КӦКУЛЬ КАР, ЯКӦ ГРЕЗД, КОМЛИН ШОР...

Тавося февраль 5 лунӧ тырис 230 во сэксянь, кор царица Екатерина ІІ йӧзӧдіс Усть-Сысольск погостӧс уездса карӧн шуӧм йылысь индӧд. Сійӧ кадас Усть-Сысольск погостын вӧліны сідзжӧ сэки, дерт, ичӧт на Слӧбӧда, Зеленеч, Парчег, Час, Пезмӧг, Маджа сиктъяс. Коми муын медводдза кар ёна нималіс став Россия пасьтала. Татчӧ волывлісны нималана учёнӧйяс, гижысьяс, чужан му туялысьяс, ыджыд чина войтыр, на лыдын и князь Сергей Александрович Романов, Николай ІІ царлӧн вокыс. Татчӧ волӧм бӧрас аслас гижӧдъясын Усть-Сысольск карӧс да тані олысьясӧс зэв ёна ошкис академик Иван Лепёхин. Важся Усть-Сысольскӧ кежалӧма и нималана революционер Лев Троцкий.

Кольӧм 230 вонас Усть-Сысольск вужвыйӧныс вежсис. Ӧнія карса медся ыджыд предприятиеын — Сыктывкарса лесопромышленнӧй комплексын вӧчӧм бумага ньӧбӧны мирса медся гырысь странаяс. ЛПК-лӧн вӧчӧмторйыс лоис миян юркарлӧн аслыссикас пасӧн. Страналӧн ыліджык пельӧсъясӧ волігӧн «Сыктывкар» нимыс некодӧс нин оз чуймӧд. Сійӧ збыльысь лоис паськыда нималана карӧн.

Коми гижысь да журналист Леонид Лыткин на лыдысь, кодъяслӧн вужйыс йитчӧма Сыктывкаркӧд. Сійӧ унатор тӧдӧ карлӧн тӧрытъя олӧм-вылӧм йылысь. Тшупӧда паскӧд йитӧдын и пансис гижыськӧд сёрниыс.

— Леонид Александрович, коді пуктылӧма зыряналӧн юркарлы подувсӧ?

— Стӧча тӧда, мый Сыктыв ю вомын медводдза керкаяссӧ кыпӧдлӧмаӧсь Вежов ая-пиа. Кор татчӧ волӧмаӧсь гижасьысьяс, Сыктывдін помын сулалӧма нин квайт керка да ӧти пу вичко. Тайӧ вӧлӧма 1568 воын гожӧмнас. Сідзкӧ, позьӧ шуны, мый Сыктывкар чужӧма 1555–1560 воясӧ. Тайӧ шуӧмсӧ подулала и сійӧн, мый школаын велӧдчыны заводиттӧдз меным унаысь удайтчис кывзыны висьтъяссӧ Москваысь воӧм ӧти учёнӧй-историклысь, коді сэки уджаліс СССР-са наукаяс академиялӧн Коми базаын да туяліс буретш комияслысь, тшӧтш и Усть-Сысольсклысь важся олӧмсӧ. Сійӧ кадас тайӧ мортыс оліс миянын. Филология наукаса кандидат Евгений Гуляевкӧд бӧрынджык зілим тӧдмавны тайӧ учёнӧй йывсьыс унджык, но стӧч адресыс эз сюр.

— Коді тіянлы нӧшта висьтавліс Сыктывкарлӧн воддза олӧм йылысь?

— Менам ыджыд мам томдырйиыс слугаалӧма карса озыр купечьяс ордын. Кӧзяинъясыс вӧлӧмаӧсь бур сьӧлӧмаӧсь, абу ӧтдортлӧмаӧсь. Буретш найӧ и велӧдӧмаӧсь том нылӧс лыддьысьны да гижны, унатор висьтавлӧмаӧсь миян карлӧн коркӧя олӧм йылысь. Ыджыд мам вӧлі тӧдӧ быд керка, кодъяс сэні олісны, мый вӧчисны. Бурӧн казьтыліс купечьяс Кузьбожевъясӧс, Оплеснинъясӧс, Дербенёвъясӧс, Камбаловъясӧс.

— Кутшӧмӧн ті помнитанныд воддзаджык Сыктывкарсӧ?

