СУОМИ: ТӦРЫТ И ТАЛУН

СУОМИ — МУ, ЙӦЗ, КЫВЪЯС

ФИНЛЯНДИЯСА МУСИН ДА ВӦР-ВА

Европаса мукӧд муяс серти Финляндия — войвывса, вель паськыд и этша олыся. Сійӧ 338 145 квадрата километр пасьта. Но йӧз лыдыс сӧмын 5 миллион, кор Суоми ыджда жӧ Германияын олӧ 80 миллион морт. Финляндиякӧд орччаӧсь — асыввывсянь Роч му, войвывсянь Норвегия и рытыв-войвывсянь Швеция. Мукӧдладорсянь Суомиӧс кытшалӧ саридз: лунвылын Финн куръя — мӧдлапӧлас Эстония, рытыввылын и рытыв-лунвылын Финляндия да Швеция костын Ботника куръя, кодӧс Балтика саридзысь торйӧдӧ Аланд ді чукӧр. Аланд діяс пырӧны Суомиӧ кыдзи аслыссикас торъя автономия.

Корсюрӧ Финляндияӧс, Швецияӧс да Норвегияӧс нимтылӧны Скандинавия муясӧн, кӧть видзӧдлыны кӧ география боксянь, сӧмын Швеция да Норвегия пукалӧны Скандинавия кӧджын. Нӧшта тшӧкыдджыка Суомилы, Швециялы, Норвегиялы, Даниялы да Исландиялы сетӧны мӧд ӧтувъя ним — Войвывса муяс, сы вӧсна мый ас кадӧ найӧ котыртчисны Войвывса сӧветӧ да лӧсьӧдісны ас костаныс топыд йитӧдъяс.

Финляндиялӧн ӧнія му выв серпасыс заводитіс артмыны-сӧвмыны 10 000 во сайын кымын, кыз йи^ледник/^ улысь мездмӧм бӧрын. Сэки надзӧникӧн йиыс, коді кутчысьліс уна дас сюрс во чӧж, кутіс сывны Скандинавия кӧдж вылысь. Кӧнсюрӧ 3 километра кызта, сійӧ аслас сьӧктанас пазӧдіс важ олӧмыслысь став этшаник коляссӧ. Ӧнія став быдмӧгыс да пемӧс-лэбачыс лоис-чужис йи вешйӧм бӧрас нин.

Финляндия кызвынсӧ сулалӧ му шарлӧн важ корка вылас, коді уналаын петӧ ортсыӧ. Алькӧса лэччысь кыртаӧсь мусин, лыска пемыд вӧръяс да лӧзалысь тыяс — тайӧ медводз синмад шыбитчӧ Суомиса ывла серпасысь. Уна миллион во чӧжӧн му веркӧсыс (торйӧн нин лунвыв Финляндияын) пӧшти тшӧтшкӧсаӧдз шылялӧма, и сӧмын Асыввыв да Войвыв Суомиын важ гӧраяслӧн гӧгрӧсмӧм колясъясыс кыпӧдчӧны саридз веркӧссянь некымын сё метра джудждаӧдз. Войвыв Лапландияын эмӧсь сюрс метраысь джуджыдджык вӧртӧм гӧраяс (тунтуртияс), но найӧ «томджыкӧсь».

Кыз йиа кадся колясъясыс му веркӧсын и ӧні на тӧдчӧны. Первойсӧ йиыс вешйӧма рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ да ас бӧрсяыс кольӧма муас пыдіа гирснитӧмъяс, а сэсся йи сывмысьт найӧ тырӧмны ваӧн да артмӧдӧмаӧсь юяс и тыяс. Кыз йиыс сёрӧнджык бӧрыньтчӧма сійӧ жӧ туйтіыс рытыв-войвывлань. Сы улӧ чукӧрмӧм сылӧм ваыс нуӧма уна лыа да галя из. Кор йиыс дугдылӧма бӧрыньтчынысӧ, сэк сувтланінъясас визьясӧн артмалӧмны лыа гӧраяс. На пиысь медтӧдчанаыс — Салпаусселькя — нюжалӧ Лунвыв Суомиті рытыввывсянь асыввылӧ, сысянь войвывлань эм увтасін, кӧні и пукалӧ Пытшкӧс Финляндияса уна ты.

Велалӧма нин Суомиӧс шуны «сюрс тыа муӧн». Стӧча артавны кӧ, мый ты — сійӧ 500 квадрата метраысь паськыдджык сулалан ва, то стӧч ты лыдыс сэки лоӧ 187 888. Тыяссӧ тшӧкыда йитӧ уна ю, вис да виям^протока/^, наысь артмӧны кузь ва туйяс. Медся тӧдса на пиысь — 19-ӧд нэмын лӧсьӧдлӧм Саймаа канал, коді йитӧ Суомиса медыджыд Саймаа ты Финн куръякӧд.

Финляндияын унджык юыс дженьыд, сы понда мый саридзсяньыс неылын эм вель уна мусюр. Уна ю петӧ нюръясысь и визувтӧ кыкладорӧ. Тулысъясын юясыс ёна ойдлӧны, торйӧн нин ыджыд ытва овлӧ Похйанлахтиын, кӧні муыс саридз выйсянь оз вылӧ кыпав. Унджык тыыс Суомиын ляпкыд да чукыльӧсь.

Кыдзи тыяс вылын, сідзи и саридзын эм уна ді. Туркуса да Аландса чукӧра діяс асланыс ыджда да мичлун вӧсна нималӧны му шар пасьтала.

Кыз йи улысь мынӧм бӧрын Финляндиялӧн му серпасыс вӧлӧма абу ӧнія кодь. Йи улысь медводз петӧма асыввыв вевтасыс. А вот Лунвыв Финляндияын рытыв увтас муясыс вель дыр на вӧлӧмны сылӧм ва улын, артмӧдлӧмны саридздорса ді чукӧръяс, шхеръяс, кодъяс кӧнсюрӧ кольӧмаӧсь саридз дорын и ӧнӧдз. Йиыс вӧлӧма сэтшӧм сьӧкыд, мый мусӧ сійӧ ёна личкӧма, медся нин йизьӧм шӧринланьыс (коді вӧлӧма Шӧр Швецияын). Личкӧмсьыс мынӧм бӧрас му веркӧсыс уна сюрс во чӧжӧн вежсис на. Медся ёна муыс кыпалӧма Ботника куръя пӧлӧн, да и ӧні на муыс кыпӧдчӧ быд сё воӧн ӧти метра вылӧ. Рытыв-лунвыв Финляндияын моредорса сёйӧсь увтасінъяс вӧвлӧмны коркӧ саридз пыдӧсӧн.

Му кыпалӧм вӧсна вежсялӧмаӧсь и ю ковтысъяс: шуам, Саймааса ва системаыс важӧн усьлӧма Ботника куръяӧ, а сэсся пондӧма усьны Кюми ю пыр Финн куръяӧ — и медбӧрын, миян кадӧдз 3000 во сайын писькӧдӧма аслыс выль туй, Салпаусселкя пыр Ладога тыӧ. Сэки артмӧма уна кось да ва бузган, на лыдын и нималана Иматра, кӧні ӧні кыпӧдӧма электростанция.

Дания дорса саридзын виямъясыс ляпкыдӧсь да векньыдӧсь, та понда Атлантикаысь сола ваыс Балтика саридзӧ ёнасӧ оз веськав. Та вӧсна Балтикаса ваыс сӧмын джынвыйӧ сола, а татшӧм ваас саридзса унджык быдмӧгыс оз паськав ни чериыс оз рӧдмы. Балтика саридзын оз овлы и ва содӧм да чинӧм (прилив-отливъяс). Дерт, мукӧдлаас ваыс содлӧ и чинлӧ, но тайӧ овлӧ оз век и вежласьӧ тӧв пӧльтӧм да визувъяс вӧсна.

Кыз йиа кад бӧрын Суомиын поводдяыс ёна вежласис, тайӧ тӧдчӧма и быдмӧгъяс да пемӧсъяс вылӧ. Миян кадӧдз 6000 кымын во сайын поводдяыс вӧлӧма мӧд сикас: гожӧмыс вӧвлӧма дженьыд и шоныд, а тӧлыс — кузь да кӧдзыд. Пожӧма вӧръяс паськавлӧмаӧсь быдлаӧ да зырӧмны коръя вӧрсӧ (Суоми войвылысь кындзи). Поводдя шоналӧм вӧсна коръя вӧрыс сэсся бӧр зэв ёна паськалӧма. Бур пӧрӧдаа коръя пуяс (тупу^дуб/^, нинпу, ӧрек пу) быдмылӧмаӧсь Лунвыв да Шӧр Финляндияын. Бӧрынджык бара кӧдздӧдӧма, и коз пу паськалӧма асыввывсянь рытыввывлань, коръя вӧрсӧ зыриг. Бур пӧрӧдаа коръя пуяс быдмӧны ӧні сӧмын Лунвыв Суомиын, налы лӧсяланінъясын, тупуа дзик ӧти вӧр талунӧдз кольӧма Руиссало ді вылын (пырӧ Турку кар улӧ).

Ӧнія поводдя вылӧ тӧдчӧ сійӧ, мый Суоми — войвывса му, и сійӧ, мый рытыввывсянь да войвывсянь матынӧсь паськыд саридзьяс^саридзьяс/^ (океанъяс). Медся войвыв помыс Суомиын — Нуоргам, коді Утсйоки ю вылын — куйлӧ сы выйын жӧ, кыдзи и Караул Енисей вылын, а медся лунвыв помыс — Ханко кӧджса Туллініеми мыс — куйлӧ Соликамск весьтын. Сы вӧсна мый Суоми нюжӧдчӧма войвывсянь лунвылӧ 1170 километра кузьта, температураыс уналаын ёна торъялӧ. Сідз, рытыв-лунвыв Финляндияын шӧркодя во гӧгӧрӧн 5 градусысь шоныд, войвыв Лапландияын 0 градусысь кӧдзыд, −2, −3 кымын. Но век жӧ Суомиын тӧвъясыс абу сэтшӧм кӧдзыдӧсь, кыдзи татшӧм жӧ войвыв Россия пытшкӧсланьын, кӧні кутчысьӧ континента климат.

Войвывсянь лунвылӧ Суомилӧн тадзи нюжӧдчӧм вӧсна торъя тӧлысьясӧ мукӧдлаас лун кузьтаыс ёна торъялӧ. Медся войвылын лӧддза-номъя тӧлысь чӧж шондіыс оз и лэччыв енэжтас сайӧ, и лунвылын сэк тшӧтш овлӧны югыд войяс. Войвылын тӧвнас сутки чӧж пемыд, сэки сулалӧ кузь юрйыв вой^полярная ночь/^ (суоми ногӧн каамос), шондіыс оз и мыччысьлы. Шуам, Утсйокиын шонді оз петавлы вӧльгым тӧлысся 24 лунсянь тӧв шӧр тӧлысся 17 лунӧдз.

Лунвыв да Шӧр Финляндияын тӧлыс пуксьӧ йирым тӧлысь помын, а войвывланьынджык нӧшта на водз. Му да ты-ю кынмӧны, но лым эжыс артмӧ сёрӧнджык, торйӧн нин лунвывладорас, коркӧ ӧшым тӧлысьӧ. Лым кызтаыс Войвыв, Шӧр да Асыввыв Суомиын волӧ шӧркодя 80 сантиметрӧдз, а рытыв-лунвылын, саридз пӧлӧн, и 20 сантиметрӧдз оз кайлы. Корсюрӧ сэнъясын овлӧ и дзик лымтӧм тӧв. Лунвыв Финляндияын берег дор саридзыс тӧвъяснас кынмывлӧ сэтчӧдз, мый карабъяслы туй ковмӧ писькӧдны йи жуглан карабъясӧн. Тӧлыс кыссьӧ рака тӧлысьӧдз, а то и кос му тӧлысьӧдз. Медпемыд кад — ӧшым тӧлысся бӧръя дас луныс, буретш сэки овлӧ вогӧгӧрса медся ыджыд гаж — Рӧштво.

Збыль тӧвся тӧлысьясӧн лыддьӧны ӧшым, тӧв шӧр да урасьӧм. Рака тӧлысьӧ тулыс руыс кылӧ нин: лун нюжаммӧ, шонді пӧжӧ, лым сылӧ, лунвывсянь заводитӧны бӧр воавны сэтчӧ лэбзьылӧм лэбачьяс. Лунвыв Суомиын пуяс коръясьӧны ода-кора тӧлысь пуксигӧн, сэк жӧ юяс да тыяс мездысьӧны йиысь. Вӧр-ва медся мича лӧддза-номъя тӧлысьӧ, но овлӧ, мый Лапландияын кӧнсюрӧ (вӧртӧм, вуджӧра чойяс пӧлӧн) лымйыс куйлӧ гожӧм шӧрӧдз. Утсйокиын шондіыс оз лэччывлы вӧртас саяс ода-кора тӧлысь шӧрсянь нин. Волӧн медкузь лунас, буретш лӧддза-номъя тӧлысся 22 лунӧ, Финляндия пасьтала пасйӧны медтӧдчана гажӧдчан лунъясысь ӧтиӧс — Юханнус (Иван лун).

Моз тӧлысь шӧрсянь поводдя бергӧдчӧ арлань. Медводдзаысь войяснас пужъявлӧ Лунвыв Суомиын кӧч тӧлысьӧ. Коръя пуяс да му бердын вольсасьысь кустъяс пӧртмасьӧны арся гӧрда-вижа рӧмӧн. Лапландияын «зарни арыс» (финн ног — «руска») сэтшӧм мича, мый сійӧн любуйтчыны волӧ уна турист. Вӧрын да нюрын тырыс вотӧс: гожӧмнас чӧд да мырпом, арнас пув да турипув. Гожӧм помланьыс уль поводдя вӧсна быдлаӧ петӧ уна тшак, кодӧс окотапырысь сёйӧны и пемӧсъяс, и йӧз.

Бӧръя воясӧ дзескыда овмӧдӧм да ёна индустриализуйтӧм Шӧр Европаын заводитісны весавны вӧр-васӧ быдсяма колясысь, лӧптысь да видзны водзӧ ёгӧсьтӧмысь. Татшӧм жӧ ногӧн вӧчӧны и Суомиын. Тайӧ колӧ миян бӧрын лоысь йӧзлы, воана кад ради: кулӧм да ёгӧсьтӧм мусинсӧ, бырӧм быдмӧгъяссӧ да пемӧсъяссӧ он вермы выльысь ловзьӧдны, а ӧд ловъя вӧр-ватӧг мортыд овны оз вермы.

ИСТОРИЯӦДЗСА КАД КОЛАСТЪЯС ДА КУЛЬТУРАЯС

Суоми мулысь историясӧ юклӧны уна кадколаст вылӧ сы серти, кутшӧм гортгӧгӧрса кӧлуйӧн да кыдзи йӧзыс важӧн перйывлӧмны кынӧмпӧт. Сійӧ кадколастъяссӧ, кодъяс йылысь нинӧм абу гижӧма, шуӧны историяӧдзсаӧн. Историядырса да историяӧдзса кадколастъяс торъялӧны оз сэтшӧм ясыда, сы вӧсна мый медваж юӧръяссӧ, кодъяс висьталӧны ХІІ нэмся лоӧмторъяс йылысь, асьнысӧ вӧлі гижӧма-пасйӧма ёна сёрӧнджык. Историядырса кад заводитчӧмсӧ пырджык лыддьӧны 1155–1156 вояссянь, кор Швецияысь Ээрик король да католик вичколӧн морт, Хенрик нима аркирей, быттьӧкӧ волӧмны тышӧн и видлӧмны пыртны финъясӧс асланыс эскӧмӧ.

Финляндиялысь из нэмса историяӧдз культураяссӧ нимтӧны керамикаӧдзсаӧн, сы вӧсна мый сэки эз на кужлыны вӧчны дозмуксӧ сотӧм сёйысь. Гортса кӧлуй вӧчлӧмаӧсь изйысь, пуысь, лыысь да кучикысь. Из нэм помын кужлӧмны нин вӧчны дозмуксӧ сёйысь, и торъя кадколастъяс нимтӧма сы серти, кыдзи вӧлі вӧчӧма дозмуксӧ либӧ кутшӧм ногӧн сійӧс мичмӧдӧма. Шуам, гырничсӧ кӧ мичмӧдӧма вӧлі юрси сынан пиньӧн, сійӧ «сынан туя керамика», а гырнич дорышас кӧ гартӧм кӧв кодь сер, то нимтӧны татшӧм керамикасӧ «путшкӧм кӧвъя керамикаӧн». А гырнич вӧчигас кӧ сёяс ёнмӧдӧм могысь содтывлӧмны асбест, то сёрниыс мунӧ «асбеста керамика» йылысь. Гырнича медваж культураясыс (миян кадӧдз 4200–2500 воясӧ) торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс сынан туя уна сикас керамикаӧн. На бӧрын мунӧ гартӧм кӧвъя да асбеста керамика, кӧнсюрӧ найӧ вӧлӧмны нин и ӧтпыр.

