиысь. Сэк жӧ сійӧ корсис расчетнӧй ведомостьяс да ӧти ведомость вылӧ пуктіс тӧрытъя лунлысь числӧсӧ да мукӧд ведомостьяскӧд тшӧтш нуис вӧрпунктӧ.

Свежов комнатаӧ пыригӧн Асныровлы паныдасис Педӧр. Гӧрдӧдӧма, сійӧ нинӧм эз шу Асныровлы, весиг эз видзаась. Асныров дрӧгмуніс. Но Свежов дінӧ пырис вӧльнӧя, кыдзи пыр.

— Паршивӧй делӧяс мӧдісны лоны миян вӧрпунктын, Прохор Иванович, — ки сетӧм бӧрын шуис Свежов. — Кыдз тэ думайтан? Случайнӧй-ӧ тайӧ пӧжарыс?

Асныров думыштіс.

— Ме думысь, абу, — друг сӧдзӧдіс Асныров. — Ӧзтӧма вӧлі буретш сэтшӧм кадӧ, кор тӧлыс пӧльтіс гырысь вӧръяслань дай эз ӧтилаті ӧзйы, а нёль местаті, орччӧн-орччӧн.

Асныров бара мыйкӧ думыштіс. Свежов кыйӧдіс Асныровлысь быд вӧрзьӧдчӧм, кӧсйӧ нин вӧлі юавны, кутшӧм срочнӧй удж сылӧн вӧлі тӧнлун. Но Асныров панйис.

— Расчетнӧй ведомостьяс вайи. Рабочӧйясыд шуасьӧны, тӧлысь джыныс пӧ важӧн нин помасис, а удждон век оз мынтыны.

Свежов видлаліс ведомостьяс, медводзын кутшӧм лунӧ найӧс гижӧма.

— Тайӧ нӧ кутшӧм кадӧ тӧнлун гижин, эн ӧмӧй турун пуктан бригадакӧд вӧв?

— Луннас гижи, ӧбед бӧрын пажунӧдз, пӧжарӧдзыд.

Но Свежовлы синмас усис зэв ичӧтиктор: ведомостяс числӧыс переправитӧма — первой вуштыштӧма, а сэсся выльысь гижӧма.

Асныров гӧгӧрвоис, мый Свежов зэв ёна видлалӧ сыӧн тэчӧм числӧяссӧ.

Найӧ вель дыр ещӧ сёрнитісны. Асныров пырмунанмоз сетіс тӧдны Свежовлы, мый сылы, Асныровлы, тӧдса йӧз кост сёрни Дунякӧд балуйтӧм йылысь.

— Гад — ӧти кывйӧн — гад, — Асныров петӧм бӧрын нин скӧра шуис Свежов.

Рытнас бара на кыкнанныс гижисны райкомӧ письмӧяс. Свежов гижис сійӧ, мый тӧдіс. А Асныров первой гижис вредительскӧй актъяс йылысь жӧ да бӧрынас содтіс, мый Свежов, кыдзи руководитель, эз куж эрдӧдны ни ӧти врагӧс, мый Свежов — бабник да ассьыс личнӧй семейнӧй дзугсьылӧмъяссӧ вермас кӧртавны быдторкӧд, весиг политическӧй обвинениеяскӧд.

Письмӧяс пӧлучитӧм бӧрын райком корліс торйӧн и Свежовӧс, и Асныровӧс. Вопроссӧ шуисны «неяснӧйӧн», делӧ мӧдіс кыссьыны.

XXІ

Кодыр Вӧръю кузя турун пуктӧмъяс помасисны нин, и уджалысь йӧзыс сувтісны ыбъяс вылӧ, сэки Чугун Ӧльӧш ловзис. Ӧні сылы Вӧръю туй кузя и лун югыдын позис ветлыны.

Сійӧн и талун Вӧръю туй кузя сійӧ кайис повтӧм сьӧлӧмӧн. Воис Кыръяшор дорӧдз, коді усис Вӧръюӧ жӧ Сьӧдкыркӧтшысь улӧджык, кыдзи и пыр, видзӧдліс вӧр пуяс костті шор адзӧ лэччысь туй вылӧ, видзӧдліс бӧрвылӧ, вуджрасьыштіс пожӧмъяс костын да понӧляинті кежис бокӧ, сэсся туйпастӧг веськӧдчис Кыръяшор катыдлань.

Волісны шор чальяс, нюр коластъяс, нӧрысъяс, сэсся важ сотчывлӧмин, кытчӧ ӧні быдмӧма кык керка судта вӧр нин. А сійӧ век муніс, ни ӧтилаӧ эз дзугсьыв. Сэсся воис зэв гажтӧмин, ӧдвакӧ коркӧ нэмнас кӧть ӧтиысь таті котӧртліс вӧралысьлӧн понйыс. Нинӧмла вӧлі волынысӧ сылы татчӧ, вӧралысь-кӧзяиныс таті пыр ордйывліс. Ӧльӧш сувтіс пӧрӧм пу дорӧ. Лузан водзысь кыскис пӧлян да пӧльыштіс. Вӧр костӧд гораа разаліс пӧлян шыыс. Пӧльыштіс ещӧ кыкысь да сюся мӧдіс кывзыны. Сылы воча куимысь жӧ клювкнитіс сьӧд кырныш. Ӧльӧш мӧдіс тайӧ шы вылас. И здук мысти найӧ вӧліны куимӧн нин. Кузьпелев Ёгор аслас дзоляник керка дорас кулис кӧчӧс, а Устяыс бипур дорын, номъясысь да гебъясысь чышъянӧн вевттьысьӧмӧн, куштіс сьӧла.

— Волы, волы, Ӧльӧксей Пантилӧвич, — кӧч вирӧсь кисӧ чургӧдігмоз дзуртана гӧлӧсӧн видзаасис Ёгор. — Вит лун нин виччысямӧ, шуам, тыдалӧ, вунӧдіс нин.

— Мыйла нӧ тэ, Ёгор Павлович, сідзисӧ шуан, — нисьӧ дӧзмӧмӧн, нисьӧ нимкодя вочавидзис Ӧльӧш. Сэсся видзаасисны Устякӧд.

— Пӧрысьмыны кутӧмыд, Ӧльӧксей дядь, — меліа шыасис Устя, — а быдлаӧ век аслыд колӧ. Со жӧ ӧд кыдзи ковмас нэмтӧ овны.

— Эн нин шыав, Ёгорьевна, — гебъяс вӧтлӧм выв тошсӧ тшын весьтӧ вайигмоз шуис Ӧльӧш, — быд ногыс лоӧ овны. Тайӧ-ӧ думайтлі... Да жаль тіянӧс, ок, кутшӧм жаль. А помнитан, Ёгорьевна, эн ӧмӧй тэ вӧв вӧлӧстяс медбур нылыс? Быдлаті шань, дзоньвидза, збодер, платтьӧясыд кутшӧмӧсь... Менам эськӧ пӧрысь сьӧлӧм нин, дай сэн нимкодясис.

Ӧльӧшлысь сёрнисӧ дзугис Ёгор.

— Сэсся нӧ мый нин выльыс сиктас? Некӧн на нинӧм бурторъясыс оз кывсьыны?

— Кыдз ӧд шуны, Ёгор Павлӧвич... Оз лёка овны бур йӧз. Поводдяыс бур да турун пуктӧмыс кызыс эштӧма нин, вундыны сувтісны. Сӧмын ӧд машинаяснад да дыр оз тырмы, бур йӧз сійӧн кӧть кокньӧдісны уджсӧ.

Ёгор чорыда кызӧктіс, Ӧльӧш дрӧгмуніскодь. Коркӧ татшӧмторъяс йылысь жӧ висьтавліс да Ёгорыс чирыштіс:

— Ог сы йылысь ме юав. Гашкӧ, помнитан, тшӧктывлі тӧдмавны.

— Да, да, Ёгор Павлӧвич, пӧрысь вежӧрнад ме и дзикӧдз вунӧдлі. Юаси, зэв ёна юаси. Ме думысь, бурторъясыд эмӧсь. Омӧлика лои тӧдмалӧмыс. Кодкӧ лунӧ этадз пукала ӧшинь дорын. Ӧшинь увті мунӧ Петыр Васькалӧн пиыс. Но, Ӧльӧксей дядь пӧ, гортад. Важӧн нин пӧ кӧсъя пыравлыны да некыдз ог слӧймы. Пырис. Ме — юасьны-висьтасьны. Сійӧ менсьым ӧтитор, мӧдтор; мый нин пӧ вӧчлан да кыдзи овлан, мыйла пӧ колхозӧ он пыр. А ме сылы, быттьӧ асламсянь, тэнсьыд юалӧмтӧ чӧвті, мися, висьтав жӧ, тэ — комсомолеч морт, мый нин вӧчсьӧ мӧд муясас, кывсьӧны оз нин войнаясыс. Сійӧ, мортыд, нинӧм шуны, зэв дыр висьтавліс, шуис, помнитчӧ, войнаыд пӧ вермас быд лун лоны, Китайын пӧ воюйтӧны, японечьяс пӧ кӧсйӧны миянкӧд тыш панны, лыйсьӧны нин весиг, чукӧртӧны салдатъясӧс, вӧчалӧны пушкаяс.

— Петыр Васькалӧн пи, шуан? Комсомолец? — синъяссӧ арыштӧма, Ӧльӧш чужӧм дорӧ локтіс Ёгор. — Мыйджыкъяс юасис? Кыдзи висьтавлін?

Ӧльӧш джӧмдыштліс. Видзӧдліс Устя вылӧ, быттьӧ кӧсйис юавны сылысь, оз-ӧ нин батьыс вошавлы садьсьыс. Но Устя, повзьӧм синъяса жӧ, сулаліс налы паныд.

— Быдтор юасис...

— Но, а тэ?..

— Ме? Ме висьталі ставсӧ. Мися, вот сідзи и ола: лун-войыд миян вӧсна оз сувт, кодыр чери кыйны ветлывла, кодыр сюмӧд корсьны, тшайподъяс вӧчыштала...

— Гашкӧ, миян йылысь юасис? Висьтав, эн таит, аслыд жӧ бурджык лоӧ.

— Э-эз, нинӧм мортыс эз юась, эз и казьтыштлы весиг. Дай ме, Ёгор Павлӧвич, Устинья Ёгорьевна, абу жӧ ӧд юртӧм. Кӧть юрӧс вошта, а кӧсйысьлі кӧ ен да бур йӧз водзын, ог жӧ висьтав тіянӧс. О-о-ог!