— Кольӧм нэмлӧн комынӧд воясӧ юркарын Сыктыв ю пӧлӧн нюжаліс вит улича. Сы мында жӧ вомӧналіс найӧс да лэччис юланьӧ. Карсӧ кытшовтны вӧлі кокни. Уличаяссӧ видзисны сӧстӧма. Бокъясӧдыс нюжавлісны пу москияс. Керкаяс вӧліны зэв пелькӧсь. Ӧнія Ленин да Орджоникидзе уличаяс пельӧсын сулаліс кышӧм пу керка, кӧні меститчис Следниковлӧн типография. Бӧрынджык сэні вӧлі карса народнӧй суд. А орччӧнджыкас, кодӧс шулӧмаӧсь Куратов керкаӧн, купеч нывъяс тшӧкыда чукӧртчывлӧмаӧсь войпукны, котыртлӧмаӧсь спектакльяс.

— Кытысь ньӧбасьлісны карса олысьяс?

— Ӧнія мында лавкаыд сэки, дерт, эз вӧв. Сійӧ кадас найӧс восьтлісны пу керкаясын. Сідз, комынӧд вояс помын Сӧветскӧй улича вылын уджаліс сёян-юанӧн вузасян сійӧ кадӧ зэв ыджыд лавка, кӧні ӧні Маршак нима библиотека. Сэтчӧ волывлісны ньӧбасьны карса став йӧзыс. Вузӧсыс вӧлі донтӧм.

— Кыдзи ті казьтыштінныд, Сыктывкарын сійӧ кадас вӧліны пуысь кыпӧдӧм керкаяс?

— Збыль сідзи. Сулаліс сӧмын вит-ӧ-квайт кирпич керка. Стӧч сэки жӧ изйӧн кутісны вевттьыны Сӧветскӧй улича. А изсӧ вайлісны асланыс град йӧръясысь карса олысьяс. Татчӧс муясыс вӧлӧмаӧсь зэв изъяӧсь. Вольсавлісны уличаяс вылӧ и пу джекъяс. Дженьыда кӧ, карса олысьяс вӧчлісны ставсӧ, мед уличаяс вӧліны мичаджыкӧсь да синмӧ шыбитчанаджыкӧсь.

— Кыдзи сэки карса олысьяс шулісны уличаяссӧ, важ али выль нимъясӧн?

— Сідз кӧ нин висьтавны, Сыктывкар шӧрыс вӧлі артмӧма кӧкъямыс-дас грездысь. Вӧліны Кӧкуль кар, Якӧ грезд, Комлин грезд, Вонюп грезд, Маегов пельӧс, Габӧ грезд. Шуасны вӧлі, муна пӧ ог сійӧ либӧ мӧд улича вылӧ, а Кӧкуль карӧ либӧ Якӧ грездӧ, либӧ Габӧ грездӧ.

А нӧшта ӧнія олысьясыд оз тӧдны, мый сійӧ кадас карсӧ вомӧнавліс квайт шор. Ӧні на помнита налысь нимъяссӧ: Комлин, Габӧ, Прокор, Кӧдзвыв, Кулига, Борган. Водз тулыссянь сёр арӧдз, кытчӧдз эз вевттьысьлыны йиӧн, найӧ гажаа визувтісны Сыктывлань. Тайӧ сӧдз ваа шоръясыс и юктавлісны сыктывкарсаӧс. А сэсся сёрӧнджык архитекторъяс ставнысӧ найӧс сюйисны му улӧ. Со и пактавны тшӧтш кутіс Сыктыв юыс.

— Талун Сыктывкарса туйяс вылын машинаыд тшем. Подӧн мунысьлы сьӧкыд весиг вуджны на вомӧн. А корсянь найӧ кутісны журъявны миян карса уличаясӧд?

— Тайӧ лои сідзжӧ кольӧм нэмлӧн комынӧд воясӧ. Груз новлан медводдза машинаясса шоперъясӧн вӧліны Алексей Тентюков, Александр Ладанов, Алексей Лыткин. А сэсся карса уличаяс кузя пондіс журъявны и «Бьюик» легкӧвӧй машина. Сійӧ вӧлі партия обкомлӧн. Новлӧдліс обкомса да совнаркомса веськӧдлысьясӧс шопер Сергей Малыгин.

— Тӧда, Сыктывкарса медваж кирпич стрӧйбаяс лыдын и Печать керка.