Из нэм бӧрын мунӧ бронза нэм (миян кадӧдз 1500–500 вояс), сы вӧсна мый йӧзыс овмӧс нуӧдан кӧлуй вӧчӧм вылӧ первой велавлісны сывдыны буретш бронза. Кӧрт кӧлуйӧн вӧдитчан сям уналаӧ воис лунвывсянь эз ӧти кадӧ, та вӧсна бронза нэм заводитчыліс торъя местаясын эз ӧткодя. Бронза бӧрын велалісны сывдыны кӧрт, сысянь заводитчис кӧрт нэм, коді кыссис историядырса кадӧдз. Первой вӧлӧма Римӧдз на кӧрт нэм (миян кадӧдз 500–0 вояс), сэсся заводитчӧма Римса кадколаст (миян кадся 0–400 вояс). Сы бӧрын мунӧны Важ вуджалан (миян кадся 400–600 вояс) да Выль вуджалан (600–800 вояс) кадколастъяс, кор олысьяс вуджавлӧмаӧсь местаысь местаӧ. Сы бӧрын вӧвлӧма викингъяслӧн кадколаст (800–1050 вояс), а та бӧрын сэсся мунӧ кристианаӧ пыртӧдан тышъяс кад (1050–1300 вояс), кор став олысьсӧ лои пыртӧдӧма Кристос эскӧмӧ.

ХХ нэм пуксигӧн археологияын медся ёна паськавліс сэтшӧм видзӧдлас, быттьӧкӧ Римӧдзса кӧрт нэмыс вӧлі историяӧдзса Финляндияын вуж выйӧдз вежсян кадӧн. Сэки археологъяслӧн тайӧ кадся некутшӧм аддзӧмторъяс эз вӧвны, эз сюрны и вужвойтыр йылысь гижӧдъяс. Та вӧсна чайтлісны, мый буретш миян кадӧдз ӧнія Суоми му быттьӧкӧ дзикӧдз тыртӧммылӧма, сэні пӧ некод абу овлӧма. Финъяслӧн пӧль-пӧчыс пӧ воалӧмны саридзті Прибалтикаысь сӧмын Римса кӧрт нэм заводитчигӧн. Но ХХ нэм мӧд джынйӧ муысь унатор сюрис, и ӧні бура тӧдса, мый Финляндияын кӧрт нэмсянь ӧнія кадъясӧдз овлӧмаӧсь дугдывтӧг. Вуж выйӧн вежсис видзӧдласыс и ӧнія финъяслӧн важ пӧль-пӧч воӧм вылӧ.

СУОМИ МУ ОВМӦДАН ИСТОРИЯ

Кыз йи вылын, дерт, морт овны эз вермыв, но йи вешйӧм мысти медводдза йӧз воисны тшӧтш и Скандинавияӧ. Налӧн медваж оланін туйясыс сюрӧмны Йиа саридз дорысь, Войвыв Норвегияысь Алтавуоносянь босьтчӧмӧн да Кола кӧджӧдз. Сэні ыджыдалӧма Комса культура, коді шусьӧ тадз сы вӧсна, мый медтӧдчанаторйыс сюрӧма Алтасянь неылын, Комса тунтури (гӧра) дорысь. Медся важ аддзӧмторъясыс 10 000 кымын восайса. Оланін да горт гӧгӧр кӧлуй колясъясысь ӧтдор сюрӧмаӧсь и кырта^скала/^ вылӧ вӧчӧм серпасъяс, кодъяс петкӧдлӧны важ вӧралысьяслысь да чери кыйысьяслысь олӧмсӧ да эскӧмсӧ. Татшӧм жӧ важ серпасъяс аддзӧмны Шӧр Швецияысь, Асыввыв Финляндияысь да Карелияысь.

Комса культураа йӧз йылысь эм уна сикас теория. Ӧти серти, тайӧ важ войтырыс пӧ петлӧма Рытыв-войвыв Германияысь да писькӧдчӧма войвылӧ Рытыв Норвегияӧд, саридз пӧлӧнті. Мӧд видзӧдлас серти, важ йӧзыс Финн куръя лунвыв вадорсянь вуджӧмны первой асыв-войвылӧ, а сэсся ӧнія Суоми асыввывсянь нӧшта на войвывланьӧ. Важӧн чайтлісны тшӧтш, мый став олысьыс волӧма Асыввыв Европаысь, ӧнія Россияысь да, зверь-пӧтка кыйигмоз, петӧма Йиа саридз дорӧ. Археологияын выль, лоны вермана аддзӧмторъяс, гашкӧ, збыльысь вынсьӧдасны тайӧс либӧ восьтасны асыввылысь, Карелияысь вӧвлытӧм на материал, коді эськӧ вуж выйӧн вежас ӧнія видзӧдласъяссӧ да йитас Войвыв Норвегияса культураяссӧ Асыввыв Европаса сэкся важ культураяскӧд.

Пӧшти сэтшӧм жӧ важ оланін колясъяс сюрисны и Лунвыв Финляндияысь, Порвоо ю бокысь, Асколаысь. Из нэмӧ овмӧс нуӧдан кӧлуйсӧ векджык вӧчлӧмаӧсь биа изйысь, кодӧс позьӧ кокниа кеслыны. Но Суомиын биа изйыс абу, та вӧсна сы пыдди вӧдитчылӧмаӧсь кварцӧн. Буретш сыысь вӧралысьяс вӧчавлӧмны ньӧв да шы йыв, пуртъяс, а сідзжӧ сюрысь, лыысь, кучикысь вӧчасигӧн розьӧдчан да кӧлуй серӧдан напилӧк-пинь, шыла. Асколаса да Комсаса культураяс уна туялысь налӧн ӧткодьлун серти чайтӧ, мый кыкнанныс найӧ ӧтувъя важ вӧраланноглӧн кык вож. Кыдзи Финляндияысь, сідзи и сы гӧгӧрысь сюраліс важ вӧралан кӧлуй. Шуам, Карелияса венӧр^перешеек/^ вылысь (кӧні эмӧсь Липовка, Каменогорск, Боровинка, Калиновка, Красный Сокол сиктъяс да Губановское и Хиярви тыяс) сюрины Му вылын чери кыян медваж тыв колясъяс, кодӧс вӧлі кыӧма, пыдди пуктана туялысьяс чайтӧм серти, миян кадӧдз 7300 гӧгӧр во сайын.

Суомусъярви культурасянь кольӧм оланінъяс (миян кадӧдз 6500–4200 воясса) тӧдсаӧсь уналаын, Суоми рытыввывсянь медся лунвылӧдз, Кюми юӧдз. Унджык оланіныс вӧлӧма саридз дорын, кынӧмпӧтнысӧ йӧзыс перйылӧмаӧсь чери да тюлень кыйӧмӧн. Суомусъярви культуралы лӧсялана тшӧкыда паныдасьланторйыс — изйысь вӧчӧм нёль дорыша сьӧкыда вӧдитчан чер. Тайӧ индӧ, мый сэксянь заводитӧмны ёнджыка нин вӧдитчыны пуӧн: кӧні чер, сэні и керасьӧны. Асыввывлань, ылі вӧръясын вӧдитчылӧмны мӧд сикас черӧн, коді Онега ты дорын паськалӧм олӧмысь нин.

Сёй дозмук вӧчавны Суомиын велалӧмаӧсь миян кадӧдз 4200-ӧд вояс гӧгӧр. Ыджыд гырничьясын колӧ вӧлі видзны яй и гос, сы вӧсна мый медтӧдчана кыянторнас сэки вӧвлӧма тюлень, и ӧтчыдысь шедӧм кыйдӧсыс кольлӧма зэв дыр кежлӧ. Медсясӧ кыйлӧмны Балтика саридзын сэки олысь гренландияса тюленьӧс.

Сэкся Финляндия пырлӧма Европалӧн асыввыв-войвывса культура паськаланінӧ, коді ачыс юксьылӧма куим ыджыд юкӧн вылӧ. Суоми, асыввыв Карелия, асыввыв Балтия да асыввыв Пруссия артмӧдлӧмны сылысь медся рытыв юкӧнсӧ. Финляндияса сынан туя медваж керамикакӧд ӧткодь сяма гырничьяс некӧні оз паныдасьлыны, та вӧсна сьӧкыд стӧча шуны, кытысь и кодъяссянь важ олысьяс велалӧмны гырнич вӧчан уджас.

Сы бӧрын мунысь кадӧ, «типичнӧй керамика» нима кадколастӧ, Суомиса культура историяын унатор вежсис. Кӧть и унджык оланіныс кольліс важ местаясас да гортгӧгӧрса кӧлуйыс вӧлі сійӧ жӧ, сёй дозмукӧн вӧдитчылісны нин ёна паськыдджыка, сы пиын лои бокысь уна вайӧмтор, тшӧтш и биа изйысь вӧчӧмторъяс да изсирысь^янтарь/^ мичмӧдчанторъяс. Та вӧсна эм позянлун лыддьыны, мый «сынан туя керамика» кад йитчӧма и выль оланінъяс артмӧмкӧд, кор воалӧмны и выль олысьяс. На пиысь унджыкыс сӧльнитчис-сорласис вужвойтырыскӧд. Уна археолог да кыв туялысь ӧтлаӧдӧ «сынан туя керамикасӧ» финн-угор кывъяс сӧвмӧмкӧд. Та серти позьӧ чайтны, мый ӧнія финъяслӧн кыв сертиныс пӧль-пӧчныс воисны ӧнія Финляндия муяс вылӧ «сынан туя керамика» кадысь эз сёрӧнджык. Мый кӧть эн шу, но финн-угор сёрниа йӧзлӧн сёрӧнджыкся оланінъясыс стӧча лӧсялӧны сійӧ местаясыскӧд, кӧні «сынан керамикаыс» и вӧлі паськалӧма. Тыдалӧ, видлалан кадколастса йӧзыс вӧліны тшӧтш и ӧнія саамъяслы ёна важ пӧль-пӧчӧн, кӧть и саамъясыскӧд, тыдалӧ, дзикӧдз сӧльнитчисны Войвыв да пытшкӧс Финляндияын мукӧд культура лӧсьӧдысь войтыр.

Бӧръяджык «сынан керамика» кадколастӧ (миян кадӧдз 2500–2000 вояс гӧгӧр) Прибалтикаысь Суоми лунвылӧ писькӧдчӧ дзик выль культура, сідз шусяна «тышкасян черъяслӧн» культура, кӧні паськыда бергалан кӧлуйнас вӧлӧмны пыж кодь тышкасян чер да кыӧм кӧв кодь сера гырнич. Тайӧ культураыс Финляндияын олысьяс пиас пырӧма, тыдалӧ, вочасӧн. Уна туялысь век жӧ лыддьыліс, мый та вӧсна важ войтыр культура сертиыс ясыда юксьылӧма кык юкӧн вылӧ: воысь йӧзкӧд ӧтувтчӧм вужвойтыр вылӧ (кодъясысь и петісны ӧнія финъяс) да ӧнія саамъяслӧн пӧль-пӧч вылӧ, кодъяс войвылын колисны «тышкасян черъяслӧн» культураысь бокын.

Тӧдса, мый Европаын мукӧдлаас, шуам, Эстонияын, «тышкасян черъяс» культураса йӧз вӧдитлӧмны му, и вермас лоны, насянь вуджис скӧт видзӧмыс да му вӧдитӧмыс тшӧтш Суомиӧ, кӧть и археологиялӧн стӧч аддзӧмторъяс абутӧм вӧсна чорыда тадз шуны сьӧкыд. «Сынан керамика» культураса йӧз век овмӧдчылӧмны ва дорын, медым позис кыйны тюлень да чери. А вот «тышкасян черъяс» культураса йӧз писькӧдчылӧмаӧсь да овмӧдчалӧмаӧсь видзму овмӧс нуӧдны медбуринъясӧ, саридзсянь вель ылӧ. Ӧткымын аддзӧмтор (гортса пемӧс лыяс да няня быдмӧгъясысь лэбзьӧм дзоридз пызь, ты пыдӧсъясын кольӧмтор) индӧ видз-му вӧдитӧм вылӧ.

«Тышкасян черъяс» культураса йӧз вӧлӧмны важ олысьясысь («сынан керамика» культураса йӧзысь) ёна этшаӧнджык. Но воысьясыс вочасӧн сорсьӧмны-сӧльнитчӧмны накӧд. Татшӧм ногӧн, «тышкасян черъяс» культураса йӧз оланінъясын чужис Киукайнэнса сораса культура. Выль йӧз эз воӧдчыны Суоми асыввылӧдз да войвылӧдз, сэні кольліс важ вӧралан-кыйсян культура, коді ёнджыка вӧлі йитчӧма асыввывкӧд, а абу рытыввывкӧд.

Тадзи Финляндия му лои юкӧма кык культура костын. Асыввыв Суомиын, Саймаа гӧгӧрын велалісны вӧчны гортгӧгӧрса кӧлуй сёйысь, асбест сіяс сэтчӧ сорлалӧмӧн, и та подув вылын артмис «асбеста керамика» культура, коді кытӧнсюрӧ кыссис бронза да кӧрт нэмъясӧдз. Медся ылӧ сійӧ паськавлӧма ӧнія Петербург кар местаӧдз. Бронза нэмӧ асыввыв Финляндияын олысь кутшӧмакӧ содіс финн-угор войтырлӧн Волга катыдысь — важ оланінысь воӧм йӧз тшӧт весьтӧ.

Лыддьӧны, мый Суомиын бронза нэм заводитчис миян кадӧдз 1300 гӧгӧр воясын. Вадорса рытыввыв районъяс Ботника куръя вомӧн волысисны Скандинавиякӧд, а пытшкӧсынджык олысьлӧн вӧліны йитӧдъяс асыввывкӧд. Рытыввыв Суомиын сійӧ важ кадсяньыс колисны тыдалана пасъяс — изйысь тэчӧм зэв ыджыд мыльк-курганъяс (хийденкиукаат), кодъяс улӧ гуавлӧмны кулӧмаясӧс. Найӧ эмӧсь и Швецияын, саридз пӧлӧныс. Финляндияын татшӧм мылькъясысь медджуджыдыс — вит кымын метра джуджда из чукӧр — эм Киукайнэн коммунаын.

Бронза бӧрся мунысь кӧрт нэмлӧн Римӧдзса кадколастса (миян кадӧдз 500–0 вояс) кольӧмаысь этша мый аддзӧма. Сэки, кыдзи тӧдса, поводдяыс бара лёкмис, и та вӧсна, тыдалӧ, му вӧдитысь да скӧт видзысь йӧз ёна унаӧн кувлӧмаӧсь либӧ вуджлӧмаӧсь овны шоныдджыкинъясӧ. Водзынджык чайтлісны, мый саридз дорын, рытыввылын, йӧзыс овмӧдчыны дзикӧдз дугдылӧмаӧсь, а важ оланінъясыс быттьӧ мыйкӧ дыра кежлӧ нач тыртӧммылӧмаӧсь. Выль аддзӧмторъяс век жӧ петкӧдлӧны, мый рытыв Финляндияын йӧзыс овлӧмаӧсь дугдывтӧг бронза и кӧрт нэмъяс чӧж. Татшӧм ногӧн, финъяслӧн вужйыс петӧ «сынан туя керамикаа» культура дырйи ӧнія Суоми муӧ овмӧдчылӧм финн-угор рӧдувъясысь^племя/^. Содтӧд та дорӧ, ёна важысянь нин тӧдса, мый Финляндия шӧрын да войвылын сэкъясӧ гырысь вежсьӧм эз вӧв, вӧралысьяс да чери кыйысьяс, поводдя вылӧ видзӧдтӧг, вермисны овны важ моз. Сы пыдди из нэмӧ тӧдчана места — Уусімаа — бронза да кӧрт нэмъясӧ, тыдалӧ, тыртӧммыліс, сэтчӧ корсюрӧ пыравлісны сӧмын вӧралысьяс вӧрпа (зверь) бӧрся вӧтлысигас.

Лунвыв Европаын кӧрт нэм заводитчис миян кадӧдз 1000 кымын во сайын, а войвыв Европаын некымын сё воӧн сёрӧнджык.

Миян кадӧдз VІ нэмӧ культура паськӧдӧмын медыджыд тӧдчанлун босьтлісны кельтъяс (галлъяс), кодъяс вузасисны кӧртӧн да солӧн. Суоми вылӧ кельтъяслӧн веськыдасӧ нинӧм эз тӧдчы, та вӧсна и индана кадколастсӧ нимтӧны Римӧдзсаӧн. Кӧрт нэмлӧн Римӧдзса кадӧ Финляндия вылӧ кызвыннас тӧдчис Прибалтика, а Рим кадколастӧ тайӧ тӧдчӧмыс нӧшта на ёнмис. Археологъяс тӧдмалісны: кристиана ног кад артавны заводитӧм бӧрын уналаын, мед кӧть и недыр, кулӧмъясӧс дзеблӧмаӧсь выль ног, а тайӧ висьталӧ, мый Суомиӧ сэки недыр воавлӧмны выль олысьяс. Сы вӧсна мый сэкся Финляндияын олысьыс вӧлӧма ылӧсас сӧмын некымын сюрс морт, то весиг неыджыд лыда воӧм йӧз чукӧр вермис вайны аскӧдыс да пыртны унатор, шуам, выль культура. Европаса медся войвыв муяс, на лыдын и Суоми, вузасьӧмын босьтлісны ыджыд тӧдчанлун, ӧд сэтысь ваявлісны дона куяс. Пыр олысь йӧз лыдыс мӧдіс содны, и рытыв-лунвыв Финляндияысь унаӧн кутісны водзӧ овмӧдны лунвывса муяс. Важ йӧзӧс дзебанінысь аддзӧмторъяс подулалӧмӧн индӧны, мый овмӧдчавны заводитісны асыввывланьджык.

