ОЛАСНОГ

Кытысь лоӧма му вылын морт.

Уна сюрс во сайын му вылын овлісны кык кока пемӧсъяс. Найӧ вӧліны ӧнія кывтӧм пемӧсъяс кодьӧсь жӧ. Аслыныс нинӧм эз кужлыны вӧчны: сёян-юан ни, кӧмкот-паськӧм ни. Уджалан кӧлуй налӧн некутшӧм эз вӧв. Кынӧмпӧт перйисны кывтӧм пемӧсъяс моз жӧ: корсялісны сёян турунъяс, вужъяс, куталісны черияс, гагъяс, посни пемӧсъясӧс. Сёйисны ставсӧ ульӧн: би сэки эз вӧв. Ёна вӧлі лоӧ кык кокалы мырсьыны кынӧмпӧт понда! Нӧшта ёна колӧ асьсӧ видзны гырысь пемӧсъясысь (зверъясысь). Сы понда кык кокаяслӧн ёнмисны кияс-кокъяс. А юрыс сылӧн вӧлі ичӧт: юрнас оз вӧлі уджав, оз мӧвпав нинӧм. Пиньясыс гырысьӧсь (ульӧн сёйӧмла). Сэтшӧм кык кокаӧс оз на позь шуны мортӧн. Регыдджык позьӧ шуны ӧблезянаӧн.

Дыр олӧм мысти кык кока гӧгӧрвоис вӧчны аслыс оруддьӧ — ӧтлааліс из да бедь — гырысь пемӧсъяскӧд вермасьны, посни пемӧсъясӧс сёян вылӧ виавны. Сійӧ пӧрасяньыс кык кокаӧс ӧнія велӧдчӧм войтыр кутісны шуны мортӧн, кутісны сы олӧм йылысь гижны висьтъяс (рочьяс шуӧны «история человеческого общества»).

Капитализм.

Уна оласног сэсянь мортлӧн вежсис ӧнӧдз. Ӧні ми тані огӧ кутӧ сёрнитны оласног вежласьӧм йылысь. Ми тані висьталам, кыдзи ӧні му вылын олӧны йӧз. Ӧнія оласногсӧ шуӧны капитализмӧн (кывйыс латинскӧй). Ӧнія йӧз оз нин юны-сёйны, пасьтавны, мый ывлавылыс дасьӧн сетӧ. Ас удж помысь быдтор артмӧ налӧн. Уджалан кӧлуйыд абу нин бедь да из: гырысь пабрикъяс, заводъяс, кӧрт туйяс, быдсяма машинаяс — мыйыс и абу!.. Ёна позьӧ татшӧм кӧлуйӧн (оруддьӧӧн) йӧзлысь кокньӧдны уджсӧ, дзикӧдз вермыны ывлавывсӧ, лӧсьӧдны йӧзлы кокньыд, долыд, гажа олӧм.

Капиталистъяс.

Мыйла нӧ эськӧ абу кокньыд, абу долыд, абу гажа йӧзыслӧн олӧмыс му вылас? Мыйла нӧ ӧнӧдз эмӧсь тшыг войтыр, гажтӧма сьӧкыда олысьясыс? Став удж нуӧдан кӧлуйыс: пабрикъясыс, заводъясыс, машинаясыс, кӧрт туйясыс, муыс, мый му пытшкас эм (зарни, эзысь, кӧрт, озысь, мукӧдтор) — ӧткымын войтыр киын, озыръяс ордын. Рочьяс сэтшӧм войтырсӧ шуӧны «капиталистъясӧн», «буржуйясӧн» да. (Став удж нуӧдан кӧлуйыс шусьӧ «капитал», войтырсӧ, код киын капиталыс, и шуӧны капиталистъясӧн).

Кыдзи уджавлісны.

Капиталистъяс асьныс оз уджавны. Найӧ медалӧны гӧль йӧзӧс, уджӧдӧны пабрикъясын, заводъясын, му вылын, му пытшкын, сідз водзӧ. Меда йӧзлысь вӧчӧмторъяс вузалӧны, сьӧмсӧ пуктӧны зептаныс. Сідзи ӧткымын войтыр озырмӧны став йӧз удж помысь. Татшӧм оласногыс му вылын уна сё во сайын нин артмис (сё вит сайын кымын, 15-ӧд векын — рочьяс быд сё во шуӧны «век»‐ӧн). Сӧмын пабрикъяс, заводъяс, машинаяс, кӧрт туйяс сэки эз на вӧвны. Уджалісны киӧн. Коді вурис кӧмкот, коді паськӧм, мукӧд вӧчисны дозмук, сідз водзӧ — быдсяматорсӧ. Медся ёна уджавліс ачыс кӧзяиныс, сыкӧд тшӧтш ремеслӧас велӧдчысьяс да ӧткымын медалӧм войтыр.