— Ми эськӧ, Ӧльӧксей Пантилӧвич, тэ вылӧ ёна надейтчам да, — ышловзис Ёгор, кияснас малыштіс рака поз юрсӧ да тэрмасьӧмӧн мӧдіс помавны кӧч кульӧмсӧ. — А тэ, Устя, шыдсӧ унджык пу.

Сьӧлӧм вылас Ӧльӧшлӧн тӧдчымӧнъя кокняммыштіс. Сійӧ матыстчис воӧм мысти пӧрччӧм лузан дінас да мыйкӧ гудйысис сэні, а пӧрысь сьӧлӧмыс тіпкис, кӧсйис козьнавны Устяӧс покойнича гӧтырыслысь катӧдӧм выль дубасӧн, но думыштіс — сылы окота вӧлі тӧдны, кутшӧм мӧвпа Устяыс Микит йывсьыс, — и кодыр Устя лэччис шор дорӧ мыськыны сьӧлаяс, Ӧльӧш, мыссьыны пыдди, вӧтчис Устя бӧрся да Устякӧд сувтіс ӧти колода вылӧ. Сэні дыр найӧ сёрнитісны. А шор дорысь кайӧм бӧрын Ӧльӧш Ёгорлысь юаліс:

— Ёгор Павлӧвич, мый эськӧ, ті кӧ явитчанныд? Лёкыс ӧд, ме думысь, оз ло. Дай ӧні некод нин тіянӧс лёкнас ёнаыс оз казьтыв. Гашкӧ, вунӧдісны нин важъяссӧ. Ӧні озджык нин кулакавны, а тіянӧс и важӧн оз кулакавны...

Висьталігкостіыс Ёгор потшис Ӧльӧшӧс:

— Понъяс вомад ас вӧляысь ог на жӧ пыр. Тырмас, куим во новлӧдлісны пищальяс костын, уджӧдісны...

— Гашкӧ и сідз, Ёгор Павлӧвич, тэ вежӧраджык. Сӧмын пипӧв вӧснаыд, пипӧв вӧснаыд, мися, колӧ тӧждысьыштны: ӧд тэнад невеста ныв, нэмсӧ тані оз мӧд сісьмыны, пӧрысьмӧ. Ӧні кӧ бурӧн-ладӧн явитчанныд, гашкӧ, и тӧлк босьтас.

Тайӧ кывъясыс вӧрзьӧдісны сьӧлӧмсӧ Устялысь, весиг эз удит мӧвпыштны, батьыс вылӧ дӧзмӧмӧн горӧдіс:

— Кутшӧм синмӧн сійӧ йӧз дорас петас, куим мортӧс нин виис да.

И Ӧльӧш эз эшты вежӧртны, Ёгор лёкысь уськӧдчис ныв вылас.

— Ланьт, стерво!..

Но Устя удитіс чеччыштны матысса понӧльяс сайӧ.

Ӧльӧш видзӧдліс вирӧн сукмӧм Ёгор синъяс вылӧ да шыасис:

— Мыйысь нӧ тэ, Ёгор Павлӧвич, нинӧм лёксӧ эз вӧч да. Коньӧрлы тані сідзи нин гажтӧм-а. Ӧд том сьӧлӧм жӧ...

Гӧгӧр лӧнис. Ёгор, скӧрысла чӧв олӧмӧн, помаліс кӧч кульӧмсӧ; Ӧльӧш жугыльтчыштӧма, сулаліс керка пельӧсын, а Устя... код тӧдас, мый вӧчӧ Устя. Сійӧ котӧртіс пуяс костӧд да кымыньӧн уськӧдчис коз увт нитш вылӧ, кияснас вевттис чужӧмсӧ да дыр дай курыда кисьтіс синвасӧ. Коркӧ сэсся бергӧдчис мыш вылас, коз йывъяс костті видзӧдліс лӧз енэжӧд котӧртысь кымӧръяс вылӧ, чужӧм вывсьыс чышкыштіс номъяссӧ... вашкӧдіс аслыс:

— Мед лоӧ проклянитӧма менӧ чужтысьыс, тайӧ нюрас кыскысьыс... Ок, кутшӧм сьӧкыд мем шуны сійӧс бать нимнас. Кутшӧм пеж, кутшӧм зывӧк сылӧн уджыс... А йӧзыс олӧны, нимкодясьӧны. Мыйла, мыйла ме кывзылі сылысь, мыйла пышйылі, мыйла кӧртаси сыкӧд? Ӧд йӧз жӧ мынӧмаӧсь кулак нимсьыс. Сё пӧв веськыда висьтавлісны сэтчаньын, лагерас, водзӧ тыр праваа гражданинӧн лоӧм йылысь... Ок, кутшӧм сьӧкыд.

И сэк жӧ Устя кыліс батьыслысь чукӧстӧм. Пыктӧм син доръяса, Устя матыстчис батьысъяс дінӧ.

Ӧльӧш бара на ловзьыштіс, и буретш ӧні, Устяӧс бурӧдӧм могысь, сійӧ лыддис коланаӧн козьнавны сійӧс дубасӧн.

— Старукалӧн кольӧма, — тірзьысь киясӧн лузансьыс перйигмозыс шуис Ӧльӧш. — А тэд, Устинья, лӧсьӧдыштан да, буретш гӧдитчас, новлан. Мый сэсся керан, коркӧ олӧмыс кӧ лоӧ, гашкӧ, он жӧ вунӧд.

— Аддзӧмыд тай удж, Ӧльӧксей Пантилӧвич, — лӧгпырысь, но небыдджыка нин шыасис Ёгор, — мед ачыс корсяс, сы мында тай и уджыс, сӧмын ӧд ӧти сутки не узьны, сиктъясад нывбаба паськӧмыд потшӧсъясас ӧшавлӧны понлы сёймӧн.

— Мый тэ, мый тэ, Ёгор Павлӧвич... Ассьыд рӧдимӧй нывтӧ сэтшӧм туй вылӧ...

— Ладнӧ сы йылысь, — орӧдіс Ӧльӧшӧс Ёгор, — свинеч-порокыд нӧ сюрис эз?

— Мыйтакӧ эськӧ катӧді да, — тэрмыштчис Ӧльӧш, — а вот пищальтӧ ньӧбны эг вермы. Оз сет сійӧ донсьыд. А пищальыс бур, двухстволка, некодлы на абу петкӧдлӧма. Ещӧ кӧ пӧ кык дас шайт зарни сьӧм содтас — сета. Ок, кутшӧм бур пищальыс.

— Сета, сета кӧть витӧс, зарниыд оз лый, меным ружйӧ колӧ. Кодӧс тэ водзджык катӧдлін — оз туй. Вай сійӧ тэ регыдджык босьт.

Ӧльӧш кӧсйысис. Сэсся кыскис лузансьыс вит тувъя свинеч ёкмыль, ӧти порок банка.

— Вот тайӧ бур. Тайӧ став зарни дорсьыд сизим пӧв донаджык, — нимкодясис Ёгор и тайӧ нимкодясьӧмыс вуджис Ӧльӧшлы. Сылы кажитчис, мый сійӧ вӧчӧ буртор: отсалӧ мортлы, кодӧс мыйыськӧ оз радейтны йӧзыс, кодлӧн ӧні олӧмыс сьӧкыд.

Важ оланногӧн, важ думъясӧн сирзьӧм, выль олӧм дінысь пышъялысь, йӧзысь гусьӧн олысь, Чугун Ӧльӧш эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм сьӧд нюрӧ сійӧ пырӧ. И ӧти кутӧдӧн тані вӧлі Микит. Кӧть мый сійӧ эз вӧч, кӧть мый йылысь эз думайт — шӧрас вӧлі Микит, аслас медтом пиыс, пӧрысьлунъяс олан кадлӧн надеяыс.

Ӧльӧш пуксис Устя дінӧ, коді пукаліс би дорын да видлаліс Ӧльӧшӧн сетӧм дубассӧ. Та кадӧ Ёгор пырис керкаторйӧ, и найӧ колисны кыкӧн. Ӧльӧш копыртчыштіс Устя дінӧ да сьӧлӧмсяньыс мӧдіс висьтавны Микит йывсьыс:

— Ӧні сійӧ миян молодеч. И уджавнытӧ зіль. Сы вӧсна и сійӧс бригадирӧ пуктӧны, и ошкӧны ёна. А вот ми сійӧс муртса эг торклӧй... Бура уджалӧмыс мездіс.

Ӧльӧш та йылысь ставсӧ эз висьтав. Найӧ кыкнанныс тӧдісны нин, мыйӧн помасьліс Сьӧдкыркӧтш делӧыс. Ӧльӧшлы сӧмын окота вӧлі юавны, мыйла Устя батьлы, Ёгорлы, колӧ вӧлі торкны кылӧдчан уджсӧ. Сійӧ та йылысь Устялысь юаліс, но Устя сӧмын и шуис:

— Ме нӧ мыйӧн тӧда, Ӧльӧксей дядь. Ассьыс колӧ юавны.

И Ӧльӧш бара вежис ассьыс сёрнисӧ.

— Тэ, Ёгорьевна, кӧнкӧ ӧд эн на жӧ вунӧд Микиттӧ?

Устя чышкыштіс синъяссӧ. Найӧ дыр сёрнитісны мӧда-мӧдныскӧд, казьтывлісны важсӧ, но кыкнанныс сэк жӧ кылісны пытшкӧсъяснаныс, мый кольӧм лунъястӧ он бергӧд, найӧ мӧдысь оз нин волыны. Став надеяыс Ӧльӧшлӧн — ӧтувтны Микитӧс да Устяӧс — вӧлі ру пыр тыдалана, эскытӧм. Сійӧн и Ӧльӧш ни ӧти кывйӧн на эз висьтавлы Микитлы, мый сійӧ аддзывлӧ сылысь важъя пӧдругасӧ. Дай тайӧ висьтавнысӧ эз позь, Кузьпелев Ёгор сылы нырас тшупліс: «Кӧть чӧртыс ышӧдас висьтавны миян йылысь, эн висьтав некодлы». Ӧльӧш эз кӧсйысьлы висьтавны некодлы, и, тыдалӧ, тайӧ кӧсйысьӧмсӧ аскӧдыс нуас гуӧ.

XXII

Микит вӧлі вӧйтчӧма уджӧ став аслас страстностьӧн. Тӧлысь сайӧ нин эз лэччыв гортас, эз аддзыв батьсӧ, весиг эз кывлы сы йылысь. Ӧні пӧртіс олӧмӧ Свежовӧн сетӧм срочнӧй задание: Дінъёль вӧрпунктӧ тракторъяс воигкежлӧ эштӧдіс туй, кыті сиктсянь мӧдасны воны и тракторъяс, и вӧрпунктлы коланторъяс.