Йӧзлысь генъяс туялӧм петкӧдлӧ, мый Суомиса олысьяс кызвынсӧ ӧткодьӧсь, ӧтсяма генъяса войтыр. А тайӧ висьталӧ, мый важ олысьяс аслас сӧвман пӧраӧ, вермас лоны, миян кад пуксигӧн, мыйкӧ дыра кежлӧ зэв ёна чинлісны, а сэсся бара содісны да овмӧдчисны Финляндия пасьтала. Тайӧ туялӧмыс петкӧдліс, мый ӧнія финъяслӧн став генсьыс сӧмын нёльӧд пайыс петӧ «уралса» либӧ «сибирса» вужйысь, а куим нёльӧд юкӧныс дзик ӧткодь балтъяскӧд да германъяскӧд. Финъяслӧн татшӧм ӧткодьлуныс индӧ и сы вылӧ, мый важысянь сӧвмӧм ӧтувъя панас артмӧм бӧрын найӧ зэв дыр овлӧмны мукӧд войтырысь торйӧн, ас кежсьыныс. Дерт, культура боксянь йитчӧм-волысьӧм вӧлі, но тайӧ ёнасӧ эз тӧдчы Финляндияса йӧз вылас.

Викингъяслӧн кадӧ (800–1050 воясӧ) шведъясысь петӧм варягъяс либӧ тышкасьысьяс, вузасьысьяс да саридзті ветлысьяс унаысь кывтлісны тӧвдӧра^парус/^ улын Финн куръяті асыввылӧ, а сэсся ӧнія Россияса юяс кузя водзӧ Сьӧд саридзӧдз. Налӧн туйяс пӧлӧн артмалісны вузасянінъяс, шуам, Холмгаард, кодысь сэсся вель ӧдйӧ быдмис славяналӧн тӧдчана Новгород кар. Вузасьӧмыс тӧдчис йӧзлӧн эз сӧмын экономическӧй олӧм вылӧ, но и вежис-кыпӧдіс культуранысӧ. Лунвыв Суомиса финъяс налӧн шӧр оланінысь ветлывлісны жӧ вузасян могӧн ылі местаясӧ, но медсясӧ Лапландияӧ либӧ Кайнууӧ (Оулуярви ты дорӧ). Татшӧм ветліг-мунігъясас найӧ тшӧтш вӧдитчылісны тӧвдӧраӧн кыдзи Балтика саридзті, сідзи и, пелысысь ӧтдор, пытшкӧсса ва туйяс вылын. Позис кывтны Карелиясянь ылӧдз, шуам, Ботника куръяӧдз.

Викингъяс кад бӧрын кристиана эскӧм Финляндияын паськаліс кыдзи асыввывсянь, сідзи и рытыввывсянь. Кристианаӧ пыртан могӧн кындзи Суомиӧ унаысь волісны тышӧн да рӧзӧритӧмӧн, медым босьтны либӧ матыстны ас дораныс власть улӧ веськавтӧм на муяссӧ. 1323 воӧ Швеция да Новгород костын вӧлі Ореховса сёрнитчӧм, код серти Финляндиялысь мусӧ лои юкӧма шӧри. Финн кывйӧн став сёрнитысьяс первойсӧ Ореховса мир серти олісны урчитӧм мудор^граница/^ рытывладорас, но сэсся мудорсӧ заводитісны вуджавны и оланіныс ёна паськаліс, торйӧн нин Шӧр Суомиса асыввыв юкӧнын. Уна сё во чӧж мудор вӧснаыс век вензьылісны да тышкасьлісны. Медся ылӧ асыввывлань мудорыс вешйыліс ХVІІ нэм пуксигӧн, кор Швеция вӧлі ыджыд канмуӧн^держава/^. Йӧзлӧн овмӧдчӧм боксянь тайӧ вӧлі зэв тӧдчана, сы вӧсна мый финъяс разалісны Швецияас, сы лыдын тшӧтш и Ингерманландияӧ. Тадз лои нӧшта и вичко вӧсна: мудорсянь асыввылын ыджыдаліс православие, рытывлаын — первойсӧ католик, а сэсся и лютерана эскӧм. Мудорсӧ вежлалігӧн йӧзыс зілисны овмӧдчавны на ног эскысьяс дорӧ.

ЙӦЗ ДА КЫВЪЯС

Суомиын олысь лыд йылысь медводдзаысь стӧчджыка лои тӧдмалӧма ХVІ нэм мӧд джынйын, кор канму^государство/^ кутіс пыр водзӧ артавны керкаяс да му, сэсся наысь босьтны вот. Сэки Финляндияын оліс 300 000 кымын морт, кыв сертиныс найӧ торъявлісны куим юкӧн вылӧ: медунаӧн сёрнитісны финн кывйӧн, войвылын олісны саами кывъя йӧз, а Лунвыв да Рытыввыв Суомиын, саридз дорын, — швед кывъяяс. Сійӧ кадӧ, кор Финляндия вӧлі Швеция улын, йӧзыс кокниа вуджалісны Ботника куръя вомӧн ӧтарӧ и мӧдарӧ. Та понда Швецияын зэв важысянь нин олісны финн кывйӧн сёрнитысь, кӧть этша, йӧз. Шуам, Стокгольмын ХVІ нэм заводитчӧмсянь нин вӧлӧма финн сёрниа йӧз, а сійӧ жӧ нэм помас Швеция шӧрса да Норвегияса овтӧм вӧраинъясӧ локталӧмны выльӧн овмӧдчысь финъяс, и сэні суоми кывйӧн сёрнитлісны ХІХ нэмын на. Ботника куръя рытыв-войвыв дорсянь финъяс паськӧдчисны Швецияӧ ылӧдз. Сэтчӧ овмӧдчалісны и ӧнӧдз, 1990-ӧд воясӧ Швецияын 300 000 морт сёрнитӧ финн кывйӧн.

Лунвыв да Рытыв Финляндияса порта каръясын швед да финн кывъяса йӧзысь кындзи овлісны тшӧтш мукӧд сёрниа йӧз, шуам, эстъяс да немечьяс. Немечыс (вузасьысьяс да бюргеръяс) вӧлі торйӧн уна шӧр нэмъясӧ каръяс быдмигӧн. Асыв-лунвыв Суомиса йӧз пиын ассьыныс пай босьтлісны и рочьяс да асыввывса немечьяс. Но тайӧ кывъяс вылас сёрнитысьясыс некор эз вӧвны бура ӧтувтчӧм да став йӧз пӧвстас тӧдчана котырӧн.

Ӧні Финляндияын официальнӧя кык каналан кыв^государственный язык/^, но унджык йӧзыс сёрнитӧ финн ног. Канмуса став олысь пиысь швед кывъя йӧзыс сӧмын 6 прӧчент, тайӧ лоӧ 300 000 морт. Швед кывъя йӧзкӧд кӧ орччӧдны, мукӧд кыв вылын сёрнитысьясыс, збыльысь кӧ, ёнасӧ оз петкӧдчыны. Войвыв Суомиын олысь саамъясӧс официальнӧя лыддьӧны ичӧт лыда этносӧн, ӧтувтчӧм вужвойтырӧн, но саамсӧ чужан кывйӧн арталысьыс сӧмын 2000 и эм. Финляндияса саамъяс олӧны медся войвывса нёль коммунаын: Утсйокиын, Инариын, Энонтэкиӧын и Соданкюляын.

Шведъяс бӧрын Финляндияас медуна йӧз роч да эст кывъя. 1993 во пуксигӧн найӧ вӧліны 9335 да 5879 мортӧн. Суомиын ыджыдджык котыръяс артмӧдӧны английскӧй да немеч кывйӧн сёрнитысьяс, а сідзжӧ вьетнамсаяс, арабъяс да сомалисаяс. Ставнас Суомиын сёрнитӧны матӧ 150 кыв вылын, но унджык кыв вылас сёрнитысьыс вывті этша. Финляндияса этша лыда войтыр пиын — чиганъяс, найӧ 6000 сайӧ морт, но на пиысь этшаӧн нин сёрнитӧны ай-мам кыв выланыс.

Бӧръя дас воясӧн Суомиӧ унджык воӧмаыс — кытыськӧ пышйӧм йӧз либӧ политика вӧсна юр сюянін корсьысьяс. На лыдысь 2500 кымын морт воис Сомалиысь и матӧ 2000 — вӧвлӧм Югославияысь. Воӧм верстьӧяслы отсалӧны велӧдны финн кыв, медым ӧдйӧджык вермисны аддзыны удж и йӧзкотырын ассьыныс ин, а челядьнысӧ налысь сетӧны суоми кывъя школаясӧ. Но ӧттшӧтш лыддьӧны тӧдчанаторйӧн, медым воӧм йӧз эз вунӧдны и ай-мам кывнысӧ. Шӧр могыс — медым колис уна кыв, сы вӧсна мый тайӧ и эм медтӧдчана подулыс уна сикас войтырлӧн ӧтувъя олӧмлы да ӧта-мӧднысӧ гӧгӧрвоӧмлы (Видзӧдӧй картаяс).

ФИНН-УГОР КЫВ КОТЫР

Водзынджык вӧлі пасйӧма нин, мый миян кадӧдз нёльӧд сюрс воясын асыв-войвыв Европаын дзордзалысь «сынан туя керамикасӧ» туялысьяс йитӧны финн-угор кыв котыркӧд. Тайӧ культураыс паськавлӧма уналаын и уна юкӧд вылӧ, на лыдысь медся рытыввывсаясыс вӧліны ӧнія Прибалтикаын да Финляндияын. Финн-угор кывъя сэкся йӧзлӧн нэмӧвӧйся оланін, чайтӧмны, Волга ю бергӧдчанін да Из гӧраяс костысь, гашкӧ, и Изсьыс на асыввылысьджык. Финн-угор кывъясӧн сёрнитысь войтыр пиысь унджыкыс век на олӧ сэнъясын, та вӧсна гӧгӧрвоана, мыйла кыв котырыслы сетӧма татшӧм ним. Зэв тшӧкыда «угро-финн», «финн-угор» да «уралса» терминъяслӧн вежӧртасыс дзик ӧткодь. Корсюрӧ «финн-угор» шуӧны сы могысь, медым финн-угор кывъяс торйӧдны самодийскӧйясысь, кодъяс артмӧдӧны уралса кывъяслысь мӧд вож. Традиция нога кывъяс орччӧдӧмӧн нин туялӧмын векджык чайтӧны, мый уралса кыв котыр юксис шӧри: финн-угор да самодий вожъяс вылӧ. Но тадзи торъялан кадколастъяссӧ эз на стӧча урчитны-гӧгӧрвоӧдны и ӧнӧдз, ӧд сёрниыс мунӧ уна сюрс во сайын вӧвлӧмторъяс йылысь, кодъяс абу кольӧмаӧсь некутшӧм стӧч коляс-пасъяс.

«Финн-угор» либӧ «уралса» кывъяс ӧтувтӧны котырӧ медводз сы серти, мый Европа асыв-войвывса да Сибыр рытыв-войвывса кывъясысь сюрӧ вывті уна ӧткодь аслыспӧлӧслун. А тайӧ овлӧ сӧмын сэк, кор кывъясыс петӧмны ӧтилаысь. Медтӧдчана ӧткодьлуныс кывворын да грамматикаса медшӧр категорияясын. Шуам, ӧтсяма кывъясӧн пасйӧны морт мыгӧр юкӧнъяс, матыс рӧдвужтӧ, вӧр-ваысь лоӧмторъяс, пемӧсъясӧс да быдмӧгъяс, кымынкӧ нимвежтас да лыдакыв. Грамматикаын ӧткодьлуныс сыын, мый эмӧсь кад вылӧ индысь кадакывъяс да кывйывъяс, эмакывъяслӧн асалан-урчитан суффиксъяс, кодъяс уна сикас войтырлӧн юргӧны ӧтмоза. Финн-угор сёрнияслӧн матыслуныс сэтшӧм тыдалана, мый налысь рӧдвужлунсӧ^родство/^ вӧлі тӧдмалӧма ХVІІІ нэм пуксигкежлӧ нин, кывъяслысь история туялӧмӧдз на.

Ӧнія видзӧдлас серти, уралса кыв котыр артмӧ татшӧм ногӧн. Финн кывлы медся матысса рӧдвуж кывъясыс балтикаберд-финн кывъяс, кодъяс лыдӧ пырӧны карел, вепс, водь, эст и лив. Водь да лив кывъясӧн сёрнитысь йӧзыс коли зэв нин этша. Но эстонечьяс миллионысь унджыкӧнӧсь. Карел кыв вылын сёрнитӧ 130 000 кымын морт, вепсыс колис сӧмын некымын сюрс. Балтикаберд-финн кывъяс уна сюрс во чӧжӧн сӧвмисны Балтика саридз гӧгӧрын ӧтув, и сы вӧсна эм зэв уна ӧткодьтор. На вылӧ ӧтмоза тӧдчисны и орчча кывъяс, тӧдчӧмыс заводитчылӧма миян эра-кадӧдз на. Миян кадся медводдза сюрс во джынсяньыс кымын балтикаберд-финн кывъяс вылӧ мӧрччисны сідзжӧ роч да швед кывъяс, но насянь тӧдчӧмыс тыдалӧ оз дзоньнас балтикаберд-финн сёрнияс ареалын, а сӧмын сійӧ матыс кывъясас, кодъясӧн сёрнитысьясыс веськыда волысьӧмаӧсь рочьяскӧд да шведъяскӧд. Швед кыв мӧрччис медсясӧ суоми да эст сёрни вылӧ (сэтчӧ вуджӧма уна торъя кыв), роч сёрни тӧдчӧ асыввыв балтикаберд-финн кыв юкӧнас.

Му вылас пуксьӧм серти финн кыв дорӧ медматыс, но тэчас сертиыс ылыс рӧдвуж — саами кыв, кодӧн сёрнитӧ матӧ 50 000 морт (олӧны Норвегия, Швеция, Суоми да Роч му войвылын). Сійӧ юксьӧ некымын сёрнисикас вылӧ, но найӧ асьныс сэтшӧма нин торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс, мый кодсюрӧ весиг лыддьӧ найӧс асшӧр, торъя кывъясӧн нин. Рытыввывса сёрнисикасъяс лыдӧ пырысь руйясаам, мӧд ног кӧ, войвыв саам сёрнисикас — медшӧр, сы вылын сёрнитӧны кыдзи Норвегияын, сідзи и Суомиын. Таысь ӧтдор, Финляндияын сёрнитӧны нӧшта инариса да колтаса сёрнисикасъяс вылын, кодъяс пырӧны асыввывса диалектъяс лыдӧ нин.

Волгаса финн-угор кыв чукӧрӧ пырӧны эрзя да мокша (мордва) да мари (черемис) кывъяс. Мордваыс эстонечьяс мында кымын жӧ. Уралса мукӧд кывкӧд орччӧн сувтӧдны кӧ, мариыс тшӧтш ыджыд кыв, сійӧн сёрнитӧ матӧ 700 000 морт. Кыдзи мордва, сідзи и мари кывворысь да тэчасысь позьӧ аддзыны вель унатор, мый ӧткодь финн кывкӧд. Шуам, лым сылӧ мари ногӧн лум шула, а финн кыв вылын Іumі sulaa. ХVІІ нэмын нин вӧлі казялӧма, мый мордваыс финн кывлы рӧдвуж, кор Швецияса корольлӧн могӧн ыстӧм морт (посол) мунлӧма Россия пыр Азияӧ. Тайӧ ыстӧм мортыслӧн вӧлӧма финн кесйылӧс^слуга, лакей/^ (лакей), коді, мукӧдъяслы шензьымӧн, сёрнитлӧма туяс паныдасьлысь мордвакӧд да гӧгӧрволӧма найӧс.

Урал кывъяслӧн перымса чукӧрӧ пырӧны удмурт (вотяк) да коми кывъяс, кодъясӧс тшӧтш лыддьӧны ыджыдӧн. Коми анбур (шыпас чукӧр) вӧлі лӧсьӧдӧма ХІV нэмын нин, сэк жӧ чужис и коми гижӧд. Уралса кывъяс пиысь важсяджык гижӧдыс сӧмын венгръяслӧн. Венгр да коми бӧрын ХVІ нэмын сэсся лои финн да эст кывъяс вылын гижӧд.

Об-йӧгра чукӧрӧ пырӧны манси (вогул) да ханты (остяк) кывъяс, кодъясӧн сёрнитысьыс олӧ Из сайын, Сибырын. Кыкнан кыв вылас сёрнитӧ некымын сюрс мортӧн. Но налы медся матыс рӧдвуж венгр кыв став финн-угор пӧвстас медыджыд — сійӧн сёрнитӧ 15 кымын миллион морт. Туялысьяс чайтӧм серти, финн-угор войтырлӧн важ пӧль-пӧчыс овлӧмаӧсь Сибыр рытыв-лунвыв юкӧнын да ветлӧдлӧмаӧсь инысь инӧ. Сёрӧнджык сэсся об-угор йӧз, зверь-пӧтка да чери кыйиг, вешйӧмаӧсь войвывлань, а венгръяслӧн важ ай-мамыс воддза моз кочуйтлӧмны. Миян кад заводитчӧм бӧрын некымын нэм мысти уна ыджыд войтыр вешйӧма важ оланінъяссьыс да вуджӧма выльлаӧ. Сідз венгръяслӧн важ пӧль-пӧчыс тюркъяскӧд ӧтвылысь заводитӧмны мунны рытыввывлань. Ӧнія Венгрия местаясӧ медуна выль олысь воӧма миян кадын 896 воӧ. «Венгр» да «угро» кывъяс ӧти вужйысьӧсь: сійӧ петӧ «он-огур» рӧдув нимысь, коді ачыс вӧлӧма тюрк сёрниысь.