Тӧвар иналӧм.

Вӧчӧмторъяссӧ (рочьяс шуӧны «тӧвар») вузавлісны базар вылын. Сӧмын базарыд ичӧт, ньӧбысьыд этша. Войтырыд уджалісны, тӧваръяс лӧсьӧдісны, а вузавны некодлы: сё мат, тшыг кӧть кув. Сэки кыптысисны аслыссяма войтыр: уджавтӧм тор вузалысьяс (рочьяс шуӧны «торговцы», «купцы»). Найӧ уджалысь йӧзлысь, ремесленникъяслысь, кутісны ньӧбны тӧваръяссӧ да нуны ылӧджык, сэтшӧминъясӧ, кӧні тӧварсӧ корсьӧны, ньӧбӧны.

Кыдзи купечьяс кӧрталісны тӧвар вӧчысьясӧс.

Дерт, купечыд донтӧ уджалысьыдлы сетны кутіс этша. Ачыс барыш вылӧ петӧма. Мед эськӧ зептас унджык кольӧ: донтӧг ньӧбӧ, донӧн вузалӧ. Ремесленникъяслы овны лои сьӧкыд. Эз кутны судзсьыны. Тӧвар вӧрсӧ оз вермыны ньӧбны — муртса кынӧмпӧт вылӧ уджалӧны. Бара уджавтӧм тор вузалысьяс, купечьяс, отсалісны уджалысьяслы. Вайисны налы тӧвар вӧр (сапӧг вурысьлы — кучик, паськӧм вурысьлы — дӧра, томан вӧчысьлы — кӧрт, сідз водзӧ). Тайӧ отсӧгӧн вузалысьясыд дзик нин дорисны ремесленникъястӧ. Кутшӧм тӧвар купечлы колӧ, сэтшӧмӧс ремесленникъяслы и лоӧ вӧчны. Дон сетӧ ичӧтӧс. Купечыд нач черань кодь: шедан кӧ сы везйӧ, мынтысьны сьӧкыд. Сідзик купечьяс кыйисны везъяныс ремесленникъясӧс.

Мый лоӧ «капиталистическая мануфактура».

Но сійӧ этша на налы кажитчис. Рӧскод пӧ ыджыд. Быд ремесленникъяслы пӧ колӧ ломтыны торъя керка, би сотны, уджыс пӧ сылӧн ас кежас мунӧ ньӧжйӧ. Чукӧртісны уджалысь войтырӧс ӧтлаӧ — мастерскӧйясӧ, — этшаджык пӧ рӧскод лоӧ налӧн, дон нӧшта на позьӧ чинтыны, удж ӧдйӧджык мӧдас, удж вылас юраыс, ыджыдыс лоас дзик нин купеч. Татшӧм уджалан оланногсӧ рочьяс шуӧны «капиталистическая мануфактура». Удж нуӧдысь озыр, капиталист, тӧваръяс вӧчӧны меда йӧз; уджалӧны киӧн — машинаяс сэки абуӧсь на.

Уджалысьяс — меда йӧз.

Войдӧр купечыд вӧлі дась вӧчӧмсӧ сӧмын ньӧбӧ да вузалӧ. Ӧні пондіс став уджсӧ ачыс лӧсьӧдны. Ми сэтшӧм войтырсӧ кутам шуны удж лӧсьӧдысьясӧн (рочьяс шуӧны «капиталисты‐предприниматели»).

Уджалысьяс ас удж вылас абу нин ыджыдӧсь, абу кӧзяинъяс. Найӧ лоины меда йӧз. Рочьяс сэтшӧм йӧзсӧ шуӧны «рабочие». Удж лӧсьӧдысьыд донтӧ налы сетӧ ичӧтӧс, уджӧдӧ ёна. Вӧчӧмторъяссӧ (тӧварсӧ) вузалӧ донӧн. Ӧтарӧ озырмӧ, сьӧм чукӧртӧ.

Нӧшта на ёна паськӧдӧ уджсӧ — меда войтыр пыр содӧ.

Кыдзи озыръяс мукӧд йӧзӧс босьтісны.

Сійӧ пӧраас саридзьяс сайысь велӧдчӧм войтыр (ученые, путешественники) аддзисны выль муяс (войдӧр эз тӧдлыны): Америка, Африка да Азия. Сэні вӧлі олӧны пемыд йӧз — рочьяс шуӧны сэтшӧмъяссӧ «дикаръясӧн», «варваръясӧн» да.