Сылӧн том йӧзысь бригада уджаліс ударнӧя. Ягъяс вомӧн, лайкъялысь нюръяс вомӧн, козъя вӧр питі лоис писькӧдны туйсӧ. Но Кыръяшор вомӧн другӧн он чеччышт: сійӧ кизьӧр берегъяса, джуджыд кыръя. Бригада тані уджаліс мӧд лун нин: вӧчис пос.

— Пос миян артмӧ на большой... — мырйӧ черсӧ сӧтӧм бӧрын шуис Микит, — позьӧ куритчыны.

Нывъяс да зонъяс шумӧн мӧдісны пуксявны. Ловзьӧдісны кусӧм бипур да мӧдісны варовитны.

— Миян вӧрпунктын, тыдалӧ, свадьба регыд лоӧ, — висьталіс Оля.

— Онӧ нин Педӧр сайӧ мун? — тэрыба шыасис Микит да видзӧдліс нюмъялысь Педӧр вылӧ.

— Митӧ мый? Дасьӧсь, — серӧктіс Оля. — Кодлӧнкӧ тай рынышыс сотчас да сійӧ-а.

— А-а... — шуис Микит да вежсис чужӧм вылас.

Ставыс гӧгӧрвоисны, мый Оля сёрнитӧ Глаша йылысь — Микитлӧн пӧдруга йылысь.

— Оз али мый нӧ сюр Микитыдлы сэтшӧмыд? — шыасис Вера, а Оля бара содтіс:

— Удж вылас талун подручку нин мунісны, служащӧй гӧтырӧн кӧсйӧ лоны.

Сёрниӧ йитчисны и мукӧдъяс, но код йылысь сёрнитісны, ни ӧти морт нимнас найӧс оз шу, быттьӧ сідзи и колӧ.

Микит пукаліс чӧв. Сы пытшкын гудрасисны Глаша вылӧ скӧрлун и йӧзсянь яндзим. Код тӧдӧ, мый думайтӧны йӧзыс? Гашкӧ, Микитӧс сералӧны: эз пӧ вермы ладмыны нывкӧд, сетіс Асныровлы. Но збыльысьсӧ зонъяс да нывъяс тадзи эз думайтны. Найӧ шензисны Глаша вылӧ, мый сійӧ зэв ёна ылаліс Микитӧс Асныров вылӧ вежӧмӧн. Ӧд Асныровӧс нывъяс мыйлакӧ некод эз радейтны, кӧть эськӧ сійӧ и десятник дай гӧтыртӧм. Микитлы дышӧдіс кывзыны. Но мед та йылысь эз гӧгӧрвоны ёртъясыс, сёрнисӧ бергӧдіс серам-лань.

— Да, ёртъяс, не часӧ чужсьылӧма: мӧд пӧдругаӧс, тыдалӧ, гут сёяс.

Ставыс кыпыда серӧктісны да бара босьтчисны уджӧ. Талун вӧлі колӧ эштӧдны тайӧ поссӧ, и сійӧс лои эштӧдӧма.

Тайӧ вӧлі некымын лун водзджык сы серти, кор Чугун Ӧльӧш воліс Кузьпелев ая-ныла дінӧ. Ӧльӧш эз тӧд, мый Кыръяшор вомӧн лои вӧчӧма пос, кӧні стрӧитысь бригадирнас вӧлі Микитыс.

Вӧлі пемыд рыт. Чугун Ӧльӧш, аслас олӧм вылӧ ропкигтыр, бара кайис Вӧръю туй кузя да сьӧрсьыс катӧдіс Ёгорлы кӧсйысьлӧмторсӧ — двухстволка ружйӧ. Матыстчис нин Кыръяшор дорӧ, кӧсйис кежны туйпастӧм трӧпаӧ, но друг сылы кылыштліс морт гӧлӧс. Сувтіс кыз пожӧм бердӧ, дасьтіс ружйӧсӧ, мӧдіс кывзыны. Сёрни дугдіс кывны. Гӧгӧр тиньсидзис чӧв. Тайӧ чӧвсӧ кадысь кадӧ дзугыштласны вӧрса зверь-пӧтка. Со, кылӧ, варыш гыж улын чирӧстіс кутшӧмкӧ лэбач; вӧр пӧвстті ӧдйӧ вуджӧртчис руд кӧч; вужъя улын, кылӧ, чирзісны-тышкасисны ласича да шыр. И бара чӧв.

— Ш-ш-ш, ш-ш-ш, — друг кыліс пилитчӧм шы.

— Бласлӧ кристос, — пернапасасис Ӧльӧш да, дыр думайттӧг, мӧдіс тайӧ шыланьыс.

«Найӧ, тыдалӧ», — пемыдӧ видзӧдӧмӧн, думайтіс Ӧльӧш, но эз тӧд, мый вӧчӧны.

А кодыр матыстчис Кыръяшор дорӧ, аддзис выльӧн на вӧчӧм еджыд пос и пос увсяньыс воис пила няжгӧм шы.

«Найӧ», — бара думыштіс сійӧ. И эз тӧд, мый ӧні колӧ вӧчны сылы: бӧр бергӧдчыны-ӧ гортӧ, куньны синсӧ та вылӧ али юавны ассьыныс, Кузьпелев ая-нылалысь, мыйла налы колӧ татшӧм уджыс. Ӧльӧш матыстчис пос дорӧ и эз эшты водзӧ мӧвпыштны, — пос увсянь петісны кык вуджӧр, дрӧгмунісны.

— Чӧрту, Ӧльӧксей Пантилӧвич... кыдзи повзьӧдін, — первойя кывйӧн горӧдчис Ёгор, Ӧльӧшӧс аддзӧм мысти. — Войнас ветлан...

Ӧльӧш эз друг вочавидз. Сійӧ сулаліс шемӧс, мыйкӧ юавны индысьӧмӧн. Но сэк коста Ёгор аддзис сы ордысь ружйӧсӧ да яндысьтӧг горӧдіс:

— Вайин?.. Тайӧ ставсяыс бур... ог вунӧд таысь.

Ёгор ая-ныла бӧрся Ӧльӧш кежис вӧрӧ. Куимнанныс мунісны узьны.

XXIII

Арыс матыстчис тӧвлань. Медводдза шлякышъяс повзьӧдлісны дзодзӧг-юсьӧс, и найӧ гырысь табунъясӧн лэбисны ӧдйӧ, нораа горзігтыр. А тӧв кежлӧ кольччысь зверь-пӧтка тэрмасисны пасьтасьны тӧвся пасьӧн. Вӧр вӧчан делянкаясын содысь керъяс слӧтитчӧмаӧсь, куйлісны кыдзкӧ жугыля да быттьӧ виччысисны кын кос асывъяс, а сэсся косіник лым. Лёшмӧмаӧсь и Прокопейлӧн лэч туйвывса сиясыс, быттьӧ пужъя асыв бӧрын вӧсньыдик турун заяс, муртса кутчысисны лэчьяс вылас. Но пӧтка шедіс на, Прокопейлысь уджсӧ уна пӧв на вештіс, Дінъёль вӧрпунктса столӧвӧй кослунйӧн эз на ов. Вӧр вӧчысьяс, вӧрпунктын олысьяс бур бать дінын моз арбыд путшкисны-сёйисны пӧтка яй. Быттьӧ сідзи и ковлӧма. Прокопей быттьӧ сы вылӧ и чужлӧма, мед уджалысьясӧс вердны сьӧла-тарӧн, дозмӧрӧн. Дай ачыс, Прокопейыс, ӧні мӧд ног думыштны оз вермы. Чеччас асывнас, буриника сёйыштас, юыштас, сёрнитӧдыштас Ванюшӧс, ӧти-мӧдторйӧн Любаӧс, юасяс сылысь, став скӧтыс-ӧ дзоньвидзаӧсь, сэсся пасьтасяс да мунас лэч туйӧ.

Вӧлӧстьӧ лэччылӧм бӧрын да колхознӧй праздник вылын вӧвлӧм бӧрын Прокопей Хуторков сетчис нылыс да зятьыс корӧмлы и лэччис семьянас Дінъёль устьеӧ. Прокопей медасис вӧрпунктлы пӧтка кыйны, уравны-вӧравны, Люба уджаліс скӧтницаӧн скӧт картаын.

Зэв на и неважӧн лои тайӧ, но Прокопей Хуторков муртса нин эскис, мый вот сійӧ овліс коркӧ пӧчинӧкын, вӧрын, ставсьыс торйӧн да ӧтдортчӧмӧн быдтысис; сэсся сылӧн пи-нылыс мунісны нин выль олӧм туйӧд, а сійӧ колис, сувтіс налы паныд, кӧсйис век аслыс чӧжны-чукӧртны.

Талун, кыдзи мукӧд асылӧ, Прокопей чеччис пемыд сорнас на, восьтіс занавескаяс, чышкыштіс вазьӧм ӧшиньяссӧ, видзӧдліс унзільӧн садьмысь ывла вылӧ, сэсянь синъяснас колльӧдіс делянкаясӧ мунысь медводдза йӧзӧс да сы бӧрын пасьтасигмозыс шутитіс Ванюшыскӧд:

— Ванюш, а Ванюш, лӧсьыд жӧ талун тшак вотны, пӧсялан кӧ, сӧмын вод понӧль улӧ да лысвасӧ пыркнит. Ваыс ыркыдик, сэтшӧм лӧсьыд.

Ванюш котӧртіс ӧшинь дорас, тэрыба восьтыштіс ӧшиньсӧ, сылы воча пожныштіс посньыдик кӧдзыд зэр.

— Ылӧдлан, — гӧгӧрвоис Ванюш. — Гриша зятьыд тадзи оз велӧд. Арнад пӧ кӧдзыд, паськӧмтӧг ветлыны оз позь, висьмыны верман. А тшакыд ӧні абу нин.

— Эн эскы сылы, Ванюш, — кӧть эськӧ нинӧмла, а судзӧдчис Люба. И тайӧ вӧлі семья кост шудлуна броткӧмъяс, Прокопея-Любаа кост аслыссикаса радейтчӧм да ӧдвакӧ гӧгӧрвоана ӧнія том йӧзлы.

— Батьыд талун ачыс полӧ муннысӧ да сійӧн и ылӧдчӧ, — помаліс Люба.