Финляндиясянь кӧ видзӧдны, медся ылыс рӧдвуж кыв чукӧр — самодий кывъяс, кодъяс пиысь миянӧдз воис нёль: яран (юрак), энец (енисейса самоедъяслӧн), селькуп (остяк самоедъяслӧн) и нганасан (тавги) кывъяс. Яран кывйӧн сёрнитӧ 20 000 кымын морт, мукӧд куим вылас — и сыысь этшаджыкӧн. Ёна важӧн самодий кывъясӧн сёрнитлӧмаӧсь и лунвылынджык, Саян гӧраясын. Уралса кывъяслысь рӧдвужлунсӧ казялӧма и петкӧдлӧма вочасӧн. Балтикаберд-финн кывъяс зэв ӧткодьӧсь, тайӧ тыдалӧ и эскӧдтӧг, ортсысяньыс. Финн да саам кывъяслӧн рӧдвужлуныс вӧлі тӧдса нин ХVІ нэмӧ, сэк жӧ лои тӧдмалӧма и венгр да об-йӧгра кывъяслӧн йитӧд йылысь. ХVІІ нэм помын — ХVІІІ нэм заводитчигӧн став мукӧд урал кыв вӧлі нин орччӧдӧны-ӧтлааститӧны, но сӧмын ХVІІІ нэм помын лоисны сэтшӧм туяланногъяс (методъяс), кодъяс вермисны эскӧдана петкӧдлыны тайӧ кывъясыслысь матыслунсӧ. Водзынджык лыддьӧны вӧлі, мый урал кывъяс рӧдвужаӧсь тюрк, монгол да тунгус кывъяскӧд, но ӧнія видзӧдлас серти, татшӧм чайтӧмыс подувтӧм. Зільӧны вӧлі тшӧтш эскӧдны, мый быттьӧкӧ урал кывъяс рӧдвужаӧсь индоевропейскӧйяскӧд, но и тайӧ ӧнӧдз кольӧ сӧмын чайтӧмӧн.

Ӧтлааститана-орччӧдана уралистикаӧ (кывъяс туялӧмӧ) могсӧ тӧдӧмӧн босьтчисны ХІХ нэмын. Сы вӧсна мый Суоми сэки пырліс Россия империяӧ, ветлыны туялан могъясӧн рӧдвуж войтыр дорӧ сійӧ каднас эз вӧв сьӧкыд. Панас пыдди зэв тӧдчанаӧн вӧлі 1725 воӧ Питерын Наукаяс Академия подулалӧм, кодлӧн туялан уджтасас (программаас) вӧлі пырӧ — чукӧртны Россияын олысь став сикас войтыр да налӧн кыв йылысь материал. Суомиса велӧдчӧм морт Антти Юхани Шӧгрен ХІХ нэм заводитчигӧн лои Россияса Наукаяс Академияса членӧн, и та вӧсна ачыс вермис ветлӧдлыны туялан могъясӧн рӧдвуж войтыр дорӧ да отсавны и мукӧд финлы тадз жӧ ветлыны.

Торйӧн тӧдчана кыв туялысьӧн вӧлі Матиас Алексантэри Кастрен, коді ХІХ нэм шӧрын котыртіс зэв ыджыд, унатор шымыртана экспедиция, коді вуджліс Азияӧ. Буретш М. Кастрен пуктіс самодий кывъяс научнӧя туялӧмлы подув. Сійӧс пыдди пуктӧны Му шар пасьтала кыдзи орччӧдана-ӧтлааститана уралистика подулалысьӧс. 1851 воӧ Хельсинкиса университетын М. Кастрен лоис финн да мукӧд рӧдвуж кыв кузя медводдза профессорӧн.

1883 воын, Финн-Угор Котыр подулалӧм бӧрын, урал кывъяс туяланіннас, Питерса Наукаяс Академия пыдди, медсясӧ лои Хельсинки. Финн-Угор Котырӧн мӧдӧдӧм стипендиатъяс дугдывтӧг чукӧрталісны кыввор, гижалісны финнлы рӧдвуж кывъя сёрни да сьыланъяс. Финн-Угор Котыр уджалӧ и ӧні (чукӧртӧ материал, йӧзӧдӧ небӧгъяс да кывӧктӧдъяс). 1990 воын вӧлі лӧсьӧдӧма М. А. Кастрен котыр, коді нуӧдӧ став рӧдвуж войтыркӧд ӧтувъя удж культураын, торйӧн нин тӧд вылӧ босьтӧ сійӧс, мый йитчӧма ӧнія войтыркӧд да кывъяскӧд.

МУКӦД КЫВКӦД МЕДВАЖ ЙИТӦДЪЯС

Уна сюрс во сайын Урал матігӧгӧрса войтыр унаысь волысьлісны орччӧн олысь индоевропейскӧй йӧзкӧд. Финъяслы уна рӧдвуж кывйын эм босьтӧм кыввор индо-иранскӧй кывъясысь, код вылын ёна важӧн сёрнитлӧмны ӧнія Россия лунвылын. Торйӧн уна босьтӧм торъя кыв сюрӧ Балтика саридз дорын олысь войтырлӧн сёрниысь. Кыдзи чайтӧны туялысьяс, балтика войтыр (латышъяслӧн да литовечьяслӧн важ пӧль-пӧчныс) заводитісны овмӧдчыны-паськӧдчыны Европа асыввыв юкӧнӧ миян кадӧдз коркӧ кык сюрс во сайын кымын. Уралса войтыр сэк овлӧмаӧсь Балтика саридзсянь Волга ю катыдӧдз. Мари да мордва сёрниын кӧ кольӧма сӧмын ӧткымын балтика кыв, то балтикабердса финн кывъясын тӧдчымӧн унджык.

Тюркскӧй войтыр да кывъяс заводитісны паськавны финн-угор войтыр костӧ сӧмын 700 восянь кымын, мӧд ног кӧ, сэтшӧм сёрӧн, мый налӧн тӧдчӧмыс эз нин судз балтикабердса финн да саам кывъясӧдз. Та боксянь рытыввывса финн-угор кывъяс тӧдчымӧн торъялӧны мукӧд рӧдвуж кывйысь, кӧні эм зэв уна тюрк либӧ татара кыв, кӧнсюрӧ торъя сёрниӧ найӧ пырлӧмаӧсь некымын кадколастӧн.

Славяналӧн важ нэмӧвӧйся оланіныс вӧлі Шӧр Европа асыввылын, кытысь найӧ сэсся заводитісны разавны ӧнія Россия пасьта миян кадын медводдза сюрс во мӧд джынйын. Славяналӧн паськӧдчӧмыс орӧдаліс балтикабердса финн да волгаса кывъяс костын йитӧдсӧ. Ичӧтджык лои и прибалтъяслӧн оланіныс, сы вӧсна мый Волга да Прибалтика костын балтъяс сорласисны славянакӧд. Тыдалӧ, тадзи жӧ лоис некымын финн-угор войтыркӧд. Важ роч гижӧдъясын, на лыдын Несторлӧн «Када вояслӧн повесть» («Повесть временных лет») нима важ висьталӧм, юӧртӧма Волга дорса меря да мурома йылысь, кодъяс, тыдалӧ, вӧлӧмны марилы да мордвалы матысса рӧдвужӧн.

Туялысьяс чайтӧны, мый финъяслы ковмис волысьны славянакӧд медводдза сюрс во мӧд джынсяньыс, и география серти славяналӧн тӧдчӧмыс торйӧн нин вӧлі асыввыв-лунвыв юкӧнас. Та вылӧ видзӧдтӧг, рочысь босьтӧм медваж кывъясыс паськалісны Финляндияас став сёрнисикасӧ, а татшӧм босьтӧм кывъясысь кутшӧмкӧ юкӧн тӧдса балтикабердса быд финн кывйын. Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый славянасянь торъя кывъяс пырӧмаӧсь сэк, кор балтикабердса финн кывъяс костын вӧвлӧмны на топыд йитӧдъяс, кӧть на вылын сёрнитысьясыс овлӧмаӧсь нин ас олӧмӧн, торйӧн.

БАЛТИКА БЕРДСА КУЛЬТУРА

Кӧть финъяслӧн ылыс пӧль-пӧчныс век волысьлӧмны орччӧн олысь войтыркӧд, буретш «сынан туя» культуралӧн медбӧръя кадколаст заводитчигас Балтика саридз гӧгӧрын мӧдіс сӧвмыны-артмыны налӧн культураныс. Балтика саридз абу паськыд, сійӧс вуджавны позьӧ вӧлі посньыдик карабъясӧн, та понда саридзыс эз торйӧд ыджыд ва гӧгӧр олысь войтырӧс, а весиг ӧтувтліс найӧс. Таысь кындзи, тӧвъяснас саридзыс пырджык кынмывліс, и йи кузяыс позис ветлыны весиг подӧн, лызьӧн, доддьӧн да телегаӧн. Буретш саридз сайсяньыс Суомиӧ кӧрт нэмын воис «тышкасян черъяслӧн» культураыс, а бронза нэмын Скандинавиялӧн тӧдчӧмыс кутіс воны Швециясянь. Лунвыв вадорас олысьяс век кутлісны йитӧдъяс Эстониякӧд, та вӧсна эст кывлӧн асыв-войвыв сёрнисикасъяс да суоми кывлӧн асыв-лунвывса сёрнисикасъяс ёна ӧткодьӧсь.

Миян кадӧдз важ финн кыв вӧлі юксьӧ куим пельӧ. Войвывса важ финн кывйӧн ӧні сёрнитӧны Лунвыв Суомиын, лунвывса важ финн кыв вылын сёрнитісны Прибалтикаын. Коймӧд сёрнисикасыс, сідз шусяна асыввыв важ финн кыв, вӧлі Финн куръя асыв помын, ӧнія Ингерманландия муясын. Тайӧ куим юкӧн костын торъялӧмыс вӧлі неыджыд, найӧ сӧвмисны и вежласисны ӧтмоза. Шуам, балтика кывъяс мӧрччисны ӧткодя став балтикабердса финн кыв вылӧ, тадзи жӧ позьӧ шуны и немечысь босьтӧм важ торъя кывъяс йылысь. Рӧдвуж кывъясын ӧтмоза вежсис шыкуд (фонетика) и морфология, орчча кывъяслӧн тӧдчӧм вӧснаыс сёрни шыяс кутісны вежласьны (чередуйтчыны).

Сэтчӧдз, кытчӧдз морт перйыліс кынӧмпӧтсӧ чери кыйӧм да вӧралӧм помысь, оланінсӧ йӧзыс век вежлавлісны: налы быть ковмыліс вешъявны-вӧтлысьны зверь-пӧтка бӧрся. Видз-му овмӧс вылӧ вуджӧм мысти оланіныс лои сэн, кӧні вӧр-ваыс сетліс позянлун бура вӧдитны му да скӧт видзны. Видз-му овмӧскӧд йитчӧм уна торъя кыв лои босьтӧма балтикаса либӧ немеч кывъясысь, и тайӧ висьталӧ нин, кодъяссянь велавлісны финъяс му вӧдитны.

Кӧрт нэмӧ Суомиын некутшӧм лючки збыль кар эз вӧв, уна вылӧ артмылісны прӧстӧйиник вузасянінъяс вузӧс кыскалан туйяс вылын. Войтыръяс ветлӧдлан кадӧ шведъясысь петлӧм йӧз дорӧ содтӧд Финляндияӧ вермисны веськавны и германечьяс. Та вылӧ индӧны восьтӧм гуяс, кытысь гусяинъясысь вӧлі перйӧма йӧз муын вӧчӧм зэв уна кӧлуй, на лыдын тшӧтш и мичмӧдчанторъяс да ӧружье. Войтырлӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ вуджалан кадӧ Балтика саридздорса лунвылын ёнакодь тышкасисны, и та вӧсна вузасьӧмыс вешйыліс войвывланьӧ. Скандинавияысь асыввылӧ нырвизь кутысь вузасьысьяс мунлісны Норвегия вадор пӧлӧн либӧ Ботника куръя дорсянь Лунвыв Похйанмаа пыр и сэсся водзӧ вузӧс кыскалан туйясӧд асыввылӧ.

Гырысь, кар кодь, вузасянінъяс заводитісны кыпавны викингъяс дырйи на «варягсянь грекъясӧ» туй пӧлӧн. Сы лыдын Алдейгюборг Волхов ю вылын, Лаатоканлинна, либӧ важ Ладога да Холмгаард, либӧ Новгород, Ильмень ты дорын. Тайӧ туйясыс дырйи Суоми вӧлі сӧмын кытшола туйӧн, но Карелия сӧвмӧмлы викингъяслӧн асыввывті писькӧдчӧмыс сетіс зэв уна. Корела, либӧ Кякисалми, быдмис вель ыджыд вузасянінӧдз, а сы гӧгӧр Ладога ты войвыв вадорын чужисны озыр оланінъяс, кор сэтчӧ овмӧдчалісны выль йӧз Ладога ты лунвылысь да рытыв-лунвылысь, асыввыв Прибалтикаысь да Рытыв Суомиысь.

Шӧр нэмъясӧ Балтика паськыдінын ыджыдаліс уна сикас войтыр костын вузасьӧм. Первойсӧ тайӧ вӧліны саридзӧд ветлысь скандинавияса крестьяна да прибалтъяс, сэсся германечьяс (Ганзеяса ӧтувлун (союз). Найӧ вузасьлісны Новгород пыр Россиякӧд. Швецияын медся тӧдчана вузасян каръясӧн вӧліны Бирка (сулалӧма сэні, кӧні ӧнія Стокгольм) и Готланд дівывса шӧр карыс — Висбю. Финляндияса медваж вузасянінӧн вӧлі Турку кар, кодлӧн нимыс артмӧма важ роч търгъ кыввужйысь. Тӧдсаӧсь и мукӧд вузасян шӧринъяс, на лыдын Кокемяенйоки ю усянінын сулалысь Телъя, кӧні вӧлі Суомиын коркӧ вузасьысь германечьяслӧн (фризъяслӧн) медыджыд ӧзын. Балтика саридз лунвыв вадорын сулалісны Ганзеяса медгырысь вузасян каръяс — Любек, Гданьск и Таллин. Финляндияын збыль ганзея каръяс эз вӧвны, но налӧн вузасьӧмыс судзліс Туркуӧдз да Выборгӧдз — тайӧ портъясас германеч-вузасьысьяс тшӧкыда тӧвйывлісны, кор сувтӧм йи вӧснаыс оз вӧлі позь кывтны карабъясӧн. Шӧр нэмъясын нин Финн куръя лунвыв вадорас да дзоньнас Выборгӧдз немеч сёрниа йӧзыслӧн вӧлі ыджыд тӧдчанлун кыдзи вузасьӧмын, сідзи и вичкоын, йӧзӧс велӧдӧмын да культураын.

Шӧр нэмъясӧ культура сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктіс и католик вичко, коді зілис паськӧдчыны Балтика саридзгӧгӧрса став му вылӧ. Асыввывлӧн тӧдчӧм йылысь висьталӧны финн сёрниын вичкокӧд йитчӧм зэв важ кывъяс, кыдзи pakana (язычник, ен тӧдтӧм морт), раррі (поп) да rіstі (крест), кодъяс воисны важ роч кывйысь. Но кристиана эскӧм Суомиӧ ёнджыкасӧ воис Швеция пыр. Медводдза аркирейувсӧ^епископство/^ вӧлі лӧсьӧдӧма ХІІ нэм помын Туркусянь неылӧ, а сэсся регыд сійӧс вуджӧдісны Туркуӧ, коді лои став Финляндияса вичколӧн да администрациялӧн шӧринӧн.

ХVІ нэмӧ вичко олӧмын лои ыджыд вежсьӧм: Германияысь Войвыв Европаӧ паськаліс Реформация, та вӧсна Швецияысь да Суомиысь католик вичко вешйис, а сы пыдди лои лютэрана да евангелльӧ нога эскӧм. Шӧр нэмъясӧ вичко чукӧрталіс вот да йӧзлысь козьналӧмторъяс, чӧжис уна эмбур, но Реформация воӧм мысти став тайӧ озырлуныс вуджис канмулы, а король лои и вичкоса медыджыд юралысьӧн. Манастыръясӧ тупкалісны, сійӧ кадсяньыс попъяслы позис гӧтрасьны нин, став мукӧд йӧз моз овны. Католик вичкоын служба мунліс латынь кыв вылын, кодӧс велӧдчытӧм йӧз эз и гӧгӧрволыны. Реформациясянь вичкоын лои позяна сёрнитны йӧзлӧн быд лунъя сёрни кывйӧн. Библия да мукӧд тӧдчана небӧг заводитісны вуджӧдавны войтыръяслӧн асланыс кыв вылӧ. Йӧзлӧн полтӧса^духовная жизнь/^ олӧмын тайӧ вежсьӧмыс вӧлі медся тӧдчана.

Сы вӧсна мый Финляндия дыр вӧлі Швеция канмулӧн юкӧн, тайӧ тӧдчӧ ӧні на кыдзи йӧзкотыр тэчасын, сідзи и полтӧса олӧмын. Швед кывъя йӧз, кӧть найӧ и этшаӧнӧсь, босьтӧны ыджыд тӧдчанлун кыдзи овмӧсын, сідзи и культураын. И финн кывъя, и швед кывъя йӧзлӧн правоясыс ӧткодьӧсь, вермӧны ӧтмында — велӧдчӧны ас кыв вылын, ас кыв выланыс жӧ накӧд сёрнитӧны уджаланінын, вузасянінын и с. в. Йӧзӧс велӧдӧны кыкнан кыв вылас, ичӧт школасянь да университет помалӧмӧн. Кыкнан кывйыс Суомиса школаясын быть велӧдантор. Мӧд ногӧн, чужан кыв дорас содтӧд быд олысь тӧдмасьӧ мӧд каналан кывйӧн^государственный язык/^.