Найӧяс му пытшкын сэки вӧлі уна зарни, эзысь да мукӧд пӧлӧс донаторъяс. Дикаръясыд налысь донтӧ оз тӧдны. Ворсӧны зарни чукӧръяснад чачаӧн моз. Европаса удж лӧсьӧдысьяс регыд аддзисны сэтчӧ туйтӧ.

Уськӧдчисны катша-рака этшӧн. Кодсӧ пӧръялӧмӧн, кодсӧ косьӧн, мырддялісны эзысь-зарни чукӧръяс, дона изъяс. Асьнысӧ дикаръяссӧ куталісны, пленӧ босьталісны. Мырдӧн кутісны уджӧдны ас выланыс, вузавны мӧда-мӧдыслы тӧварӧс моз.

Крестьянаӧс тшӧтш дорисны.

Европаын олысьяс — видз-му уджалысьяс (крестьяне) да ремесленникъяс дзикӧдз нин сэки гӧльмисны: став эмбурсӧ налысь пычкисны озыръяс, удж лӧсьӧдысьяс. Гортад уджавны лои нинӧмӧн, ковмис медасьны удж лӧсьӧдысьяслы жӧ ичӧтик дон вылӧ, кынӧмпӧт понда.

Удж лӧсьӧдысьясыд сэки ёна паськӧдчисны: сьӧм эм, уджалысь войтыр эм, сӧмын лӧсьӧд удж.

Уна сюрс, уна миллион мортӧс виисны удж лӧсьӧдысьяс (капиталистъяс) — кодсӧ тшыгйӧн, кодсӧ уджӧн, кодсӧ нартитӧмӧн-нӧйтӧмӧн. Сӧмын озырлӧн сьӧлӧм эз повзьы. Водзӧ пыр паськӧдчис.

Велӧдчӧм войтыр вӧчалісны машинаяс. Кыптісны пабрикъяс, заводъяс. Кодйысисны му пытшкас — зарни, эзысь, кӧрт, шом и быдсяматорсӧ лэптісны. Вӧчалісны кӧрт туйяс.

Мир сьылі вылын.

Видз-му уджалысьяслы татшӧм оласног дырйиыд зэв жӧ сьӧкыд овны. Медся уна да медбур сикаса видз-муыс помещикъяс ордын.

Помещикъяс сэтшӧм жӧ удж лӧсьӧдысьяс. Асьныс найӧ оз уджавны. Медалӧны крестьянаӧс. Крестьяналы быть медась: видз-му этша, сёйны нинӧм, а сэн нӧшта вуз-вот колӧ уналаӧ. Ичӧт дон вылӧ помещикъяс уджӧдӧны крестьянаӧс — налысь вӧчӧмторъяссӧ (няньсӧ да мукӧдтор) вузалӧны донӧн — барыш ыджыд локтӧ йӧз удж помысь. Сідзи став удж лӧсьӧдысьясыс му вылас: капиталистъяс и (пабрик-заводын удж лӧсьӧдысьяс), помещикъяс и (видз-му вылын удж лӧсьӧдысьяс) — и олӧны мир сьылі вылын.

Став мувыв эмбурсӧ вӧчӧны уджалысьяс. Озыръяс став вӧчӧмторсӧ, став эмбурсӧ уджалысьяслысь мырддьӧны. Татшӧм йӧз удж помысь озырмӧмсӧ (эмбур мырддьӧмсӧ) рочьяс шуӧны «эксплуатация»‐ӧн.

Россия мездысис лёк оласногысь.

Ӧні му выв пасьтаыс на татшӧм пеж оласног. Уджалысьяслы, эмбур вӧчысьяслы, сёйныыс, кӧмавныыс-пасьтавныыс нинӧм. Коді оз уджав, олӧ кокньыда, долыда, гажаа — йӧз удж помысь. Сӧмын Россияын 1917ʼ воын, октябр тӧлысьын, уджалысь йӧз путкыльтісны-пӧрӧдісны пеж олӧмсӧ; вӧтлісны сарӧс капиталистъяскӧд (удж лӧсьӧдысьяскӧд); став эмбурсӧ босьтісны ас кианыс. Лӧсьӧдісны уджалысь войтырысь (рабочӧйясысь да крестьянаысь) Сӧвет власьт.

Оз нин дыр курксы кырныш чукӧр и мукӧд государствоын.

Быдлаын уджалысь йӧзлӧн удж лӧсьӧдысьяскӧд мунӧ ыджыд зык, кось. Регыд дыша-горш озырлы, йӧз удж помысь олысьлы воас пом.

Сандрӧ Марья.