Прокопей шпыньмунӧмӧн видзӧдліс Люба вылӧ, быттьӧ шуис сылы: «Но, кӧні, мый, дыр-ӧ он вай сёйны». А сёйигкості шуаліс:

— Тэ, кӧзяйка, талун дыр жӧ кӧ куканьяс дінад эн пет-а?

Люба видзӧдліс часі вылӧ да тэрмасьтӧг шуис:

— Завтракӧдзыс дас минут на. А тэ тэрмась, тэрмась. Татшӧм слӧтнад кӧ сёрман, аслыд жӧ лёкджык.

Та бӧрын Прокопей мӧдӧдчис Вӧръю кывтыдса лэч туй кытшӧ. Тайӧ лунтыр кежлӧ кытшов, а татшӧм лэч туйыс сылӧн вӧлі нёль. Лэчтуясян койбедьнас вӧр пу вылысь кӧдзыд лысвасӧ пыркнитігмоз, сьӧла-пӧтка мездалігмоз, сійӧ восьлаліс водзӧ. И не сӧмын ӧні, но и некор тӧд вылас оз усьлы Ӧльӧш другыс.

А Ӧльӧш другсӧ суис ыджыд шог. Тайӧ кадӧ жӧ Чугун Ӧльӧшыс усис-чеччис — котӧртіс Вӧръю туй кузя. Синъясыс сылӧн арыштчӧмаӧсь, вом доръясыс вешкыртчӧмаӧсь. Кадысь кадӧ котӧртігмозыс кысянькӧ пыдысянь сійӧ шӧпкӧдіс:

— Ог вермы... ог удит... Уф, суӧдасны, панъясны. Ӧд поссӧ пӧ вӧчӧма бара жӧ сійӧ... менам муса пи... бара мыждасны. Ок-ок-ок, Ёгор Павлӧвич... мый найӧ вӧчӧны, мыйла налы тайӧ колӧ...

Эськӧ шойччыштны Ӧльӧшлы, кӧдзӧдыштны вывку пӧсьсӧ, эськӧ мунны, кыдзи ветлывлӧ пӧрысь кокъяснас... да эз позь. Тракторъясӧн регыд мысти кӧсйисны мӧдӧдчыны... Дінъёль вӧрпунктӧ кайӧны, Вӧръю туй кузя, Кыръяшор пос вомӧн.

— Со ӧд ӧні кутшӧм Борисыс, — бара да бара пӧдӧм лов шыӧн мӧдлас шӧпкӧдны Ӧльӧш, — а миян Микит дорын вӧліс чаль пом. Ставсӧ гӧгӧрвоӧ, кывлӧма Сьӧдкыркӧтш делӧсӧ, и оз эскы, мый сэні мыжаыс вӧлі Микит; сійӧ веськыда сёрнитӧ аслас бать йывсьыс. Муса пиян... а ме, ме аслам рӧдимӧй пиӧс кӧсъя торкны... Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык колӧ котӧртны, колӧ справитны поссӧ, мед мыжтӧгыс оз сюр менам пиӧй.

Кыръяшор дорӧдз метр сё кымын вотӧдз Ӧльӧш шыбитчис туй вывсьыс шуйга вылӧ, дзор козъя-пожӧма гыбадӧ, лысваа сук понӧльяс пӧвстӧ да, кылӧ, век котӧртіс Кыръяшор йывлань.

Прӧйдитіс нин куим сён, воськовтіс лыдтӧм пӧрӧм пу, а котӧртігмозыс сё пӧв нин шуаліс ассьыс думъяссӧ, быттьӧ збыль сы водзын Ёгор ая-ныла:

— Ёгор Павлӧвич, Устинья Ёгорьевна... Ме ыджыд могӧн... тіян дінӧдз... Поссӧ бара жӧ Микитным вӧчӧма... Сійӧс бара судитасны. Мыйкӧ думыштам. Ті вежӧраӧсьджык, отсалӧй, криста радиысь!..

Со, пуяс костті тыдовтчис нин тшын, понӧльяс костын вӧр керка.

Мукӧд дырйи моз керка дорӧ матыстчытӧдз пӧлянӧн Ӧльӧш куимысь эз чипӧст, ни сылы воча куимысь кырныш эз клювкнит. Ӧльӧш котӧртіс мудінсянь пыран ӧдзӧс дінӧ да сійӧс нетшыштіс, восьтіс... И сэк жӧ друг джӧмдіс, быттьӧ пӧдіс, эз кут шедны лолыс.

— Йӧймин тэ, Ӧльӧксей Пантилӧвич?.. — гӧрдӧдӧм синъяса, керкаысь петігмозыс горӧдіс Ёгор.

Но Ӧльӧш места вывсьыс эз вӧрзьы. Быттьӧ бӧбмӧма, повзьӧм синъяса сійӧ видзӧдіс Ёгор вылӧ да мыйкӧ гӧгӧрвотӧма шуаліс. А морӧс пытшкас, кылӧ, пуис Ёгор вылӧ лӧглун.

Кыз дӧра гача, кӧмтӧм, гӧна куш морӧса, рака поз дзугсьӧм юрсиа Ёгор сулаліс Ӧльӧш водзын да, быттьӧ ранитчӧм кӧин, индысьӧма уськӧдчыны Ӧльӧш вылӧ, шуас кӧ сійӧ мыйкӧ не сы серти кыв. Ёгорлы колӧ тӧдны, кутшӧм выльтор тшӧктіс Ӧльӧшӧс кайны татчӧ талун. Сійӧ весиг эз мӧд пинявны Ӧльӧшӧс на дорӧ шыасьтӧг воӧмысь да налысь, ая-нылалысь, неладнӧ олӧм аддзылӧмысь. Йӧзысь торъялӧм, зверь законъясӧн олысь Ёгорлы йӧз олӧмлӧн законъяс, сӧвесть, яндзим, кодъяс торйӧдӧны мортӧс став животнӧй мирысь, эз нин вӧвны; найӧ Ёгорлӧн важӧн нин вӧлі тальыштӧмаӧсь кок улас.

— Мыйкӧ лоис? — бара горӧдіс Ёгор. Но Ӧльӧш сӧмын пошкис-лолаліс, сылӧн эз шед кывйыс не то лолыс тырӧмла, не то воссьӧм серпасысла, тайӧ йӧзлысь зывӧклунсӧ гӧгӧрвоӧмла.

Тайӧ здукӧ кӧнкӧ кыліс мотор шы, увкнитіс став выннас, быттьӧ друг петіс гӧра сайысь. И Ӧльӧш горӧдіс, кыдзи другӧн садьмӧдӧм морт:

— Со найӧ. Кылӧ, воӧны нин, — уськӧдчис места вывсьыс Ӧльӧш, кватитіс Ёгорӧс морӧсӧдыс: — Тракторъяс... Ме та вӧсна и кайи, мед висьтавны тэд... мед поскыс эз жугав. Поссӧ Микит вӧчӧма, миян Микит... сійӧс бара судитасны...

— Тайӧ и ставыс, Ӧльӧксей Пантилӧвич?

— Колӧ вӧчны сідз, мед ті эн сюрӧй, ни Микитыс миян эз сюр.

— Трус тэ, — заводитліс лӧньӧдны Ёгор, но Ӧльӧш синъясысь кевмысьӧмсӧ аддзӧмӧн, эз вермы кутны асьсӧ, горӧдіс лёкысь: — Но и мед, сюрас кӧ... Коді жалитас сійӧс...

— А-а... Сідзкӧ, ті лёкысь... Мед сійӧс, менсьым Микитӧс, бара судитасны... Сідзкӧ, ме ӧтнам, ачым, тіянтӧг, понъястӧг... Но и тіянлы бур оз ло!.. Ӧні ме аддзи, кодъяс ті эмӧсь... Ме явита тіянӧс...

Тайӧ кывъяс шуигӧн Ӧльӧш уськӧдчис котӧртны.

— Пышйис... Пышйис ӧд, — чеччыштіс Ёгор, уськӧдчис вӧтӧдны Ӧльӧшӧс. — Ӧльӧксей Пантилӧвич, сувт, лӧсьӧдчам бурӧн! — горзіс Ёгор, но вӧлі сёр нин, Ӧльӧш котӧртіс водзӧ ӧти думӧн, ӧти кӧсйӧмӧн, и тайӧс гӧгӧрвоӧмӧн, Ёгор шурк бергӧдчис: — Пищальсӧ!.. Кӧнӧсь найӧ?!

Керкаас шыбитчигмоз, сійӧ тувкис нылыслы, коді лёзь юрсиа сулаліс ӧдзӧс шӧрын.

— Стерво!.. Ӧдйӧджык босьт... котӧрт!.. Лый!

Но Устя петіс пищальӧн сӧмын сэк, кор батьыс, двухстволкаа, котӧртіс пуяс костті нин.

Устялӧн став яйыс тіраліс. Берданка пищаля, сійӧ сулаліс керка водзас и эз тӧд, мый колӧ вӧчны. Виччысис мыйкӧ зэв страшнӧйтор. Сійӧ кывзіс, дыр-ӧ оз вӧрзьӧд лысваӧн ойдӧм вӧрсӧ лыйӧм шы. Но сӧмын кыліс тракторъяслӧн шумыс. Найӧ, кылӧ, быттьӧ ӧддзӧдчывласны, лӧньласны да бара ёнджыка босьтчасны. И друг тайӧ шумсӧ орӧдіс кыкысь лыйӧм шы. Устялӧн повзьӧмысла уси кисьыс пищальыс, сійӧ нетшкис ассьыс юрсисӧ.

Тайӧ лыйӧмсӧ кыліс и Прокопей Хуторков. Сійӧ буретш вӧлі воӧ лэч туйӧдыс Кыръяшор вочсӧд, но тшӧтш кыліс лыйӧминысь лёкысь горӧдӧм да та вӧсна зэв ӧдйӧ петіс Кыръяшор пос дорӧ. Сэк шор катыдланьыс кыліс ещӧ лыйӧм, и ставыс бара ланьтіс, сӧмын зэв матын нин, кылӧ, мургисны тракторъяс.

— Кодъяслы сэні лонысӧ? — шуис аслыс Прокопей да кутіс виччысьны тракторъяссӧ.

А Ӧльӧш, дурмӧм юра, коз дорсянь коз дорӧ, понӧль дорсянь понӧль дорӧ шатлаліс водзӧ, думсьыс котӧртіс. Ёгор, первойя лыйӧм бӧрас, Ӧльӧшӧс чайтіс усигӧн да мӧдіс корсьны пӧрӧм козъяс дорысь, но ылаліс, а сы кадӧ Ӧльӧш сэтысь водзӧ муніс. Ёгорлӧн коймӧд лыйӧмыс вӧлі прӧста, Ӧльӧшлы пыдди сійӧ лыйис нитшка колода помӧ.