Асыввылыс Финляндия вылӧ тӧдчис ёна слабджыка. Суоми пырліс Россия империяӧ сӧмын 1809 восянь 1917 воӧдз — нэмысь неуна дырджык, но и сэки сійӧ эз ло Россияса канмулӧн да культуралӧн збыль юкӧнӧн. Кӧть Суомиын и вӧліны Россияса властьсянь гырысь йӧз, вузасьысьяс, войска, найӧ эз артмӧдны роч кывъя йӧзлысь тӧдчана ӧтувъялун. Рочмӧдан нырвизьыс вӧлі эз дыр да эз ён, олӧм вылас эз сэтшӧма тӧдчы. Медся дыр кыссяна да мӧрччана лои асыввывсянь православиелӧн киыс. Шӧр нэмъясӧ нин Карелияын ыджыдаліс тайӧ эскӧмыс, и ӧні Асыввыв Финляндияын сійӧ паськалӧма. Кӧть и лютерана вичко серти православие ногӧн эскысьыс этша (олысьясысь сёӧд пай кымын сӧмын), но и тайӧ эскӧмыс артавсьӧ официальнӧйӧн. Суомиса православие вичколӧн эм аслас аркирей, кодӧн веськыда юрнуӧдӧ Константинопольса патриарх. Финляндияса православиелӧн шӧриныс — Куопио кар.

ПРОВИНЦИЯЯС ДА РӦДУВЪЯС

Медводдза сюрс вонас Финляндия овмӧдӧмкӧд да сӧвмӧдӧмкӧд ӧттшӧтш ёнмисны и суоми рӧдувъяс^племена/^, налӧн оланін да кывйын аслыссикаслун. Сы вӧсна мый медся бура вӧлі овмӧдӧма Рытыв-лунвывса Суоми, Хяме да Ладога тыдорса Карелия, сэнъясын артмис куим важ финн рӧдув: Рытыв-лунвыв Финляндияын збыль финъяс, Рытыввыв Финляндияса пытшкӧс муясын — хямесаяс, Ладога ты рытыв да рытыв-лунвыв вадоръясын — карелъяс. Но сёрниыс эз на мун збыль, ясыда торъялӧм рӧдувъяс йылысь. Новгородлӧн ыджыдалӧм улын вӧвлӧм Кякисалмисянь войвылынджык, Карелия венӧр вылын, Выборгсянь неылын заводитісны сідзжӧ чукӧрмыны мӧд карелъяс. Тайӧ сідз шусяна Швецияса Карелия, коді водзсяньыс кутліс топыд йитӧдъяс Рытыввывкӧд.

Индӧм рӧдувъясӧн овмӧдӧм тайӧ муясысь кындзи тӧдчана оланінъяс вӧліны и Рытыввыв Суомиын, збыль Финляндия войвыв юкӧнын. Изъя нэмӧ и Сатакунта, и Лунвыв Похйанмаа, кыдзи и дзоньнас Рытыв-лунвыв Суоми, пырлісны нин рытыввывса культура улӧ. Сатакунта, торйӧн нин бронза нэмӧ, кутіс топыд йитӧдъяс Скандинавиякӧд. А Похйанмааын Римса кӧрт нэм пуксигӧн Скандинавиякӧд дона куясӧн вузасьӧм вӧсна овлӧма уна йӧз, но войтыръяслӧн ветлӧдлан кад помын кызвын вузасьӧмыс вешйис Финн куръялань, мый понда сэсся Лунвыв Похйанмаа муртса эз дзикӧдз тыртӧммы, а сэтчӧс йӧзлӧн олӧмыс вочасӧн кусі. Сёрӧнджык Похйанмааӧ бара овмӧдчалісны Рытыввыв Суомиысь петлӧм йӧз.

Тыяса Финляндияын, ӧнія Миккели кар гӧгӧрын, либӧ Ыджыд Савоын, пыр олысь йӧзыс лоины сёрӧнджык, войтыръяс ветлӧдлан кад помланьын. Сэтчӧс олысьяслӧн важ пӧль-пӧчныс, тыдалӧ, петлӧмны Рытыввыв Суомиысь. Тӧдса, мый Хямеын олысь рӧдув  (хямесаяс), VІ нэмсянь заводитчӧмӧн, век ветлывлісны вӧравны-кыйсьыны Пяйяннэсянь асыввылӧ. (Пяйяннэ — Финляндияын мӧд ыджыд ты, коді нюжӧдчӧма лунвывсянь войвылӧ 120 километра Лахтисянь Ювяскюляӧдз, пасьтаыс кӧнсюрӧ 30 километраӧдз). Викингъяс кадӧ, кор Ладогадор Карелия пӧрис озыр да тӧдчана вузасянінӧ, Миккели матігӧгӧр тшӧтш веськаліс Карелияса важ культура улӧ.

Вочасӧн финн руыс паськаліс тшӧтш канму войвылӧ. Ботника куръябердса оланінъяс Суомиын медважся лыдынӧсь, но куръя войвыв помас (тшӧтш и Лапландияӧ) овмӧдчалісны надзӧн. Викингъяс кадӧ на Финляндия асыввыв да войвыв юкӧнъясын (Лапландиясянь Ладога тыӧдз) вӧлӧмны сӧмын саамъяс, но сэсся финъяслӧн зырӧм вӧсна налы быть лои бӧрыньтчыны войвывлань. Войвыв Суомилысь асыввыв юкӧнсӧ миян кадӧ овмӧдалісны тшӧтш Савоысь петлӧм йӧз.

Дзик аслыспӧлӧс культураа вӧлӧмны Аланд чукӧра діяс. Медваж олысьясыс сэтчӧ волӧмаӧсь асыввывсянь, тюлень кыйысьяс. Тыдалӧ, найӧ сідзжӧ петлӧмны важ финн рӧдулысь, «сынан туя» культураа йӧзысь, кодъяс овлӧмаӧсь ыджыд Финляндияын. Изъя нэм помӧ діяс вылӧ рытыввывсянь овмӧдчӧмаӧсь «тышкасян чер» культураса йӧз, кор кыв сертиыс тайӧ индоевропейскӧй культураыс паськавліс Суоми рытыввыв юкӧнын. Археологъясӧн аддзӧмторъяс петкӧдлісны, мый Швецияысь татчӧ овмӧдчӧмны бронза нэмӧ. Аланд діяс вылын эмӧсь и дзик Швецияын моз изйысь тэчӧм пыж мыгӧра мичмӧданторъяс, кодъясӧс вӧчлӧмны шойна гуяс вылӧ. Кӧрт нэмся аддзӧм этша керамика коляс индӧ, мый оланінъясыс вӧвлӧмны сэки нин. 500 во бӧрся кадысь кольӧм аддзӧмторйыс ёна унджык, и тайӧ содӧмыс висьталӧ, мый викингъяс кадӧ сэні вӧлі нін вель уна оланін. И йӧзӧс дзебан-гуаланногыс, и гортгӧгӧрса кӧлуйыс дзик швед нога, а шӧр нэмъяссянь Аланд діяс вылын олысьяс дзикӧдз «шведмӧмны».

Рӧдув оланінъяс подув вылын заводитісны артмавны Суомиын медводдза веськӧдлан юкӧнъяс — провинцияяс (финн ног маакунта), тыдалӧ, коркӧ ХІІІ нэм помын. Вит медся важ провинциялӧн кольӧма ХІV нэм заводитчандырся печать, тайӧ — Аландлӧн, збыль Финляндиялӧн, Сатакунталӧн, Хямелӧн да Уусимаалӧн. Уусимаасӧ овмӧдӧмаӧсь кристиана эскӧм паськӧдан тышъяс дырйи Швецияысь волӧм йӧз. Шведъяс воӧмны и Турку дорса діяс вылӧ да рытыв вадорас, а сідзжӧ Сатакунтаӧ, Похйанмааӧ да Эстония лунвыв вадорӧ. Провинция ыджда жӧ, но абу ӧткодя, кыдзисюрӧ, торйӧн-торйӧн овмӧдӧмаӧн вӧлі Карелия, важ шӧриныс кодлӧн (Кякисалми гӧгӧр) 1323 восянь, Ореховса сёрнитчӧм серти, веськаліс Новгород улӧ, а Выборгса Карелия коли Швециялы. Важ Карелиякӧд топыд йитӧдъяс кутысь Саво заводитіс быдмыны асшӧр провинцияӧ сӧмын ХV нэмӧ. Сідзжӧ ХV нэмсянь история кузя гижӧдъясын гаралӧны Похйанмаа провинция йылысь. Сэсся водзӧ овмӧдчигӧн да олысьяслӧн рӧдмиг-паськалігӧн артмалісны выль провинцияяс. Суомиын ставыс вӧлі сӧмын 9 важ провинция: Аланд діяс, збыль Финляндия, Сатакунта, Хяме, Похйанмаа, Уусимаа, Саво, Карелия да Лапландия.

Провинцияясыс ёна важӧн вермисны лоны дзик асшӧрӧсь либӧ уна вылӧ нин лӧсьӧдлісны ас костаныс слабиник йитӧдъяс. Быд татшӧм местаын вӧлі аслас юралысь, аслыссяма сэтчӧс саръяс, а ассьыныс став ӧтувъя делӧсӧ ладмӧдлісны чукӧртчӧм вылын, кытчӧ вермис волыны быд вӧльнӧй морт. Торъя муяс костын волысьӧм да ёртасьӧм вылӧ индӧ сійӧ, мый викингъяс кадколастысь абу сёрӧнджык босьтчӧмаӧсь кыпӧдавны изкаръяс крут кыръяса джуджыдінъясӧ, кытчӧ олысьясыс вермисны дзебсьыны вӧрӧг уськӧдчылігъясӧ. Изкаръяссӧ вӧлӧм лӧсьӧдалӧны сэтшӧм ногӧн, медым ӧти гӧра йывсянь тыдаліс мӧд джуджыдін, кӧні вӧлі нин орчча изкар. Суседъяс юӧрталісны ӧта-мӧдныслы вӧрӧглӧн матыстчӧм йылысь ыджыд бипуръяс песталӧмӧн. Сэк жӧ провинцияяс вермасисны ас костаныс, сідз жӧ, кыдзи и рытыввывса да асыввывса суседъясыскӧд, вензисны овтӧм на муяс, вӧраланінъяс да чери кыянінъяс вӧсна. Мир йылысь Ореховса сёрнитчӧм серти провинцияяс воштісны асшӧрлуннысӧ да веськалісны ӧти ки улӧ, шӧр ыджыдалӧм улӧ.

Финъяслӧн паметяс, казьтылана историяас и ӧні на унатор кольӧма важ провинцияяс йылысь. Торъя муяслӧн да сэтчӧс олысьясыслӧн важӧн вӧвлӧма абу этша аслыссикаслун, кодъясӧс ставныс бура тӧдлӧмаӧсь, на вылӧ индалӧны шусьӧгъяс да кывйӧзъяс, зумыд кывтэчасъяс да йӧзкостса шмонь. Закариас Топелиус 1875 воын йӧзӧдіс «Миян му йылысь небӧг», кӧні петкӧдлӧма Суоми му да финъясӧс, налӧн важ олӧмысь медтӧдчана нималанторъяс-кывсянторъяс да рӧдувъяссӧ. Тайӧ небӧгыс ёна тӧдчис сы вылӧ, кыдзи финъяс кутісны донъявны ас мувывса йӧзсӧ. Шуам, хямеса олысьясӧс серпасалӧны тадзи — ыджыдӧсь, еджгов юрсиаӧсь, ньӧжмыдӧсь, зумышӧсь да этша сёрниаӧсь; похйанмааса жӧ — джуджыд тушаа да мича, вылын ныра да ӧдйӧ ӧзйысь; карел — ичӧт тушаа, пемыд юрсиа, визув да тӧлкӧн вузасьны кужысь; савоса олысьяс, мӧдарӧ — лӧньӧсь, дӧзмытӧг шмонитны радейтысьӧсь, кодъясӧс он вермы ни тэрмӧдлыны, ни этшсьыс петкӧдны. Татшӧм видзӧдласыслӧн некутшӧм научнӧй подув, дерт, эз вӧв, тайӧ донъялӧмъяссӧ оз ков пуктыны збыль пыдди, но найӧ зэв стӧча петкӧдлӧны, кутшӧмӧн финъяс аддзӧны асьнысӧ да кыдзи аддзӧны найӧс орчча провинцияясын олысьяс.

ФИНЛЯНДИЯСА СЁРНИСИКАСЪЯС

Сёрнисикасъяс вылӧ финн кыв юксис лючки-бурасӧ шӧр нэмъясӧ нин. Суомиса став сёрнисикассӧ векджык юкӧны кык ыджыд чукӧр вылӧ: збыль финн, хямеса да похйанмааса сёрнисикасъяс артмӧдӧны рытыввыв чукӧр, а асыввывсаясыс сӧвмисны важ карел кыв подув вылын, стӧчджыка кӧ, Савоса да Асыв-лунвыв Финляндияса сёрнисикасъясысь. Рытыв да асыввыв диалектъяс юксьӧны, позьӧ шуны, пӧшти стӧча Ореховса сёрнитчӧмӧн урчитӧм визь серти: рытыввывса сёрнисикасъяс кольӧны сыысь рытыв-лунладорас, а асыввывсаясыс — асыв-войладорас.

Савоса сёрнисикас бӧръя кадӧ ёна паськаліс. Асыввыв Суомиын ёна важысянь нин вӧдитлісны тыла: ӧти мусӧ куйӧдавтӧг да кӧдза вежлавтӧг, гӧрлісны-кӧдзлісны сӧмын некымын во, а сэсся, сылӧн вынтӧммӧм бӧрын, мӧдлаын керавлісны выль тыла. Тадзнад пыр ковмыліс уна выль му, та вӧсна крестьяналы быть лоис овмӧдчавны вылинъясӧ. Канму колана ногӧн тшӧтш ышӧдіс та вылӧ, медым став тыртӧминъяссӧ лючки да дыр кежлӧ овмӧдны. ХVІ нэм помсянь савосаяс вуджалісны овны и рытыввылӧ, и войвылӧ, и асыввылӧ. Тадзи савоса сёрнисикасъяс ёна паськалісны, весиг и сэтчӧ, кӧні важысянь сёрнитлісны похйанмааса, хямеса да карел ног.

Стӧча индавны, кӧні вежсьӧны либӧ помасьӧны сёрнисикасъясыс, сьӧкыд, сы вӧсна мый унатор серти кывйыс торъялӧ вочасӧн, а оз другӧн, орчча кык сёрнисикаслӧн овлӧ и ӧтувъя аслыспӧлӧслун. 1846 воын Россияса Наукаяс Академия тшӧктіс финн кыв туялысь Антэро Варелиуслы тӧдмавны, кӧні паськалӧмны шӧр сёрнисикасъяс. А. Варелиус пасъялӧма сы серти, кыдзи шуалӧны торъя шыяс. Босьтам кӧть гижанкывса d. Сылы рытыввыв сёрнисикасъясын векджык лӧсялӧ р либӧ л, асыввылын жӧ сы местаын некутшӧм шы абу. Босьтам раtа (гырнич). Гижан кывйын асалан вежлӧгын (падежын) лоӧ раdаn (гырничлӧн), рытыввывса сёрнисикасъясын талы лӧсялӧ раran либӧ раlan, а асыввывсаясын — рааn.

Быд витнан сёрнисикасас эм дзик аслас торъялантор. Рытыв-лунвыв сёрнисикасъясын кывъяссӧ зільӧны дженьдӧдавны, сёрнитан ӧдыс ыджыд, эст кывйын кодь жӧ тэрыб. Сэтчӧс сёрнисикасъясын эм и швед кывсянь мӧрччӧмыс — торйӧн босьтӧм кывъяс серти и шуанног сертиыс. Важ финн торъя кывъясын оз паныдасьлыны б, ф, г шыяс, но рытыв-лунвыв сёрнисикасъясӧ найӧ пырӧмны. Хямесалӧн кывъясыс кольӧмны кузьӧсь, ортсысяньыс быттьӧ найӧ важ моз вежсьытӧмӧсь. Вежласян балаыс да кывйывъясыс кыдзи и гижан кывйынӧсь. Суоми став сёрнисикасысь буретш хямеса юргӧ сідзи жӧ, кыдзи и ӧтувъя литературнӧй кыв. Войвылын ортсыса мыгӧрыс (формаыс) овлӧ хяме сёрнисикас дорысь нӧшта на важджык да бурджык.

Савоса сёрнисикасъясын эм ӧти торъяланлун — сэні зэв уна дифтонг (кык гораысь артмӧм шы). Но сэтчӧс дифтонгъяс гижан кывйын серти торъялӧны. Кузь гӧраяс аа либӧ ӓӓ дифтонгъясын вежсьӧны: савоса морт шуӧ mua либӧ moa и pіä либӧ реӓ сэк, кор гижан литературнӧй кывйын та пыдди юргӧ mаа (му) и pää (юр). Асыввыв финн сёрнисикасъяс торъялӧны тшӧтш и сы серти, кыдзи шуӧны морта нимвежтасъяс — mіе, sіe, hää, mуӧ, tyӧ, hуӧ, кодъяслы гижӧд кывйын лӧсялӧны mіnä (ме), sіnä (тэ), hän (сійӧ), mе (ми), te (ті), he (найӧ).