— Буретш сійӧ воясас жӧ найӧс и стрӧитісны. Но Печать керкалысь кык судтасӧ пыр жӧ босьтіс совнарком. Сэні меститчисны республикаса Верховнӧй Сӧвет, Министръяслӧн Сӧвет, Госплан, статуправление. Нёльӧд судтаас вӧлі ыджыд жыр, кытчӧ сессия вылӧ чукӧртчывлісны депутатъяс. А ӧнія Коми наука шӧринса президиум керка пыдди сулаліс военкомат. Сійӧн и помасьліс карыс. Медся важнас Сыктывкарын вӧлі Жеребцовъяслӧн кышӧм керка.

— Кутшӧм ова войтыр сэки олісны карас?

— Сыктывкарын медсясӧ овлісны Вежовъяс, Фроловъяс, Лыткинъяс, Жеребцовъяс, Малыгинъяс, Постниковъяс, Тентюковъяс. Сійӧ кадас Сыктывкар вӧлі дзик коми карӧн. Пыран лавкаӧ да пыр и кылан, кыдзи вузасьысьяс ньӧбасьысьяскӧд ас костаныс варовитӧны комиӧн.

— Мый нӧшта колис тіян паметьӧ сійӧ кадся Сыктывкар йылысь?

— Комынӧд воясӧ Сыктывкарын заводитіс сёрнитны радио. А сэсся ӧзйисны и Ильичлӧн лампочкаяс. Бисӧ кутіс сетны вӧр пилитан заводлӧн электростанция. Войнаӧдз жӧ Сыктывкарса уличаяс вылын тыдовтчис медводдза автобус. Новлӧдліс йӧзӧс кар шӧрсянь Тентюковӧдз да Кырулӧдз. Сійӧ кадас Сыктывкар нималіс аслас бур врачьясӧн. На дорӧ волывлісны бурдӧдчыны весиг Кировысь, Архангельскысь, ылысьджыкысь. Кырулын воссис аэродром. Август 18 лунӧ, кор пасйылісны Авиация лун, позис весиг пуксьывны самолётӧ неыджыд донысь да кытшовтны кар весьтті. Ӧтчыд пуксьылі и ме. Вылісяньыс Сыктывкар вӧлі мойдын кодь.

А тулысъяснас карса олысьяс терпитны позьтӧма виччысьлісны, кор нин воссяс налы ёна муса Сыктыв юыс, коді Эжва пыр йитліс Сыктывкарӧс ставнас странакӧд. Йи кылалӧм бӧрын Котлассянь катліс еджыд юсь кодь кык судтаа «Бородино» — медводдза пароход. Сійӧс чолӧмавны чукӧртчыліс ставнас карыс. Гожся праздникъяссӧ векджык пасйывлісны Сыктыв мӧдлапӧлын. Став карыс вуджавліс сэтчӧ. Гажӧдчысьяс сьылісны-йӧктісны. Тані жӧ быдсяматорнас вузасисны.

Ӧні Сыктывкарыд, дерт, зэв ёна быдмис-паськаліс. И важся карыскӧд сійӧс он нин ӧткодяв. Но меным паметьӧ нӧшта колис 1980 во, кор Сыктывкарлы тырис сійӧс карӧн шуӧмсянь 200 во. Миянлысь юркарӧс тшупӧда пасӧн чолӧмавны воліс СССР-ысь Верховнӧй Сӧвет Президиумса секретарь Михаил Прокофьевич Георгадзе. Сэки сійӧ сетіс Сыктывкарлы гырысь вермӧмъясысь Трудӧвӧй Гӧрд Знамя орден. И талун Сыктывкар став сьӧкыдлун вылӧ видзӧдтӧг зумыда восьлалӧ водзӧ, сійӧ збыльысь петкӧдлӧ республикалысь талунъя уна рӧма чужӧмбансӧ. И сылы быдмыны-сӧвмыны водзӧ.

Сёрнитіс Иван БЕЛЫХ. АРХИВСА снимокъяс вылын: тӧрытъя Сыктывкарлӧн серпасъяс; Сыктывкарлы 200 во тырӧмкӧд йитӧдын кыпыд чукӧртчылӧм дырйи. Водзас пукалӧны КПСС Коми обкомса первой секретарь И. П. Морозов, СССР-ысь Верховнӧй Сӧветлӧн Президиумса секретарь М. П. Георгадзе, Сыктывкарса горисполкомӧн веськӧдлысь Б. И. Ладанов.