— Ог гӧгӧрво, — шензис Прокопей, — мыйла эськӧ горзынысӧ? Тайӧ абу бурысь.

И сэк жӧ Прокопейлы синмас усис, быттьӧ вӧрас, неылын, вӧрзьыштіс понӧль да сы вылысь киссьыштіс лысва. Прокопей чуймис. Лысва гылалӧм матыстчис. Асьсӧ юавтӧг, сійӧ уськӧдчис сылань, кык пу кузя пырис вӧрӧ — и аддзис...

— Бласлӧ кристос! — горӧдіс Прокопей да сувтовкерис.

Сылы паныд ньӧжйӧ-ньӧжйӧ восьлаліс Чугун Ӧльӧш, шапкатӧм, лёзь ва юрсиа, сунистӧг кӧтасьӧм шабура, лазъя. Шуйга бокыс пельпомсяньыс шабур пӧлаӧдзыс вӧлі гырдӧссьӧма. Ачыс видзӧдіс муас да сьӧд тош пырыс тӧдчис — вӧрисны бледмӧм пар доръясыс — мыйкӧ, тыдалӧ, сёрнитіс. Сэсся друг сувтіс, веськыд кисӧ лэптыштліс юр дорас да зудӧс моз ляскысис му бердас.

— Кутшӧм дивӧ!.. Збыльысь ӧмӧй сійӧ? Кысянь? Мыйла?

Прокопей зэв ӧдйӧ пӧрччис вывсьыс пӧткаӧн тыра лузансӧ, шыбитіс му вылас, котӧртыштіс Ӧльӧш дорӧ да нинӧм шыасьтӧг петкӧдіс сійӧс пос дінӧ. Котӧртіс матын сулалысь пожӧм дінӧ, лӧсыштіс сирӧд чагъяс, зэв ӧдйӧ пестіс би.

Ӧльӧш сёрнитіс аслыс, но сылӧн сёрниыс кыліс муртса-муртса.

— Ӧльӧксей, мый лоис? Коді мый тэнӧ? — зэв нин унаысь мӧдліс юасьны Прокопей, но Ӧльӧш век аслыс сёрнитіс:

— Мыйла он отсалӧй... Менам сійӧ муса пи... жалитӧй менӧ. Поссӧ пилитӧм бӧрын ме уна вой эг узьлы, мися, абу лӧсьыд... Ёгор Павлӧвич, мыйла тадзисӧ вӧчанныд, кодлы тайӧ колӧ... Ак, ті понъяс, понъяс ног оланныд, со, яндзимтӧ воштӧмныд... Ме ачым... Ачым висьтала... со, найӧ, со... кутӧй найӧс, бур йӧз... Меным найӧ лыйисны...

Тракторъяс матыстчисны, сыркӧдісны мусӧ, кисьтісны пуяс вывсьыс лысвасӧ — ставыс вӧйи вӧвлытӧм гым пиӧ, урзӧм шыӧ; сійӧ йиджис сьӧлӧмад, вемад, лы шӧрад.

Пуяс костӧд водзын мыччысис гусеничнӧй тракторӧн Борис. Сы бӧрся мӧд, коймӧд, унаӧн...

— Борис!.. менам Борис... менам Борис, — горӧдіс Прокопей, но сылӧн горӧдӧмыс весиг аслыс эз кыв.

Руль дорын пукаліс Борис, чуймӧм чужӧмбана, би водзӧ воигкоста кок йылас сувтовкерыштіс, бергӧдчис ёртъясланьыс да, кисӧ лэптӧмӧн, тшӧктіс кусӧдны моторъяссӧ. Ӧтпырйӧ ставыс лӧнис. Быд трактор вылысь чеччалісны йӧз, кытшовтісны Прокопейӧс, видзӧдісны Ӧльӧш вылӧ.

Борис весиг вунӧдіс киасьны батьыскӧд, да батьыс эз вунӧд, кутыштліс писӧ, а сэсся, юасьӧмъяс виччысьтӧг, мӧдіс висьтавны, кыдзи вӧлі делӧыс.

— А-а! Шуан, пос йылысь сёрнитіс, Кузьпелев Ёгор йылысь, — пырысь-пыр гӧгӧрвоис Борис. — Нолтӧ, ребята, видзӧдлӧй эсійӧ поссӧ.

Ёртъясыс котӧртісны. Ӧльӧш век сёрнитіс аслыс. Прокопейлы ӧні, буретш ӧні вӧлі окота юасьны пиыслысь, кыдзи сійӧ ветліс-муніс, кыдзи олӧ да велӧдчӧ карын Ӧдюкыс, но Борис зэв меліа шуис:

— Ме тэд гортын висьтала ставсӧ, а ӧні вай кыдзкӧ меститам Ӧльӧшсӧ.

Сэсся Борис пӧрччис ассьыс плащсӧ, сійӧн гартовтіс Ӧльӧшӧс, а сэк коста ӧти тракторист воис пос дорысь.

— Поскыд збыльысь нелючки.

— Мый нӧ?

— Столбъяссӧ да перевединаяссӧ пилитӧма.

— Пыклыны!.. — висьталіс Борис, нӧшта лӧсьӧдыштіс Ӧльӧшӧс, колис сэтчӧ батьсӧ, а ачыс зумыд воськовъясӧн мӧдіс пос дінӧ.

Недыр мысти тракторъяс вуджисны поскӧд.

XXIV

А Дінъёль вӧрпунктын тракторъяс воӧм виччысьӧмыскӧд йӧз костас шеналіс ӧтувъя нимкодь. Рытладор чусасьысь арся пемыд вой воӧмыс йӧзлысь нимкодьлунсӧ эз кусӧд.

— Воӧны, воӧны! Жургӧмыс кылӧ нин.

— Тракторъясыд, мися, воӧны.

Сёрнитісны ӧткӧн-ӧткӧн, ылысянь горзісны мӧда-мӧдыслы, чуксасисны. Горзісны вӧрпунктын, горзісны делянкаясын, уличын. Ставыс чукӧртчисны встречайтны тракторъясӧс. Свежов Гриша, кӧть асьсӧ кӧсйис кутны аслас киын, сӧмын эз жӧ тырмы выныс, шӧйтіс, туй выв мортлӧн моз эз пукавсьы. Петавлас выльӧн на эштӧм гаражас, пыравлас ларокӧ. Сэсся кежис скӧтнӧй дворӧ, кӧні ӧні вӧлісны кызь кымын мӧс нин. Картаыс вӧлі вӧчӧма ветымын мӧс вылӧ, паськыд ӧдзӧсъяса, гырысь ӧшиньяса; пытшкӧсас, кӧрт чепъясаӧсь, кормушкаяс дорын сулалісны мӧсъяс.

Гриша татчӧ пырис, мед аддзывны Любаӧс да висьтавны Борисъяс воӧм йылысь. Люба, еджыд халата, кылӧ, меліа сёрнитіс куканькӧд:

— Сьӧлӧмшӧр тэ менам. Вай сувтышт, сувтышт! Ӧть-ӧть-ӧть... Вот сідзи, сідзи. Бобук тэ.

Гриша матыстчис Люба дінӧ.

— Мися, коді жӧ сэні лебезитчӧ?

— Волы, волы, Григорий Петрович. Чужыштӧма да, коньӧр, оз на вермы сувтнысӧ... Аддзан, кутшӧм мичаник... Мед эз жӧ эськӧ кув, ӧть-ӧть-ӧть! Вай сувтыштлы, сувтыштлы!

— О-о, — серӧктіс Свежов. — Тайӧс кӧть кӧрт нӧшкӧн ӧні колскӧд, оз нин кув.

— Ой, Григорий Петрович! Тэ он тай тӧд. Эновт ӧтнассӧ — ӧти лунӧн вермас гегдыны.

Тӧвся кӧч кодь еджыдик, кузь кокъяса да кузь гырка кукань, кутшӧм миян пӧрӧдаа мӧсъясыдлӧн оз овлыны, муртса скамьяасьӧма, сулаліс Люба кокъяс дорын да юрсӧ бергӧдыштӧмӧн нюлыштіс Любалысь калинкор халат дорсӧ.

— Сьӧлӧмшӧр тэ, донатор, — век любуйтчис Люба, но Гришалӧн дыр эз овсьы и тані.

— Ме мӧді. Тракторъясыд, кылӧ, матынӧсь нин, Любовь Петровна. Мунам Борисъястӧ встречайтны.

Тайӧ ӧти Борис кывйыс югыд шонді моз ӧзтыштіс Любалысь сьӧлӧмсӧ.

— Сьӧлӧмшӧръяс ті менам, — Свежов петӧм бӧрын нин шуис Люба, но куканьяс дінысь кӧч моз ӧдйӧ эз чеччышт.

А ывла вылын век горзісны:

— Танӧсь нин со, тыдовтчисны... коймӧд, нёльӧд, витӧд.

Гусеничнӧй тракторъяс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, ыджыд гымӧн матыстчисны вӧрпункт дорӧ.

Борис медводдза трактор вылын веськӧдліс рульӧн; том вынӧн ыпъялан чужӧма, шуда синмӧн сійӧ видзӧдліс керкаяс вылӧ, ыджыд йӧз чукӧр вылӧ.

Со вуджис нин Вӧръю пос; позьӧ тӧдны ёртъясыслысь чужӧмъяссӧ. Гриша ӧвтіс шапканас, ӧвтісны унаӧн: Микит, Оля, Петя, Глаша — ӧвтісны тӧдтӧмъяс, ставӧн. Мамыс сойяс вылын тыдаліс Ванюш вокыс; ставыс мыйкӧ горзісны, вӧрӧдісны вомнас, индісны кияснас Борис трактор вылӧ, кӧні пукалісны Прокопей да сы дорын Ӧльӧш.

Моторъяс ланьтӧм бӧрын йӧз уськӧдчисны тракторъяс дорӧ.

— Видза олан, Борис-тракторист!

— Видза оланныд, ёртъяс!

— Мамсӧ лэдзӧй, мамсӧ!.. Вешйыштӧй!.. — горзіс сэн Асныров да лёкысь вешталіс йӧзсӧ, тэрмасис кырымасьны Борискӧд медводз. Но Борис сылысь кисӧ быттьӧ эз и аддзы, Асныровкӧд эз киась. Асныров курччыштліс парсӧ...