Шӧр сёрнисикасъяс вылӧ юксьӧмыс петкӧдлӧ кывлысь аслас медшӧр формаясын торъяланлунсӧ. ХІХ нэм помын да ХХ нэмӧ сёрнисикасъяслӧн важ ногса юксьӧмыс кутіс воштыны ассьыс тӧдчанлунсӧ, сы вӧсна мый Суоми му индустриализуйтчис, йӧзыс ӧтгудыр овмӧдчалісны каръясӧ, ӧтувъя школаясын велӧдчӧны, ӧтувъя газет-журнал лыддьӧны да телерадио кывзӧны и велалісны вӧдитчыны литературнӧй кывйӧн. Ӧні бура тӧдса, мый вӧлӧстьяс серти сёрнисикасъяслӧн важ юксьӧм-торъялӧмыс абу нин сэтшӧм стӧч, на костын визьыс тшӧтш вешъясьӧ-вежласьӧ. Но сёрни торъялӧмсӧ, дерт жӧ, казялан, и ӧні на позьӧ тӧдмавны, кытысь мортыс петӧма, кутшӧм сёрнисикас петкӧдлӧ сылӧн кывъяс шуаланногыс.

КЫДЗИ ФИНН КЫВ ЛОИ КАНАЛАН КЫВЙӦН

Шӧр нэмъясӧ вичкоса да наукаса кывйӧн вӧлі латынь. Прӧстӧй йӧз вермисны велӧдчыны сӧмын вичко школаясын да и то куш зонкаяс, сы вӧсна мый велӧдчӧмлӧн медшӧр могнас вӧлі дасьтыны вичкоын служитысьӧс, попӧс. Шӧр да лунвыв Европаын вӧлі уна университет, кӧні велӧдчылісны и финъяс. Но культураын суоми кывйӧн некутшӧма эз вӧдитчывны.

Вермас лоны, шӧр нэмъясӧ и вичкоад кутшӧмакӧ сёрнитлісны суоми кывйӧн латынь дорӧ отсӧг пыдди. Язычник-финъясӧс кристос эскӧмӧ пыртігӧн манакъяс, дерт жӧ, первой ставсӧ гӧгӧрвоӧдлісны йӧзлӧн чужан кыв вылын, лыддьывлісны ен велӧдӧмъяссӧ финн кывйӧн. Шӧр нэмъяс помын вӧлі торйӧн урчитӧма, мый Эскӧмлысь символ да ӧткымын кевмӧм колӧ лыддьыны йӧзлӧн ас кыв вылас и век ӧткодя, медым кывзысьясыс найӧс босьтісны и кутісны юраныс. Шӧр нэмъяссянь суоми кыв вылын некутшӧм гижӧд абу кольӧма.

Мирскӧя ыджыдаліг-веськӧдлігӧн жӧ и Шӧр нэмъяссянь нин век вӧдитчывлӧмаӧсь финн кывйӧн, но сы понда мый Суоми сэки пырліс Швецияӧ, став оланпасыс вӧлі швед кыв вылын. Провинцияяс йылысь сэкся оланпас серти, ёрдысьясӧс (судьяясӧс) да налы отсасьысьясӧс колӧ вӧлі бӧрйыны сэтчӧс йӧзысь. Тадзи кӧ ставыс и вӧлі, то делӧяссӧ видлалігӧн сёрнитлісны, дерт жӧ, финн кывйӧн.

Но официальнӧй кабалаяс вӧлӧмны швед кыв вылынӧсь. Зэв тшӧкыда ёрдысьлӧн пуклӧс сюрліс швед кывъя дворяналы да корольлӧн йӧзлы и, татшӧм ногӧн, судын швед кыв вӧлі каналан, официальнӧй кывйӧн. ХІХ нэм мӧд джынйӧдз сійӧ вӧлі дзик ӧти кыв, код вылын гижлісны делӧ нуӧдан кабалаяс да йӧзӧдлісны оланпасъяс.

Вичкоын финн кывлы позянлунъясыс воссисны ХVІ нэм заводитчигӧн Реформация вӧсна, кор вӧлі шуӧма, быд мортлы пӧ колӧ аслыс гӧгӧрвоны, мый йылысь мунӧ сёрниыс Библияын и торйӧн нин Выль кӧсйысьӧмын. Та могысь Библия заводитісны вуджӧдавны прӧстӧй йӧзлы вылӧ. Кутшӧмкӧ войтырлӧн кӧ гижан кывйыс эз вӧв, сійӧс коліс лӧсьӧдны. Тадзи и вӧчисны Суомиын да Балтика муясын. Шӧр нэмъясын небӧг вӧлі зэв дона да этша, но печатайтчан удж лӧсьӧдӧм да паськалӧм бӧрын быд поп вермис сійӧс судзӧдны. Прӧстӧй йӧзыс сэкся кадӧ эз на лыддьысьны, ӧд грамотасӧ некод эз тӧд.

Литературнӧй финн кыв история пырджык юклӧны куим кадколаст вылӧ. Медводдзаыс — важ финн небӧг кывлӧн кад, коді заводитчис медводдза печатайтӧм небӧгъяс лэдзӧмсянь и кыссис ХІХ нэм пуксьытӧдз. Сійӧ жӧ кадӧ, кор Финляндия мыніс Швецияысь и сійӧс пыртісны Россия улӧ, небӧг и гижан кывйыс мӧдісны ёна паськавны канму пасьтала, сэки вӧлі ӧнія финн кывлӧн воддза кадколаст. Лыддьӧны, мый коймӧд кадколаст — ӧнія финн кывлӧн кад — пуксис 1880 восянь, кор удайтчис воӧдчыны гижан кывлӧн грамматика да шӧр кывворлӧн тэчас йылысь ӧтувъя видзӧдласӧдз.

Важ финн небӧг кывлӧн кадӧ медсясӧ вӧлі разалӧма вичко небӧг. Суоми литературнӧй кывлы подув пуктысьӧн лыддьӧны Туркуса аркирей Микаэль Агриколаӧс, коді велӧдӧма Германияын, Виттенберг карса университетын, Реформация подувъяс. Финляндияӧ бӧр вомысьт сійӧ гижис и йӧзӧдліс суоми кыв вылын медводдза небӧгъяс. Шыпаскуд (букварь), кытчӧ вӧлі чукӧртӧма эскӧм да грамота кузя медся коланасӧ, петіс 1543 воын, матӧ кӧкъямыссё лист бока кевмысьӧм чукӧр вӧлі лэдзӧма 1544 воын, а Выль кӧсйысьӧм — 1548 воын. Вуджӧданторъяссӧ М. Агрикола видзӧдалӧма уна кывъя гижӧдъяс серти, на лыдын вӧлӧмны и латынь, немеч, швед да грек кыв вылын гижӧм небӧгъяс. Сёрӧнджык сійӧ йӧзӧдас вичко служба нуӧдысьяслы отсӧг вылӧ финн кыв вылын требник (небӧг, кытчӧ пыртӧма службаяс дырйи лыддян медтӧдчана кевмӧмъяс), а сідзжӧ вичкоса юӧртан небӧг (справочник), кытысь позьӧ тӧдмавны быд вичко службалысь уджтасъяссӧ, кага пыртӧмсянь да кикутӧмсянь кулысьӧс бласлӧвитӧмӧдз, сьылӧдӧмӧдз да дзебӧмӧдз. М. Агрикола йӧзӧдіс и Важ кӧсйысьӧмысь юкӧн. Дзоньнас Библиясӧ финн кыв вылын печатайтӧма сӧмын 1642 воын. Финн гижан кыв сӧвмӧмын Библия кутліс быд мукӧд сикас небӧгысь ыджыдджык тӧдчанлун, ӧд первойсӧ суоми кыв вылын пӧшти некутшӧм мукӧд литература эз вӧв, та вӧсна сэсся быд небӧг гижлісны Библияын кодь кывйӧн жӧ.

Вичко уджъясысь мукӧд тӧдчана небӧгӧн вӧліны бурсьылан чукӧръяс, катехизис (кӧні висьтавсьӧ кристианстволӧн медшӧрторъяс йылысь) да велӧдӧм-проповедь чукӧръяс. ХVІІ нэм помсянь вичко нырччӧмӧн заводитіс велӧдны йӧзӧс лыддьысьны и гижны. Гӧтрасьны кӧсйысьясӧс эз венчайтлыны сэтчӧдз, кытчӧдз гозъяпуысь кыкнанныс оз вӧлі петкӧдлыны, мый кутшӧмакӧ тӧдӧны грамота да эскӧм. Та могысь вичко век юасис-видзӧдаліс, кужӧны-ӧ лыддьысьны, тӧдӧны-ӧ вежа гижӧд. И вичкоын висьтасигӧн йӧзӧс велӧдлісны. Коді кӧсйис збыльысь велӧдчыны, пыравліс вичкобердса ичӧт школаясӧ, кӧні шӧр велӧданторнас и кывнас вӧлі латынь. Та бӧрын позьӧ вӧлі нин уджавны вичкоын либӧ пырны велӧдчыны водзӧ университетӧ. Суоми муын медводдза и зэв дыр дзик ӧти университет вӧлі Турку карын, сылы подувсӧ пуктӧма 1640 воын.

Важ финн небӧг кыв кадколаст чӧжӧн Турку вӧлі полтӧса (духовнӧй) олӧмлӧн да канмуӧн веськӧдлан шӧрин. М. Агрикола ассьыс небӧгъяссӧ гижигӧн вӧдитчыліс, кыдзи ачыс шулывлӧма, «финн кывйӧн», мӧд ног кӧ, Рытыв-лунвыв Финляндияса сёрнисикасъясӧн. ХVІІ нэмын сыӧн вуджӧдӧм Библияысь зілисны вежны сёрнисикасъясысь босьтӧм став омӧля гӧгӧрвоана кывсӧ да на пыдди пуктавны Суоми пасьтала тӧдса кывъяс, а ХVІІІ нэмын гижан кывсӧ нӧшта на паськӧдісны, хяме сёрнисикасысь кывворсӧ ёна пыртӧмӧн.

ХІХ нэм мӧд джынйӧдз мирскӧя веськӧдлан кывнас вӧлі швед кыв. Но корсюрӧ Швецияса король ыставліс Суомиын олысь аслас гражданалы финн кыв вылын гижӧм письмӧяс, сёрниыс кӧ мунліс сӧмын финъяслы инмысь делӧяс йылысь. Корольлӧн канцелярияас уджалісны суоми кыв тӧдысь йӧз, кӧть и вуджӧдчысьлысь местасӧ сэтчӧ пыртісны сӧмын ХVІІІ нэмын. Вуджӧдавнысӧ отсасьлісны и Стокгольмын уджалысь финн вичкоувса попъяс. Провинцияяс йылысь шӧр нэмъясын на вынсьӧдӧм оланпас вӧлі медводдзаысь вуджӧдӧма суоми кыв вылӧ ХVІ нэм помын, но тайӧ вуджӧдӧмыс колис ки помысь гижӧдъясын. Швеция канмулысь оланпассӧ финн кыв вылын вӧлі печатайтӧма сӧмын 1759 воын. Да и тайӧ эз вӧв официальнӧя вынсьӧдӧм оланпас чукӧр, сы вӧсна мый сэки суоми кывлӧн эз вӧв некутшӧм йӧзкостса статус.

Важ финн небӧг кыв кадколастӧ йӧзӧс велӧдан уджсӧ вӧлі пуктӧма латынь вылын, сэсся ХVІІІ нэмын швед кывлӧн тӧдчанлуныс кутіс вынсявны. Сэки торйӧн ёна да нырччӧмӧн туясисны сэтшӧм наукаясын, кӧні латынь кывйӧн вӧдитчыны эз вӧв быть. Мӧдарсянь кӧ, и финн кыв йылысь сёрниыс эз на вермы лоны. Турку университет подулалан кадӧ учёнӧйяс пӧвстын вӧлі мода туявны финн кыв, сэки жӧ йӧзӧдӧма медводдза грамматикаяс да кывкудъяс. Суоми кыв ӧткодявлісны мукӧдъяскӧд, корсисны сылысь рӧдвужсӧ зэв важ и ӧніяджык кывъяс пӧвстысь. Финн-угор кывъяслысь рӧдвужлунсӧ Шӧр Европаын кутісны гӧгӧрвоны ХVІІ нэмӧ нин, но Финляндияын и ХVІІІ нэмас на унаӧн зілисны петкӧдлыны, мый быттьӧкӧ суоми кыв рӧдвужа иврит, важ греческӧй да готскӧй кывъяскӧд. Сӧмын Хенрик Габриэль Портанӧн историясӧ критическӧя видлалӧм вӧсна 1770 воясӧ туялӧмыс бергӧдчис ӧнія нырвизьлань. Х. Портан видлаліс медсясӧ йӧзкостса поэзия да кыввор. Но ачыс гижис эз финн кывйӧн, а латыньӧн, кыдзи и сэкся став учёнӧйыс.

Вичкоӧн восьталӧм ичӧт школаын йӧзӧс велӧдӧм вӧсна нинӧм шензьӧданаыс эз вӧв, мый ХVІІІ нэмын нин прӧстӧй йӧз пӧвстын паськаліс грамота. Та вӧсна вичко литература дорӧ содтӧд пондісны йӧзӧдавны став финыслы вылӧ арталӧм быдсяма юӧр сетан небӧг-справочникъяс. На пиысь медводдзаыс — финн кыв вылын кадпас (календарь) пондіс петны 1705 восянь. Суоми кывъя медводдза газет кутісны лэдзны 1775 воын, но во мысти нин таысь ковмис эновтчыны: сійӧс судзӧдысьыс вӧлі вывті этша. Бурдӧдчӧм кузя медводдза справочникъяс петісны 1788 воын, сэні вӧлі велӧдӧны, кыдзи бурдӧдны йӧзӧс и пемӧсъясӧс. Естествознаниеӧн тӧдмӧдан медводдза небӧг лэдзӧма 1799 воын. Дзоньнас суоми кывлы бур лои сӧмын ХІХ нэмын.

Кор Суоми муӧс лои мырддьӧма Швециялысь да ӧтувтӧма Россия дінӧ, швед кывъя йӧзыс сэні вӧлі зэв этша. Официальнӧйнас век на вӧлі швед кыв, и тайӧ чужтыліс, дерт жӧ, сьӧкыдлунъяс. Но прӧстӧй йӧз велалӧмаӧсь нин вӧлі та дорӧ, и некодлы весиг юрас эз волы корны мыйкӧ вежны. Финн кыв сӧвмӧдӧм йылысь мӧвпыс чужис буретш швед сёрниа интеллигенция пӧвстын. Тайӧ мӧвпсӧ олӧмӧ пӧртны зільӧмыслӧн лои ас ним — «Туркуса романтика» (движение), но уна йӧзсянь отсӧга мыджӧдыс сылы эз на вӧв. Канму пасьтала унатор вежсис сэк, кор выль юркарнас лои Хельсинки. Первойсӧ университет и учёнӧйяс кольлісны Туркуӧ, но делӧыс сэки вӧлі сэтшӧм майшӧдлана да гӧгӧрвотӧм, мый «Портанлӧн кад» помасьӧм бӧрын выль кыпалӧмыс эз ло. А 1827 воын Турку карлӧн ыджыдджык юкӧн сотчӧм бӧрын сӧвмӧмыс дзикӧдз падмис, и университетыс та мысти регыд сэсся вуджис Хельсинкиӧ. Сійӧ жӧ кадӧ университетас медводдзаысь вӧлі пыртӧма финн кыв кузя лекторлысь уджалан места. Лектор водзын вӧлі пуктӧма мог — велӧдны чиновникӧ дасьтысьысьясӧс тӧдны суомисӧ кыдзи удж нуӧдан кыв.

Туркуын на университетас унаӧн вӧлі радейтӧны чукӧртны суоми йӧзкостса поэзия. Тайӧ уджыслы подувнас лои Шӧр Европаын водзджык нин паськалӧм романтикаа мӧвпалан нырвизь, код серти войтырлысь историясӧ да ӧбичасӧ верман лючки-бура тӧдмавны сылысь нэмӧвӧйся обрядъяссӧ туялӧмӧн. Йӧзкостса поэзиясӧ йӧзӧдлісны и кыдзи научнӧй уджъяс, и неыджыд небӧгторъясӧн. Суоми поэзия торйӧн синмӧ шыбитчана чукӧртысьӧн вӧлі том бурдӧдчысь Эліас Лӧннрот, коді унаысь и кузя ветлӧдліс Асыввыв Финляндияӧд да сы гӧгӧрса местаясӧд (Карелияті да Войвыв Двина и Еджыд саридз доръясті) фольклор ӧктіг. Став чукӧртӧмасьыс сійӧ лӧсьӧдіс ӧтувъя ыджыд дзонь гижӧд, коді висьталӧ легендаясын олысь важ суоми багатыръяс йылысь, накӧд лоӧмторъяс да тышӧн ветлӧм-мунӧмъяс йылысь. Тадзи чужис финн войтырлӧн «Калевала» эпос, кодӧс первойысь вӧлі йӧзӧдӧма 1835 воын. «Калеваласа» медшӧр геройыс тун, сьылысь, тӧдысь и тышкасьысь-герой Вяйнямӧйнен. Сыкӧд тшӧтш венласьӧны дорччысь Илмаринен да нывбабаясӧс том ылӧдлысь Лемминкяйнен. Вяйнӧляысь либӧ Калевалаысь тайӧ мужичӧйясыслӧн эм ён водзсасьысь да паныд мунысь — Похъёлаын ыджыдалысь Лоухи нывбаба, кодлысь нывсӧ и волӧны коравны ӧта-мӧд бӧрсяыс Калевалаысь верӧспуяс. Нылыс вичмӧ Илмариненлы, дивӧ кодь Сампо нима изки дорысьлы, тайӧ дивӧ-изкиыс изӧ помтӧм уна нянь, сов, зарни сьӧм сылы, код ордӧ веськалас. «Калевала» висьталӧ и сы йылысь, кыдзи вяйнӧлясаяс видлӧны гусявны Сампо-изкисӧ да кыдзи налы ковмис тышкасьны похъёласаяскӧд. «Калеваласӧ» гижӧма, кыдзи и вӧлі важ финн йӧзкостса поэзияын, нёль стопаа хорейӧн. Тайӧ жӧ кывбур размернас сьывлісны роч былинаяс, сыӧн жӧ вӧдитчыліс и А. С. Пушкин ассьыс «Салтан сар йылысь мойд» гижигӧн (йӧзӧдӧма 1831 воын).

«Калевала» эпос йӧзӧдӧмсӧ пыр жӧ зэв унаӧн казялісны кыдзи Суомиын, сідзи и Шӧр Европаын. Финъяслы аслыныс эпосыс восьтіс синъяссӧ: вӧлӧмкӧ, суоми кыв вылын, кодӧс кедзовтлісны и омӧльтлісны, позьӧ чужтыны бурсьыс-бур поэзия, тӧдмалісны тшӧтш, мый финн войтырлӧн эм яръюгыд история, кодӧс позьӧ туявны-велӧдны и поэзия пыр. Йӧзкостса поэзиялӧн кывйыс ёна торъялӧ вежласьтӧм да ёдмӧм нин важ финн небӧг кывйысь, код вылын петавлісны вичко гижӧдъяс. «Калевала» кодь жӧ тэчаса йӧзкостса поэзия медбура кольӧма Финляндия асыввылын да Карелияын, сэтчӧ эз мӧрччы швед кыв, кыдзи тайӧ лои рытыввывса сёрнисикасъяскӧд, важ финн небӧг кывлы подулыскӧд.

Суомиса став культуралы да йӧзкостса поэзия да оласног чукӧртӧм-велӧдӧмлы вӧлі зэв тӧдчанаӧн сійӧ, мый 1831 воӧ лӧсьӧдісны Финн литература котыр. Эліас Лӧннрот водзсяньыс лои сэні медшӧр йӧзысь ӧтиӧн, а «Калевала» — котырлӧн медводдза йӧзӧдӧмторъяс лыдын.

Йӧзкостса поэзияӧ сьӧлӧмсянь пырӧдчӧмыс унаӧнлысь чужтіс гижан кывсӧ дзоньнас выльмӧдӧм йылысь мӧвп, медым эськӧ сійӧ лӧсяліс и асыввывса финн сёрнисикасъяслы. Суоми кыв историяын ХІХ нэм первой джынсӧ нимтӧны «Сёрнисикасъяслӧн вермасян кадӧн», но такӧд тшӧтш зэв тӧдчана вӧлі и некымын мукӧдтор. Медводз пестысис вен, позьӧ-ӧ збыль вылас финн кыв, коді таӧдз вӧлі сӧмын йӧзкостса сёрниын да вичко службаын и небӧгъясын,

бурмӧдны сэтчӧдз, медым сійӧ вермис тырвыйӧ могмӧдны дзоньнас йӧзкотырсӧ. Интеллигенцияысь унаӧн лыддисны, мый весиг мӧвпыс, код серти эськӧ сійӧ сӧвмис каналан кывйӧдз, вывті смел и олӧмӧ пӧртны позьтӧм. Сӧмын кольӧм нэмся 40-ӧд воясӧ философ, тӧдчана морт Йохан Вильхельм Снэллман (кодысь бӧрынджык сэсся лои финъяслӧн мездысьны зільӧмын идеолог) вермис вужйӧдны, торйӧн нин студентъяс пиын, нацияӧс садьмӧдан мӧвпъяс, кодъясӧс тӧдчӧдӧ татшӧм ышӧдана шуӧм: «Ӧти войтыр, ӧти кыв». Й. В. Снэллман серти, финъяслӧн некутшӧм ӧтувъялун оз вермы лоны сэтчӧдз, кытчӧдз интеллигенция да прӧстӧй йӧз сёрнитӧны торъя кывъяс вылын.

Но и финн кыв бурмӧдны зільысьяс пӧвстын вӧліны торъялана видзӧдласъяс, кутшӧм формаяс колӧ пуктыны каналан кыв подулӧ. Кодсюрӧ арталісны туянаӧн важ небӧг кывсӧ, коді подуласис рытыввывса сёрнисикасъяс вылӧ. Мукӧдъяс кӧсйисны подув пыддиыс босьтны кыдз позьӧ сӧстӧмджык сёрнисикасъяс, и торйӧн унаӧн та боксянь сулалісны савоса диалект дор. Кодсюрӧ вӧлі лыддьӧны, мый быд морт вермас вӧдитчыны сылы кажитчана быд сёрнисикасӧн, а ӧтувъя да быдӧнӧн ӧтмоза гижан литературнӧй кыв оз ков. Но вочасӧн век жӧ воӧдчисны ӧти кывйӧ: рытыввывса сёрнисикасъяслӧн важ панасыс кольӧ, но сійӧс колӧ весавны швед кывъясысь и йӧзыслы уна мукӧд гӧгӧрвотӧмторйысь. Выль кывворсӧ корсисны асыввывса сёрнисикасъясысь, и вочасӧн, кор кывнас кутісны вӧдитчыны тӧдчымӧн паськыдджыка, кывворыс ёна озырмис, сэні чужис уна выльтор.

Вензисны и сы понда, кыдзи кывсӧ сӧвмӧдны. Финн кыв туялысьяс да велӧдысьяс Эліас Лӧннрот да Аугуст Алквист вӧзйисны первой лӧсьӧдны кывйыслысь тэчасногсӧ грамматикаын да кывӧктӧдъясын, а сэсся нин сӧмын корны йӧзыслысь, медым найӧ стӧча, лӧсьӧдӧм правилӧяс серти, сёрнитісны и гижисны. Но татшӧм уджыс падмыліс грамматика вылӧ уна сикас видзӧдлас понда, а тайӧ вайӧдіс сэтчӧдз, мый грамматикаас индӧдъясыс лоины уна пӧлӧсӧсь. Кывворыс вежсис сэтшӧм ӧдйӧ, мый печатьысь кывкудъясыс петавлісны важмӧмӧн нин. Сӧмын «ӧнія финн кывлӧн воддза кадколаст» помланьыс лои воӧма грамматика да шӧр кыввор вылӧ кутшӧмакӧ ӧткодь видзӧдласӧ. Суоми кыв кузя специалистъяс ӧтувъя гижан кыв сӧвмӧмын медшӧр пыдди пуктылісны сэтшӧм нырвизь, коді муніс бура нин тӧдмалӧм-туялӧм сёрнитан кыв сюрӧс кузя. Первойсӧ видлісны дзикӧдз мынтӧдчыны мукӧд кывъясысь пырӧмторйысь, но помас сэсся шуисны вӧдитчыны жӧ татшӧм кывъяснас, сы лыдын тшӧтш и наука да мукӧд терминология сӧвмӧдан уджын.

Эз сӧмын кыв туялысьяс зільны и ӧддзӧдны кывйыслысь сӧвмӧмсӧ да бурмӧмсӧ, но мукӧд ногӧн. Снэллман серти, кывсӧ научнӧя туялӧм да грамматика лӧсьӧдӧм босьтас вывті уна кад, та пыдди пӧ бурджык кывйӧн вӧдитчыны йӧзкотыр олӧмын да искусствоын, йӧзӧдавны финн кыв вылын художествоа литература, лэдзны небӧгъяс да газетъяс. 1847 воын нин Снэллман дор сулалысь студентъяс заводитісны лэдзны «Суометар» («Суоми ань») газет, да и ачыс Снэллман зіля редактируйтіс и суоми, и швед кывъя газетъяс. Серпаса литература пыдди первойсӧ йӧзӧдавлісны мукӧд литератураысь вуджӧдӧмторъяс, сэсся вочасӧн кутісны содны и финн кывйӧн ас гижӧдъяс. Медводз тайӧ вӧліны йӧзкостса и Библия темаяс вылӧ кывбуръяс, висьтъяс, дженьыдик ворсанторъяс да повестьяс. «Ӧнія финн кывлӧн медводдза кад» помланьыс суоми кыв вылын петӧны нин быд жанра серпаса гижӧдъяс, на лыдын и гырысь романъяс да тӧдчана драматургия.

Суоми кыв пыртӧм вӧсна став тӧждысьысьыс ӧтмоза артавліс медтӧдчана могӧн лӧсьӧдны чужан кыв вылын велӧдан система, коді эськӧ вермис ичӧтсяньыс дасьтыны чиновникъясӧс чужан кывйӧн быдлаын вӧдитчӧм кежлӧ. Чайтісны тшӧтш, мый художествоа литература да газет лэдзӧмысь тӧлкыс оз пет, оз кӧ кут содны финн кыв вылын велӧдчыны век кӧсйысь да лыддьысьысь войтыр. Таысь ӧтдор, унаысь овліс и сідзи, мый кӧть финн кывйӧн сёрнитны-гижны кӧсйысьыс тырмыліс, но эз вӧвны ни кабала лӧсьӧдан балаяс, ни судзсьымӧн туяна кыввор, ни официальнӧй гижӧдъяс, кодъясӧн эськӧ позис вӧдитчыны видлӧг (образец) пыдди.

Финн кывлӧн статусыс бурмис вочасӧн. Официальнӧй кабалаяс сы вылӧ вуджӧдӧмӧн заводитісны петны 1857 восянь, а 1858 воын лои лэдзӧма манифест, код серти вичкоувса да вӧлӧстювса чукӧртчылӧмъяслысь сёрни гижӧдъяссӧ колӧ вӧлі гижны сэтчӧс юрбитан кыв вылын. 1863 воын йӧзӧдӧма кыв йылысь оланпас, коді сетіс право вӧдитчыны финн кывйӧн, делӧыс кӧ инмыліс тайӧ кывъя йӧзлы. Кык во мысти меставывса веськӧдланногсӧ вуж выйӧ вежисны — торйӧдісны вичкоӧс мирскӧй властьысь. Та бӧрын финъяслӧн лои позянлун вӧдитчыны чужан кывнас ас коммунаса служитысьяскӧд кыдзи сёрниын, сідзи и гижӧдын.

1863 вося оланпассӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ вӧлі сетӧма 20 во, сы вӧсна мый местаяс вылын служитысьяс эз вермыны да и эз кӧсйыны другӧн вуджны мӧд кыв вылӧ. Швед кыв да сыӧн вӧдитчӧм дыр лыддьылісны интеллигентлы лӧсяланаторйӧн, та вӧсна сы вылӧ вуджӧм нин этша финн кӧсйис бӧр бергӧдчыны пӧль-пӧч кывйӧ. Суоми кыв дор медъяр тышкасьысьяс пӧвстын вӧлі уна сэтшӧм морт, кодъяс первойсӧ сёрнитлісны швед кывйӧн, а сэсся вежисны сійӧс. На пиысь некымынӧн весиг вежисны нимъяссӧ суоми ногаяс вылӧ, шуам, Георг Закариас Форсманысь лои Юрйӧ Сакари Коскинэн. Тайӧ Коскинэныс и челядьыслы пыртчигас сеталіс финн нимъяс, а сэк кежлӧ тайӧ вӧвлытӧмторйӧн на лои. Торкаліс и сійӧ, мый сэкся Суомиын католик вичкоса вежаяслӧн вӧліны сӧмын швед нога нимъяс, и найӧс сетавлісны пузчужӧмаяслы, кӧть сэсся и сёрнитан кывйын шуанногсӧ и вежлалісны, дженьдӧдалӧмӧн.

Кольӧм нэмся 60-ӧд воясӧ финн кыв лои пыртӧма шӧр школаӧ. Первой лӧсьӧдісны велӧдысьясӧс дасьтан семинария, сэсся школа, кӧні вермис велӧдчыны быдӧн. Суоми кыв вылын велӧдан медводдза школа воссис 1858 воӧ Ювяскюля карын. 60-ӧд воясын чужис нӧшта кык. Таысь кындзи, уна школаын некымын велӧдантор пондісны нуӧдны суоми кывйӧн. Сы бӧрын на эськӧ и вӧлі кад, кор кӧсйылісны став велӧдчӧмсӧ бӧр вуджӧдны швед кыв вылӧ, но 80-ӧд воясын финн кывъя школаяс кутісны воссявны ӧти бӧрся мӧд сэтшӧм ӧдйӧ, мый сійӧ жӧ дас во помас швед да финн кывъя велӧдчысь лыдыс лои ӧтмында.

ХІХ нэмӧ Суомиын вӧлі сӧмын Хельсинкиса университет, кӧні велӧдісны и научнӧй уджъяс гижлісны нэм помӧдзыс швед кыв вылын (теология факультетысь кындзи). Велӧдан кыв йылысь дугдывтӧг вензисны, и 1917 воын, кор Финляндия перйис асшӧрлун, пыр жӧ кыптіс сёрни дзик суоми кывъя университет лӧсьӧдӧм йылысь. Та могысь чукӧртісны йӧзлысь ас кӧсйӧмӧн сетан сьӧм, и сы вылӧ Турку карын лои пуктӧма панас Финн университетлы. Швед кывъя йӧз сэні жӧ котыртісны ассьыныс «Або Академи» нима университет. Хельсинкиса университет вуджис суоми кыв вылӧ сӧмын 1933 воын.

Швед кывъя медвылыс школа оліс та дыра сы вӧсна, мый 1863 воын йӧзӧдӧм и 1883-ӧд восянь тыр вынӧ пырӧм оланпасыс вӧлі индӧ, мый гырысь чина служитысьяс асьныс бӧрйӧны уджалан кывсӧ. Та вӧсна жӧ ёрдса (судса) да мукӧдлаын служитысьяс ХІХ нэм помӧдз колины швед кывъяӧсь. 1900 воын эськӧ вӧлі йӧзӧдӧма манифест, код серти медгырысь служитысьяслы дзик ӧти каналан кывйӧн индӧма рочӧс, но 1906 воын нин таысь лои эновтчӧма. Сэсся 1902 вося манифест ӧткодяліс швед и финн кывлысь позянлунъяссӧ. Суомилы асшӧрлун сетӧм бӧрын быд гражданинлӧн лои инӧд сёрнитны и вӧдитчыны чужан кывйӧн кыдзи ёрдын, сідзи и веськӧдланінъясын, кыкнан кывсӧ — суоми и швед — лои вӧчӧма оланпас серти дзик ӧткодь правоаӧн, а шӧр школаын колӧ быть велӧдны тшӧтш и мӧд каналан кыв.

ИСТОРИЯ

ШВЕЦИЯКӦД ӦТУВЪЯ КАДӦ

Шӧр нэмъясся Финляндия

ХІІ нэм пуксигӧн на талунъя Финляндиялӧн муыс кыдз эскӧм, сідз и политика да каналӧм боксянь вӧлі шӧрӧ вошӧм, некодладор му, код вылӧ вежалісны рытыввывсянь Швеция да римса католик вичко, асыввывсянь Новгород да православие вичко. Ӧнія Финляндиялӧн муяс вылын сэки олысь хяме рӧдув да (збыль) финъяс нырччылісны рытыввылӧ, а карелъяс — асыввылӧ. Новгородсаяс зілисны босьтны Финляндияӧс асланыс улӧ, тшӧкыда усьласисны, кыдзи, шуам, 1123 воын, кор найӧ воӧдчисны Хяме провинцияӧдз.

Швеция, кӧні ХІ нэмын нин паськаліс Войвыв Германияысь воӧм кристиана эскӧм, видліс пыртны финъясӧс, мый могысь 1155 либӧ 1157 воӧ воліс косьӧн, сідз шусяна креста походӧн, Финляндия рытыв-лун берег дорӧ. Финъяс мый вынсьыс водзсасисны кристиана эскӧмӧ пыртӧмлы паныд. Сідз, аркирей Хенрикӧс, коді медводдза креста поход бӧрын кольччис Финляндияӧ миссионерӧн, недыр мысти Лаллі нима крестьянин виис.

Кӧть и ХІІ нэм мӧд джынйын Швеция вермис зумыда пуксьыны Рытыввыв Финляндияӧ, Новгород да сы дорӧ ӧтувтчӧм карелъяс 1180–1190 воясӧ выль косьясӧн уськӧдчывлісны Хяме муяс вылӧ. Швециялы тані вынсявны отсаліс и сійӧ, мый 1216 воын римса папа ошкис швед корольлысь право «сійӧ му вылӧ, кодӧс сы водзвывса веськӧдлысь мырддис пернатӧмъяслысь тышӧн».

1221 воӧ Финляндияса аркирейӧн лоӧм Туомас зырсьӧмӧн босьтчис вужйӧдны Исус Кристос эскӧм. Торйӧн нин сійӧ ёна кутчысис хяме рӧдув дорӧ, кодӧс Новгород зілис босьтны жӧ ас улас. Кор 1237 воӧ аркирей Туомаслӧн чорыд веськӧдлӧмлы паныд хямеса олысьяс кыпӧдчисны тышӧн, аркирейлы лои корны отсӧг Швециялысь. Сэтысянь и вӧчӧма вӧлі сідз шусяна пернаа мӧд поход, гашкӧ, 1238 воын. Тайӧ поход дырйи Хямеӧс вӧлі лӧньӧдӧма.