И сэк жӧ долыд чужӧмъяс вылысь кыдзкӧ ӧтпырйӧ кусісны нюмъялӧмъяс.

— Мый? Коді? Мый вӧчӧма?

— Ӧльӧш? Ранитчӧма?.. Лыйӧмаӧсь?

— Кучик вӧчысь Ёгор? Кысянь найӧ?

Топыд йӧз кытшын Прокопей да Борис кутісны Ӧльӧшӧс. Ӧльӧш кадысь кадӧ пельпом доймӧмысла мурӧставліс, но кок йылас сулаліс крепыда, вӧлі вежӧра, юасьӧмъяс вылӧ вочавидзліс тӧлкӧн нин.

Микит матыстчис батьыс дорӧ.

— Батьӧй, кыдзи нӧ тайӧ артмис? Кысянь тэ?

— Ок, пиук, пиук. Тэнӧ бара муртса эг торк олӧмсьыд. Тэнсьыд вӧчӧм постӧ пилитісны найӧ, кучик вӧчысь Ёгоръясыс.

— Мый бара? Кыдзи бара? — сюсьмис Микит.

— Мый вӧчлінныд? Кодыр вӧчлінныд? Кӧні? — вежӧн-вежӧн лӧдісны Ӧльӧшлы юасьӧмъяс.

— Ми... ме, пӧрысь выжывыд, кучик вӧчысь Ёгор ая-нылакӧд Сьӧдкыркӧтш дорсьыд бонасӧ вуджӧдлім мӧдлапӧлас. А тэнӧ сы пыдди... миян вӧсна... муртса тюрьмаӧ эз йӧртны.

Та бӧрын Ӧльӧшлӧн гӧлӧсыс сорласис грӧзитана шыясӧн. Кодкӧ лёкысь вӧрзьӧдыштіс Ӧльӧшӧс жугалӧм пельпомӧдыс, и сійӧ садьтӧгыс лизгыртчис сійӧс кутысь кияс вылӧ.

Сэк Свежов Гриша поткӧдіс бушколасьысь йӧз чукӧрсӧ, Микиткӧд босьтісны Ӧльӧшӧс да йӧз ланьтӧм улӧ пыртісны керкаӧ.

XXV

А сэсся рытыс пемдіс ӧдйӧ да сука. Ывлаыс тайӧн быттьӧ кӧсйис вевттьыны дінъёльсаясӧс, шемӧстана талунъя рытсёрсӧ, мед аски югдыны выль пӧв да йӧзлы вайны сӧмын нимкодь да шуд. Но йӧзлӧн думъясыс ӧзйӧны и войын: ӧтияслӧн найӧ ясыдӧсь да паськыдӧсь, мӧдъяслӧн — сьӧдӧсь да зывӧктанаӧсь.

Глаша рытйис Парпенова Настя ордын. Битӧмӧсь, найӧ куйлісны койка вылын, и Глаша, Настяӧс аслас пӧдругаӧн лыддьӧмӧн, висьтавліс сылы ассьыс став сьӧлӧм кылӧмъяссӧ: Микиткӧд мусукасьлӧмъяссӧ, торъялӧмсӧ да тарыт Микитлысь мыжтӧм лун йылысь кывлӧм бӧрын торъяссьӧмыслысь ылавлӧмсӧ.

Настя сылысь кывзіс зіля, коланаинъясӧ пукталіс сэтшӧм кывъяс, кодъяс перйисны Глаша сьӧлӧмысь медпыді пельӧсъясӧ дзеблӧм ассьыс ныв тайнаяссӧ.

Ок, эськӧ вӧлі кӧ югыд да Глаша кӧ видзӧдліс Настя чужӧм вылӧ, сэк эськӧ гӧгӧрвоис ставсӧ. Настялӧн чужӧмыс вӧлі скӧр да мудер, гӧлӧсыс пӧръялана мелі.

— Мыйӧн нӧ мустӧмджыкыс Прохор Ивановичыс Микит дорсьыс? — юаліс Настя.

И Глаша висьталіс ставсӧ, мый вӧлі колӧ тӧдны Настялы:

— Ме тӧда, Настя, Прохор Иванӧвичтӧ тэ он жӧ радейт. Сійӧс миян некод оз радейтны, мудер вывті: сёрнитӧ — ӧтитор, вӧчӧ — мӧдтор.

— Со тай кыдзи. А тэ мыйӧн тӧдан, мый сійӧс ме ог радейт?

— Та йылысь нывъяс костын миян вӧлі сёрни. Найӧ пӧ, ті быттьӧ, весиг оз здоровайтчыны некор, быттьӧ пыр ӧтдорасьӧны ӧти-мӧдсьыс. А помнитан, производственнӧй совещание вылад тэнӧ кыдзи критикуйтіс? Ставыс сералісны, Прохор Иванович пӧ мыжтӧмъяссӧ кӧсйӧ мыжавны. Сійӧ совещание бӧрад тэ нӧшта ёна меным мусмин...

— Тайӧ интереснӧ, — сэк шыасис Настя. — Ме сідз жӧ думайті, мися, миян йӧзыд грамотнӧй да быд кыв, быд удж донъялӧ веськыда. Тӧдӧмысь, ловъя мортлӧн ӧшыбкаяс лоны вермасны, да весиг мортыслы тӧдтӧг. Но ме висьтала тэд, кыдзи медматысса ёртлы, ме абу сэтшӧм, мед дзугны кутшӧм либӧ удж уджалысь йӧзлы лёк вылӧ.

— Тэ йылысь тадзи некод оз и думайт, Настя. Ме сёрнита Прохор Иванович йылысь, сійӧ лёк морт, кык бана. Кывлі, ачыс жӧ висьталіс, тэ йылысь пӧ весиг партячейка вылын сёрнитӧмаӧсь, да Прохор Иванович жӧ сетлӧма предложение тэнӧ партияса кандидатӧ примитӧм йылысь.

— Ме сэтчӧ ог на шогмы, — бара шуис Настя да друг сэсся юаліс: — Свежовыс нӧ мый шуӧма?

— Миянын пӧ сійӧ регыд на оліс. Ог на пӧ бура тӧдӧй.

— Сэсся нӧ Прохор Ивановичыд кӧсйӧ оз гӧтрасьныс? — водзӧ нуӧдіс Парпенова.

— Ог эскы ме сылы. Ылӧдчӧ сӧмын, — шогпырысь висьталіс Глаша. — Первой кӧсйис кылӧдчӧмъяс помалӧм бӧрын, сэсся вӧр вӧчӧм заводитчытӧдз, а ӧні оз и казьтыштлы. Ӧні ме дугді нин сыкӧд лӧсявны. Сійӧ мыйкӧ век аслысног сёрнитӧ. Весиг яндзим и висьтавнысӧ.

— Мый нӧ сэтшӧмыс? — юаліс Настя. Но Глашалӧн тырмис кутӧдыс и, асьсӧ комсомолкаӧн лыддьӧмӧн, партиец йылысь беспартийнӧй Настялы эз висьтав. Сӧмын шуис:

— Политическӧй вопросъяс.

— А-а. Но сійӧ тіян делӧ. Настя кӧсйис панны сёрни тарытъя лоӧмтор йылысь, Чугун Ӧльӧш йылысь, но друг кыліс ӧшиняс мыйӧнкӧ шарснитӧм. Тайӧ кыліс и Глаша, но Настя панйис сылысь юалӧмсӧ.

— Борда шыр ли мый ли быд рыт тадзи инмӧдчывлӧ ӧшиняс. Ачыс чеччис да биасис. Глаша чеччис жӧ да регыд муніс аслас квартираӧ, а Настя пырысь-пыр бӧр кусӧдіс бисӧ, пасьтасис да петіс ывлаӧ.

Тыдавтӧм енэжсянь пожналіс бус кодь зэр. Керка вевтъяссянь, маті вӧр пусянь, кылӧ, штёпкисны лысва войтъяс. Настя вуджӧртчис керка пельӧсті да вошис яглань.

— Сука... — первой кывйӧн сійӧс паныдаліс Асныров. — Дзонь час колӧ тэнӧ корсьны.

— Эн лысьт пинясьны. Ме делӧ вылын вӧлі. Тэнад «мусукыдкӧд» сёрниті. Видзчысь сыысь: политически пӧ ми дугдім лӧсявны Прохор Иванӧвичыдкӧд. Аддзылін?

— Тэнадтӧг тӧда, — потшис Прохор. — Тарыт делӧыс абу сыын. Сыысь ме ог на пов. Сійӧ ӧні менам киясын на, а мӧдног — сійӧ оз мӧд овны му вылас. Менӧ повзьӧдлӧ мӧдтор: Чугун Ӧльӧшыд кольӧма ловйӧн, Борисыс татчӧ воӧм бӧрын мекӧд эз киась. Тыдалӧ, Ӧльӧшыс висьталӧма Кузьпелев Ёгорыскӧд сы ордӧ менсьым волывлӧмсӧ... Ӧні жӧ мун на дорӧ, тшӧтш сэн ноксьы, кывзы, мый сёрнитӧны ме йылысь. Ме лоа тані. Локтан — висьталан.

Век сільгис зэр, пуяс вылысь войталіс лысва. Вӧрпунктлӧн ӧшиньяс сявкйисны пемыд вой пытшкӧ би югӧрлысь гырысь югыд кольтаяс.

Бинтуйтӧма, вежӧра нин, Ӧльӧш куйліс общӧй залын. Сылысь юасисны, кутшӧм ногӧн сійӧ веськаліс Кузьпелевъяс дінӧ, мыйла сійӧс лыйис Кузьпелевыс, но Ӧльӧш ставыслы эз висьтав. Тшӧктіс петны мукӧдъясыслы, колис сӧмын Свежовӧс, Микитӧс, Прокопейӧс да Борисӧс. Налы висьталіс ставсӧ, кыдзи вӧлі делӧыс талун.

Парпенова вӧрпунктӧ пырис сійӧ кадӧ, кор Свежов, Микит, Борис да Прокопей вӧліны торъя комнатаын совещание вылын.

Лоӧмторъяс ӧдйӧ донъявны кужысь Свежов пырысь-пыр аслыс тшупыштіс, мый Кузьпелевлӧн на дінын матын дзебсясьӧмыс абу прӧста. Сылӧн тані эмӧсь гырысь йитӧдъяс, чина йӧзкӧд йитӧдъяс. И кодыр Борис, сэтчӧ жӧ, висьталіс талун сылы ӧтнаслы ассьыс тайнасӧ, Дінъёль устьеын керкаяс кодӧнкӧ ӧзтывлӧмсӧ, ассьыс кусӧдчӧмсӧ да сы дорӧ Асныровлысь волывлӧмсӧ, сылысь стращайтӧмъяссӧ, сэк Свежовлы вӧлі тыдалансьыс-тыдалана, мый Кузьпелев Ёгорӧс ловйӧн кутӧм унатор восьтас Асныров йылысь, а гашкӧ, ещӧ и мукӧдъяс йылысь.

— Кузьпелевӧс кутны ми могаӧсь тавой жӧ, мый кӧть эськӧ сійӧ эз сулав, — висьталіс Свежов. — Но тайӧ абу на ставыс. Кодсюрӧӧс ми долженӧсь кыйны и татысь, миян вӧрпунктысь, а найӧ, Кузьпелевыскӧд кӧртасьӧмъясыс, тыдалӧ, эмӧсь. Ме тӧд вылӧ кута Асныровӧс. Ті кывлінныд, мый сійӧ волывлӧма жӧ Ӧльӧш ордӧ чукӧртчӧмъяс вылас. Тайӧ, ёртъяс, тіянысь кындзи некод пока не должен тӧдны. Дерт, Ӧльӧксей Пантилӧвич унджыксӧ нинӧм оз висьтав. Но сійӧ, вермас лоны, оз и тӧд. Асныровыд мудер. Куш киӧн сійӧс он босьт. Ме телефонӧн колана местаӧ сы йылысь сёрниті нин, татчӧ локтасны сы кузя йӧз, но ми найӧс огӧ кутӧй виччысьны. Ми сьӧрысь босьтам Асныровӧс, сетам сылы холостӧй патронъяса ружйӧ, мед миянӧс эз вермы виавны, а тіянлы — Микит и Борис — ковмас лоны пыр сы гӧгӧрын. Татшӧм решениесӧ корӧ тайӧ часъясыс, войыс. Кузьпелевӧс куттӧг асылӧдз ми эновтчыны огӧ вермӧ. Сійӧ вермас пышйыны, а Асныровӧс арестуйтны ми огӧ имеитӧ право.

Ставыс гӧгӧрвоисны, мый делӧыс вӧвлытӧм важнӧй.

XXVI

Сёр рытын нин Дінъёль вӧрпункт быттьӧ лӧньыштіс. Но тайӧ вӧлі сӧмын ортсысяньыс, йӧзыс виччысисны водзӧ лоӧмторъяс. Люба весиг поліс. Эз тадзи сійӧ мӧвпав встречайтны ассьыс муса писӧ — Бориссӧ. Не кӧ тайӧ Ӧльӧшыс, тӧдӧмысь, эськӧ найӧ тарыт гажӧдчисны. Пукалісны эськӧ Гриша зятьыс, Борисыс, найӧ гозъя. Сійӧ эськӧ юасис Ӧдюк йывсьыс, сійӧ велӧдчӧм йылысь... Но эз сідз ло, кыдзи чайтіс Люба: тарыт кежлӧ ставыс курзис, а код тӧдас, гашкӧ и, дыр кежлӧ... войыс пемыд... мунісны пищальясӧн дас вит морт. Люба тӧдіс ставсӧ. Медводдзаыс вӧлі Ӧльӧш, сы бӧрын, орччӧн, Прокопейыс да Свежов Гриша, сэсся Борисыс да Микит... Сэсся Асныров да мукӧдъяс. Но мый мукӧдъясыд? Сылӧн сьӧлӧмыс ас муса йӧз вӧснаыс висис, муса пи вӧснаыс, муса зять вӧснаыс... «Сап пемыд вой, мӧдасны лыйсьыны... Ок, кутшӧм шуштӧм».

Водӧм пыдди Люба бара да бара матыстчывлас ӧшинь дорас, ӧторавлас занавесъяссӧ, восьтывлас ӧшиньсӧ да дыр видзӧдас кытчӧкӧ Вӧръю кывтыдлань, но ӧшиньяссянь би югӧрӧн югдӧдӧм ӧшинь ув кындзи оз тыдав нинӧм, арся вой пемыдыс эшкыналіс син водзсӧ; сӧмын и кыліс зэрлӧн посньыдика сільгӧмыс, керка вевтсянь войтва виялӧм да кадысь кадӧ матыса пожӧмъяслӧн пыдысянь моз шувгыштӧм.

Шуштӧм вӧлі и Кузьпелев Ёгор ая-нылалы. Тайӧ вӧлі аслыспӧлӧс шуштӧм: олӧм вылӧ скӧралӧм, ас ку вӧсна полӧм. «Мед кӧть и эг аддзы Ӧльӧшсӧ, — керка кодяс, нитшка вольпась вылас куйлігӧн думайтіс Ёгор, — а лонысӧ некытчӧ. Сійӧ кутшӧмкӧ пӧрӧм пу увтӧ век нин кӧдзаліс... ловъяӧн кольны эз вермы, вирыс вӧлі петӧма уна. Но мыйла, — и тані вӧлі медыджыд вопросыс, — мыйла Кыръя шор дорас тракторъясыс сувтлісны регыд, дай, кылӧ, бурӧн мунісны водзӧ».

«А ме, — водзӧ думайтіс Ёгор, — кӧть кыдз эн шу, нетыр садя: татшӧм кадӧ, кор коліс котӧртлыны пос дорас, видзӧдлыны, мый вӧчисны найӧ, ме мӧді тышкасьны. Сійӧ ӧд эськӧ сэк кості некытчӧ эз пышйы».

Тайӧ думайтігӧн Ёгор скӧра видзӧдліс лёзь юрсиа, пельӧсын чӧла куйлысь ныв вылас, Устя вылас. Сылӧн синкымъясыс вӧлісны пыктӧмаӧсь, лӧзӧсь, яйыс дзоньнас быттьӧ сотчис, юкаліс. Устя узьны эз вермы. Ок и уна жӧ мӧвпъяс — ыджыдӧсь и посниӧсь, ласковӧсь и юрси сувтана повзьӧдланаӧсь — муткыльтчисны доймалӧм юрӧдыс, уна жӧ курыд чукӧрмис сьӧлӧм шӧрас... Эз талунъя нӧйтӧмыс джагӧд Устяӧс. Талунъя нӧйтӧмыс ӧд сӧмын ортсыса доймалӧм, звермӧм сьӧлӧма бать киын двухстволка пищаль прикладлӧн вир-яй вывті чорыда ветлӧм; Устяӧс пӧдтіс аслас ылалӧмыс, батьыслысь кывзысьӧмыс.

Кусавлысь сартаса би югӧрын, пыктӧм син доръяссӧ лапкывтӧг, чужӧм вылӧ шыбитӧм сой дортіыс сійӧ видзӧдіс тшынасьӧм уліник пӧтӧлӧк вылӧ, кӧсйис артыштны, кыдзиджык сылы бурджык пышйыны татысь, но сэк коста батьыс кызӧктіс, сэсся недыр мысти шуис:

— Тэ лӧгась кӧть эн лӧгась, а ме тэнӧ нӧйті коланторйысь: батьлы туй шӧрӧ сувтны некор эн лысьт.

Бать мый тшӧктӧ вӧчны — эн дурачит, вӧч, тіянӧс сы вылӧ и быдтӧма: ай-мамлысь чирыштӧмсӧ пель сайӧ оз тэчлыны. А ӧнтайя кывзысьтӧмсьыд быдӧн эськӧ чирыштіс. Мый нӧ эськӧ тайӧ лоӧ: батьӧс не кывзыны? Тэд коліс кывзыны: батьлӧн тшӧктӧм — тэныд закон. Тӧд и водзӧ.

Ёгорлӧн сёрниыс ӧтарӧ меліаммис, буракӧ, вежӧртіс и ачыс, мый сэки, скӧр йывсьыд да, нывсӧ нӧйтіс вывтіджык, не мыж сертиыс; тайӧ сёрнинас кӧсйис бурӧдны нывсӧ, сысянь корны прӧститӧм да та вӧсна ещӧ содтіс:

— Друг кӧ пыравлін пищальлаыс, том кокъяснад вӧтӧдін Ӧльӧшӧс да матысяньджык лыйин, эськӧ ӧнія моз и повнысӧ эз ков. Ӧні сэсся и пов. Код тӧдас, гашкӧ, и ловъя колис. А ловъя кӧ колис, миянлы тані дыр овны оз позь, колӧ вешйыны мӧдар вӧр-ва вожӧ. Сійӧн и скӧрми ме тэ вылӧ. Тэ вот он сёрнит, лӧгалан ме вылӧ... Вот ӧд тэ кутшӧм: Ӧльӧшӧс жалитан. Сійӧ и нӧйті ме тэнӧ... Но, эн скӧрмы, эн... абу ыджыд выслугаыд.

— Тэ — пон, и олан пон ногӧн, — Ёгорлы виччысьтӧг шуис Устя. — Менсьым олӧмсӧ кӧ босьтін, ньылышт и вир-яйӧс.

Ёгор чеччыштіс куйланінысь, и тайӧ вӧлі ыджыд гыма чардбилӧн вирдыштӧмыс. Устя виччысис гымыштӧмсӧ.

— Тэ, тэ татшӧм менам рӧдимӧй ныв? Тэ тадзи лысьтан шуны рӧдимӧй батьлы? Да тэ... тэ тӧдан он, мый верма тэкӧд вӧчны ме?..

Ёгор скӧрысла тірзис став тушанас, шыбласис ӧтитор дінсянь мӧдтор дінӧ, кӧсйис нывсӧ дойдны ёна, вывті ёна, но кымын бергаліс, сымын дурмис, эз тӧд, мый вӧчны.

— Сёя, ульӧн сёя!.. Ог жалит ачымӧс.

— Сёй! — кыдзкӧ веськодьпырысь куйланінсяньыс вочавидзис Устя. — Меын мортыс важӧн нин абу, а пемӧсъястӧ век нин сёйлӧны.

— Ланьт!.. — ӧні мый вермӧмсьыс нин горӧдіс Ёгор, лёкысь чужйис керка ӧдзӧс иганас, уськӧдчис Устя вылӧ, сапкысис юрсиас да шыбитіс Устясӧ вӧля вылӧ.

Устя эз сет ни ӧти шы, дай коді кылас? Му дінсянь пыран уліник ӧдзӧс порог дорын, кӧдзыд ва чагъяс вылын куйлыштӧм бӧрын сійӧ лыбӧдіс юрсӧ, кывзыштіс козъяс вывсянь войталысь лысва шысӧ да чеччис. Кималасӧн моз сэсся матыстчис матын сулалысь коз улӧ, кинас корсис турбышысь вӧчӧм пуклӧс да сэтчӧ пуксис, быттьӧ нӧшта ӧтиысь думыштны: ӧшӧдчыны коз йылӧ али пышйыны татысь да босьтчыны овны выль пӧв. Но талы торкисны: пемыдінсяньыс, неылын, дзузгысьліс би... кылыштіс шӧпкӧдчӧм.

Устя кынмыштліс места вылас.

— Тайӧ меным кажитчӧ, — пернапас чӧвтігмоз вашнитіс аслыс. — Али тайӧ Ӧльӧш... ловъя, но мыйла шӧпкӧдчӧ?.. Быттьӧ абу ӧтнас...

Устя уськӧдчис ӧдзӧсӧ, кӧсйис восьтыны, но сійӧ вӧлі восьса, эз тыдав сы вӧсна, мый биыс керкаас эз вӧв.

— Батьӧй, кодъяскӧ воӧны... лэдз.

Ӧдзӧсын найӧ паныдасисны чужӧм-на-чужӧм. Вӧлӧмкӧ, батьыс Устясӧ шыбитӧм бӧрас ачыс повзьӧма да, мед лёктор аслыс оз вӧч, кыйӧдіс нывсӧ, но би югнитлӧмсӧ Ёгор эз аддзыв.

— Пышйыны... ӧні жӧ!.. — Сьӧрсьыд босьтны колана кӧлуй, пищальястӧ... Ӧдйӧ пыр!.. — повзьӧмӧн тэрмасис Ёгор, но пемыдінад да, найӧ нинӧм эз аддзыны.

Ёгор усьласис тшын пытшкын моз. Пышйыны ӧтпӧвсӧн татшӧм войын оз позь... пищальтӧг пышйыны оз позь...

— Биавны... мый сулалан... — да шуигкостіыс Ёгор ачыс тірзян кияснас шаркнитіс истӧг.

— Ой, ӧдзӧсыс восьса...

Ёгор ӧдйӧ бӧр кусӧдіс истӧгсӧ да уськӧдчис игнавны ӧдзӧссӧ, но пышйыны вӧлі сёр нин. Найӧс кытшовтісны.

Ывлаын и керка пытшкын лои чӧв, сӧмын кыкнанлаас гольскӧдчисны пищаль затворъясӧн: дас сизим мортлӧн лои октӧма курӧкъяс. Чугун Ӧльӧш висьталіс, мый Кузьпелев Ёгор ая-нылалӧн эм кык ружйӧ, и Свежов тӧдіс, найӧ воча мӧдасны лыйсьыны. Но Свежов уна пӧв нин висьтавліс ёртъясыслы, весиг грӧзитіс — не вины Кузьпелев ая-нылаӧс. Кузьпелев ая-нылаӧс вӧлі колӧ кутны ловйӧн, кыдз кӧть сійӧ эз вӧв.

Век зэрис. Пӧрысь козъяс вывсянь, кылӧ, тёпкисны гырысь лысва войтъяс. Керка гӧгӧр сувталӧм дас вит морт пыдди быд мортлы кажитчис, мый сійӧ тані ӧтнас, сӧмын ӧтарас и мӧдарас вой сьӧдас муртса тӧдчыштісны сьӧд вуджӧръяс. И быдӧнлӧн вӧлісны кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ думъяс. Тані, тайӧ вӧр керка позъяс, кытчӧ вӧлі индӧма октӧм курӧка ружйӧяссӧ, вӧлі Микитлӧн коркӧся пӧдругаыс, уна во сьӧлӧм косьтысь Устяыс. И тайӧ пемыд лӧньыс, и коркӧся Устяӧс радейтлӧмыс, и ӧні ая-ныла вылӧ скӧралӧмыс — ставыс зэвтчис юрас. Микит выныштчис тайӧяс йылысь не думайтны. Оз позь вунӧдны Свежовлысь висьталӧмсӧ: Асныровлысь видзӧдны быд воськов. Та вӧсна и Микит да Борис сулалісны Асныров ӧтар-мӧдар бокас.

Свежов вӧлі Чугун Ӧльӧш дорын, сэн жӧ — Прокопей. Найӧ, кыдзи и водзджык нин индылісны налы, сулалісны ӧдзӧс дорын да кӧсйисны Кузьпелевӧс ылӧдны.

Сы вӧсна и ӧнӧдз на сулалісны лӧня, а Ӧльӧш няргис-шуаліс:

— Ой... о-ой!.. — висьысь моз муртса ойзыштіс Ӧльӧш. — Эмӧсь кӧ... Ёгор Павлӧвич... ме кула... восьт! Тэ менӧ гӧгӧрво, чайтін выдайтігӧн, а ме, кодлы нӧ кутшӧм синмӧн висьтала тіянӧс... Ёгор Павлӧвич... ме ёна ранитчӧма... Устинья Ёгоровна, гашкӧ, тэ жалитыштан?

Ӧльӧш гӧлӧсын кылісны грӧзитан ноткаяс, и Свежов чуткыштіс сылы бокас:

— Эн чорыдаыс, гӧгӧрвоасны.

И тайӧ Ӧльӧшӧс дзикӧдз петкӧдіс кусьыс.

— Ог вермы водзӧ тадзитӧ, — друг горӧдіс Ӧльӧш. — Нинӧмла найӧс перйыны татысь ловйӧннас. Мед миянлы асланыс вирнаныс жӧ мынтысясны.

Пемыд войыс эз мыччывлы, кутшӧм скӧр вӧлі ӧні чужӧмыс Ӧльӧшлӧн. Тайӧ кывъяс бӧрас сійӧ сувтыштліс, ки пӧвнас пельпом дорас вайӧдіс пищальсӧ, зэлӧдліс курӧк, но эз удит пезьдӧдныс: Свежовлӧн киыс тшапкысис сійӧ киӧ.

Ӧльӧш эз велав, мый шуис Свежов, но гӧгӧрвоис — лыйны оз позь. Ок, мыйта скӧр пуис Ӧльӧш пытшкын. Став ылӧдчӧмъяссьыс и, став лёкторъяс вӧчӧмъяссьыс и, пи вӧснаыс и, ӧні Ӧльӧш эськӧ вермис кӧ, тайӧ, сьӧд вӧр шӧрын сулалысь зывӧк позсӧ, чер ӧбукӧн из вылын колькйӧс моз резыштіс, резыштіс сідз, мед эз коль ни ӧти чиртор.

Асныров йирис пиньяссӧ. Тайӧ кадыс сылы кажитчис дзонь нэм кузяӧн. Сійӧ тӧдіс, тайӧ минутаясыс мӧдасны решайтны сылысь водзӧ олӧм судьбасӧ. Сэні, вӧрпунктсянь мӧдӧдчигӧн, сійӧ эз вермы виччысьны Парпеноваӧс да ачыс петіс йӧз дорас. Но тӧдмавны сійӧ нинӧм эз вермы — висьталіс эз Чугун Ӧльӧш сы йылысь. Тайӧ мӧвпыс эз сет сылы ни ӧти минут спокой. И вӧлись сэк, кор сійӧс тшӧтш индісны мунны Кузьпелев Ёгорӧс кутӧм могысь, лолыштіс ыджыда. Сідзкӧ, Ӧльӧш эз на удит висьтавны, сідзкӧ, мыйкӧ позяс на думыштны. Туй чӧжыс сійӧ думайтіс сы йылысь, кыдзи эськӧ вины Ӧльӧшӧс, мед сійӧ некор эз вермы лоны свидетельӧн Кузьпелев да сы костын йитӧд кузя. А позяс кӧ, ӧти сайын помавны и Кузьпелев ая-нылаӧс. Найӧ асьныс мыжаӧсь тайӧ рокас, и эз кӧ кужны найӧ справитчыны Ӧльӧшкӧд, код тӧдас, кыдз кутчысясны допросъяс вылын. Бурджык нин помавны...

Сійӧ виччысис бурджык здук.

А Ӧльӧш скӧраліс:

— Тӧварыш Свежов, ме пӧрысь нин, нинӧм жалитны менӧ, мед виасны кӧ, а ме на дінӧ ачым пыра, а кодыр Ёгорсӧ кута, ті пырӧй, сэк лыйны сійӧ оз удит.

Асныров матыстчис Свежов дорӧ, матыстчисны и Борис да Микит.

Свежов Ӧльӧшлысь мӧвпсӧ эз ошкы, сылы колӧ вӧлі босьтны Кузьпелевӧс ловйӧн, но кутны Ӧльӧшӧс эз нин эшты. Ӧльӧш уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ, нетшыштіс ӧдзӧссӧ и чеччыштіс керкаӧ. Асныров — сы бӧрся... Уськӧдчисны унаӧн.

Двухстволкаысь пӧтӧлӧкӧ койыштіс кык би. Пельясыс ставыслӧн чуналісны. Кодкӧ мисьтӧма горӧдіс...

— Биасьӧй!.. — джын горӧн шуис Свежов.

Борис да Микит ломзьӧдісны карманнӧй электрическӧй пӧнаръяс, и ставыс аддзылісны, кыдзи Асныров лэдзис шуйга кисӧ Ӧльӧш горш дінысь, а веськыд кисьыс усис пурт.

Уськӧдчисны кӧртавны Асныровӧс. Дыр ружтісны. И кодыр нин ставыс лӧнис, Свежов шуис пинь пырыс:

— Сволоч, часъясыд тырисны. Кӧсйин ставыслысь пӧдлавны вомсӧ?

Вир пиӧ ойдӧмӧн, куйліс джоджын Кузьпелев Ёгор. Свежов тшӧктіс видлыны да ловъя на кӧ, не лэдзны кувны, но сійӧ вӧлі кулӧма нин: Асныровлӧн пуртыс инмӧма веськыда сьӧлӧмас.

— Тайӧс кӧртавны жӧ, Григорий Петрович? — друг юаліс Микит.

Ставыс видзӧдлісны кӧтшас пельӧсын куйлысь Устя вылӧ.

— Кӧртав, Микит, кӧртав. — Свежовӧс панйис Ӧльӧш. — Найӧ ставыс ӧти сямаӧсь, ставыс зверьяс...

Микит кӧрталіс кияссӧ важъя пӧдругаыслысь, Свежов сеталіс индӧдъяс.

Керка пытшсӧ корсьӧм бӧрын, сюмӧда биаӧсь, найӧ мӧдӧдчисны Дінъёль устьеӧ. Сэн найӧс виччысисны нин Свежов юӧр серти воӧм кык морт.