Рытыввыв Финляндияын Швециялысь власть вынсьӧдігкості 1278 воӧ Новгород пыртіс ас улас Карелия. Та вӧсна римса папа чуксаліс Швецияӧс тышкасьны Карелия вӧсна да ветлыны сэтчӧ пернаа походӧн. Тайӧ бура лӧсяліс швед корольяслы, кодъяс кӧсйисны нюжӧдны Швециялысь кисӧ ылӧджык асыввывлань. Кор 1292 воӧ Новгород бара воліс косьӧн Хяме муӧ, Швециялӧн терпенньӧыс помасис, и вӧлі шуӧма босьтны Карелиясӧ.

Операция, кодӧс Финляндияса историографияын важӧнсянь шуӧма Коймӧд, либӧ Карелияса пернаа походӧн, вӧлі 1293 воын. Сійӧн юрнуӧдіс швед военачальник Тыргилс Кнуутінпойка (Кнутссон), коді Карелияын швед власть вынсьӧдӧм могысь карелъясӧн пуысь лэптӧм зэв важ кар сулаланінӧ паніс изйысь мича Выборг, коді бӧрын лоас дзордзалысь карӧн. Тырталӧ заводитліс паськӧдны Швециялысь власть и водзӧ, Выборгсянь Нева юӧдз, но ворссис косьын новгородсалы. Карелияса поход бӧрын Швеция да Новгород костын дыр муніс пӧшти восьса тыш, но помланьыс кыкнанладорыс лои дась бурасьны, мый йылысь вӧлі сёрнитчӧма Пяхкинясаариын 1323 воӧ (Ӧреков ді; сёрӧнджык Орешек, Нотебург, Шлиссельбург, Петрокрепость). Тайӧ сёрнитчӧм серти Новгород лыддис Рытыввыв Карелиясӧ Швецияӧн босьтӧмаӧн, асладорсяньыс Швеция лыддис Карелиялысь кольӧм юкӧнсӧ Новгородса муӧн да сетіс кыв Нева юӧдз не паськӧдчыны. Пяхкинясаариын бурасьӧмсянь лыддьӧны Финляндияын шӧр нэмъяслысь збыль заводитчӧмсӧ.

Пяхкинясаариын сёрнитчигӧн вӧлі медводдзаысь официальнӧя урчитӧма Финляндиялысь асыввыв мудоръяссӧ. Сійӧ лои Раяйоки (Сестра) ю кузя и муніс рытыв-войвывлань Ботника куръяӧ (Похйанлахтиӧ). Мудоръяс урчитӧм петкӧдліс, мый карел рӧдувлӧн оланіныс лои юкӧма кык торъя власть костын. Та вылӧ видзӧдтӧг саво рӧдысь йӧз ветлісны сы вомӧн асыв-войвылын, а рытыввылын, Ботника куръя (Похйанлахти) вадорын, швед венечӧн да римса католик вичкоӧн ышӧдӧм выльысь овмӧдчысьяс асьныс паськӧдісны Швециялысь ыджыдалӧмсӧ водзӧ войвывлань.

Финляндиялысь Швеция дінӧ йитӧм провинцияяс 1340 воясӧ кутісны шуны Асыввыв муӧн (Ӧстэрландіа), мый тӧдчӧдіс Финляндияӧс Швециякӧд ӧтувтӧмсӧ. Финляндиялӧн медшӧр муӧн вӧлі рытыв-лунвыв юкӧн, сідз шусяна Збыль Финляндия (Варсінайс-Суоми), либӧ Финлянд. Асыввыв мулысь зумыд ӧтувъялунсӧ тӧдчӧдіс и татшӧмтор, мый сійӧ вӧлі и ӧти аркирейув^аркирейув/^, и ӧти ёрдув (суд округ).

Шӧр нэмъясся Швеция вӧлі бӧрйысяна, кӧні корольӧс вештӧм либӧ сылӧн кулӧм бӧрын провинцияясса бӧрйылісны выльӧс. 1362 восянь Финляндия тшӧтш вермис бӧрйыны и швед корольӧс. Корольлӧн манифестын та йылысь пасйӧма: «Сы вӧсна мый Асыввыв му артмӧдӧ ӧти аркирейув да ӧти ёрдув-округ, да миян старшинаяс шуисны сійӧс бура кывзысьысьӧн и донаӧн, позьӧ сетны сэні олысьяслы сэтшӧм ыдждӧдлӧм да муслун, кутшӧмӧсь важӧнсянь эмӧсь Швецияса мукӧд аркирейувъяслӧн да ёрдувъяслӧн. Та могысь быд пӧрйӧ корольӧс бӧрйигӧн, лагманлы (судьялы — Ред.) бӧрйӧм попъяскӧд да дас кык крестьянинкӧд колӧ локны став Асыввыв мувывса войтыр нимсянь бӧрйыны корольӧс».

Нӧшта водзджык на финъяслы кутіс позьны ыстыны йӧзӧс Швед парламентлӧн сессия вылӧ, кытчӧ чукӧртчывліс нёль сословие: дворяна, поп-дяк, бюргеръяс да крестьяна.

ХV нэм заводитчигӧн нин Суоми, либӧ Финлянд ним улас кутісны вежӧртны дзоньнас Асыввыв мусӧ. И 1440 воясӧ ставнас Финляндиясӧ пыр гежӧдджыка и гежӧдджыка мӧдісны шуны «Асыввыв му» нимнас.

Медводзсӧ Финляндияса быд важ провинциялӧн («мулӧн») вӧліны асланыс оланпасъяс^законы/^, но 1350 во гӧгӧр Мауну Ээрикинпойка корольӧн вынсьӧдӧм швецияса оланпас чукӧр лои вына и Финляндияас да вежис провинцияяслысь важ оланпасъяссӧ. Вочасӧн провинцияяс воштісны ассьыныс асшӧрлунсӧ кыдз веськӧдлан юкӧнъяс. Найӧс вежисны губерняяс, кодъяслӧн шӧриннас вӧлі изкар да сэтчӧс веськӧдлысь, изкарса комендант. Губерняяслӧн медваж шӧринъясыс — Турку, Хяме да Выборг изкаръяс.

Шӧр нэмъясся Финляндияын артмисны сословиеяс. Медвылыс сословиеӧн вӧлі этша лыда дворяна, коді сӧвмис сы вӧсна, мый король мездіс вотъясысь найӧс, кодъяс дасьтылісны корольлы служба вылӧ верзьӧмаясӧс. Шӧр нэмъясся Финляндияын дворяна пӧвстысь унджыкыс вӧліны шведъяс да немечьяс, финыс вӧлі зэв этша.

Финляндия вичкоса юралысьӧн вӧлі Туркуса аркирей, кодӧн веськӧдліс Упсалаын пукалысь Швецияса аркиепископ. Туркуса аркирейлы отсасис полтӧса капитул, коді и бӧрйыліс сійӧс. Аркирейув артмис вичкоса прикодъясысь, кодъясӧн веськӧдлісны пуктӧм йӧз. Финляндияса сословиеяс лыдын поп-дяк дворянакӧд ӧтвылысь вӧлі мӧд веськӧдлысь классӧн. Вичколысь тӧдчанлунсӧ да каналан властьлысь вӧлясӧ вынсьӧдіс сійӧ, мый вермис перйыны ассьыс вот — дасӧд пай. Медводдза вичкояссӧ Финляндияын лэптылісны пуысь, ХІІІ нэмсянь — изйысь. Лючкиӧн коли шӧр нэмъясся 80 кымын вичко. Медшӧр крамӧн вӧлі Туркуса ыджыд вичко (кафедраа собор), кодӧс тыр ӧдӧн лэптісны ХІІІ нэм мӧд джынйын.

1291 воын Туркуса аркирейӧ медводдзаысь вӧлі бӧрйӧма фин, Мауну Медводдза (Мауну І). 1412–50 воясӧ аркиреяліс Мауну Мӧд Таваст (Мауну ІІ), коді лыддьыссьӧ шӧр нэмъясся зэв нималана аркирейӧн, сыысь кындзи сійӧ вӧлі и вына каналан уджалысь. Сійӧ повтӧг эз лэдз сюйсьыны Финляндияса вичко уджӧ не сӧмын швед корольлы, но и римса папалы да упсаласа аркиепископлы. Тӧдчанаӧн вӧлі и Мауну ІІ-ӧд Таваст бӧрын аркиреялысь Олави Маунунпойка, коді 1430 воясӧ вӧлі Парижса университетын ректорӧн.

Вичколӧн могӧн вӧлі эз сӧмын паськӧдны кристиана эскӧм, но тшӧтш и отсавны финъяслы велӧдчыны. Туркуын ХІІІ нэмӧ нин вӧлі ичӧт ранга попъясӧ велӧдчӧм вылӧ кафедраа школа, но век вылыс школаса тӧдӧмлунъясла ковмыліс мӧдӧдчыны йӧз муӧ. 1310-сянь 1529 воӧдз медэтшаыс 139 фин велӧдчис европаса университетъясын, кодъясысь медся нималанаӧн вӧліны Парижса, Прагаса да Лейпцигса.

Финляндияын медтӧдчана карӧн вӧлі Турку, коді кар нимсӧ босьтӧма быттьӧкӧ 1290 воясӧ нин. Властьяслӧн сэкся шӧринӧн вӧлі Туркуса изкар, кодӧс лэптыны заводитісны 1280 воысь эз сёрӧнджык.

Турку вӧлі эз сӧмын веськӧдланінлӧн да вичколӧн, тшӧтш и тӧдчана вузасян кар. ХІV нэмӧ сэні куим нёльӧд пайысь унджык олысьыс вӧлі немеч, лыднас мӧд ыджыд чукӧрӧн вӧліны шведъяс; финыс вӧлі сӧмын некымын. Нӧшта ХV нэмӧ на Финляндиялӧн ортсыса вузасьӧм кызвыннас вӧлі ганзей каръясса буржуазия киясын. Ганзей купечьяс медводз вайлісны Финляндияӧ сов, сідзжӧ ной, вина, сёян чӧскӧданторъяс, кӧрт. А нуан тӧварӧн вӧвлі вый, чери, кучик.

Медвойдӧрсӧ Турку Финляндияас вӧлі дзик ӧти кар, кодлы позис нуӧдны ортсыса вузасьӧм. Шӧр нэмъясӧ Финляндияса каръясӧн вӧліны сідзжӧ Улвила (ӧнія Пори), коді кар ним босьтіс ХІV нэм пуксигӧн нин, а сідзжӧ Финн куръядорса Порвоо. ХІV нэмын кыптіс кар и Выборг изкар гӧгӧр, коді локтан нэмас шедӧдіс позянлун нуӧдны ортсыса вузасьӧм. Рытыввыв вадорын сулалысь Раума лои кар чина да ортсыса вузасьӧм вылӧ инӧда ХV нэм воддза джынйын. Шӧр нэмъясся медтом карӧн Финляндияын вӧлі Туркусянь неылын панӧм Наанталі, кодӧс карнас шуисны 1443 воын.

Унджык карыс сулаліс Рытыв-лунвыв Финляндияын, кӧні вӧлі и кызвын олысьыс. Пытшкӧс муясын да Ботника куръя (Похйанлахти) вадорын шӧр нэмъясӧ каръяс эз на чужны. Весиг и медыджыд каръяс вӧліны вель этша йӧзаӧсь: ХV нэмӧ Туркуын да Выборгын вӧлі 2000-ӧдз олысь, мукӧд карас — сӧмын некымын сё.

Шӧр нэмъяс помын Финляндияын вӧлі 350 сюрс гӧгӧр морт, на пиысь 90 прӧчентыс — крестьяна. Унджык йӧзыс вӧдитіс видз-му нӧшта и сы вӧсна, мый кызвын мусӧ ас кианыс кутісны крестьяна; дворяна киын муыс вӧлі этша. Финляндияын некор эз вужъясьлы крепостнӧй право, крестьяналӧн вӧлі эз сӧмын вӧля, но найӧ вермисны и кутны сійӧ мусӧ, коді кольліс ай-мамсянь. Крестьяна выналісны и сійӧн, мый меставывса веськӧдлӧмын да ёрдын налӧн вӧліны бӧръяна должностьяс.

1397 воын, кор Данияса да Норвегияса королева, данияса Маргарета лои и Швецияса королеваӧн, лои ӧтувтӧма став войвыв муяссӧ (артмис сідз шусяна Кальмар уния). Ӧтувлун кадӧ Финляндия сідзсӧ пырис на Швецияӧ, но сы вӧсна мый унияӧн веськӧдлӧмыс вӧлі збыль вылӧ Дания ордын, Швециякӧд Финляндиялӧн ӧтувъялуныс личаліс, тайӧ тӧдчӧдіс Суомилысь аслыспӧлӧс, торйӧн моз олӧмсӧ. Торйӧн тӧдчанаӧн Финляндиялы вӧліны 1412–1438 вояс, кор унияын короляліс Померанса Ээрик ХІІІ. Сэки Финляндиялӧн лоис аслас Вылыс ёрд, Туркуса му (земельнӧй) ёрд, Финляндия кутіс весиг дорны ассьыс сьӧм.

ХV нэм шӧрсянь пуксис кад, кор Швеция да Дания зыксисны ӧтувлун вӧсна, мый ёнасӧ Финляндияӧс эз вӧрзьӧд. Сылы грӧз мӧдіс кыптыны ХV нэм мӧд джынйын асыввывсянь. Пяхкинясаариын (Ӧрековын) 1323 вося сёрнитчӧм серти Финляндиялӧн (Швециялӧн) асыввыв мудоръяс пестыліс Швеция да Новгород костын помасьлытӧм вен. Швеция ошкис мудор саяс овмӧдчысьясӧс. Швецияӧс кутіс майшӧдлыны, мый Иван ІІІ вӧчис вынаӧн Москваса ӧксыувӧс (княжествоӧс). 1478 воӧ ас дінас ӧтувтіс Новгородӧс. Тадзи Швециялӧн лои асыввылын вынаджык сусед, коді вермис нин эз сӧмын водзсасьны, но и ачыс зілис петны Балтика дорӧ.

Кӧть и вӧвлісны кыкнанладорсяньыс рӧзӧритан усьласьӧмъяс, век жӧ Москва да Швеция костын сӧглас удайтчыліс видзны 1495 вося тулысӧдз. Кузя нюжалысь зэвтчӧм сійӧ тулыснас потіс: роч войска панісны Выборглы паныд тыш. Мӧд вонас Иван ІІІ-лӧн войска вӧчисны пасьвартана уськӧдчӧмъяс, на пиын Хяме да Похйанмаа вылӧ. Швеция ёна водзсасис, и кыкнанладорыс мӧдісны мӧвпавны мир йылысь, кодӧс и вӧлі кырымалӧма Новгородын 1497 воӧ. Пяхкинясаариын урчитӧм мудоръяс колины вынаӧн, но на вӧсна вензьӧмъяс эз помасьны.

Швеция да Дания костын зыксьӧм 1520 вояс заводитчигӧн лоис сэтшӧм ёсь, мый Густав Вааса веськӧдлӧм улын шведъяс восьсӧн кыпӧдчисны даниясаяслы паныд. Густав Вааса, кодӧс 1523 воӧ бӧрйисны Швецияса корольӧн, помӧдз орӧдіс Швециялысь (да Финляндиялысь) Даниякӧд ӧтувлун пыр йитӧдъяс. Финляндия историяын заводитчис выль кад, вуж выйӧн вежсяндыр, и сэки, 1520 воясӧ, кыдз лыддьыссьӧ, Финляндияын помасисны шӧр нэмъяс.

Густав Вааса да сылӧн пиян

Густав Вааса пӧртіс Швецияӧс выль нога канмуӧ, кодӧн сійӧ веськӧдліс сэтшӧм жӧ чорыда, кыдз аслас овмӧсӧн веськӧдлысь-уджӧдысь, позяс кӧ тадзсӧ ӧткодявны. Сійӧ вынсьӧдіс ассьыс да рӧдыслысь ыджыдалӧмсӧ да 1544 воӧ тшӧктіс парламентӧс шуны, мый король власть Вааса рӧдын кутас вуджны батьсянь пилы.

Медводз Густав Вааса мездіс немеч киясысь Швециялысь ортсыса вузасьӧм, мый сетіс Швециялы позянлун нуӧдны ас вӧляаджык овмӧс политика. Корольлӧн ассьыс власть ёнмӧдны да казна озырмӧдны зільӧм зэв бура лӧсяліс Реформация мӧвпъяскӧд. Германияын 1520 воясӧ римса католик вичколы паныд Мартин Лютэрӧн заводитӧм водзсасьӧмлы лои Густав Ваасасянь ыджыд отсӧг. Ён католик вичко и Швецияын вӧлі канмуын канмуӧн да шӧр нэмъясӧ чукӧртіс зэв уна озырлун. 1527 воын Швециялӧн парламент орӧдіс Римса папакӧд вичколысь йитӧдъяс да лютэранлун йӧзӧдіс Швецияын официальнӧй эскӧмӧн. Вичколысь эмбурсӧ сэк жӧ лои мырддьӧма канмулӧн казнаӧ.

Финляндияын Реформация ёна паськӧдіс Микаэль Агрикола, коді 1539 восянь уджаліс Туркуса аркирейлӧн отсасьысьӧн, а 1554 восянь аркирейӧн. Сэк жӧ Финляндияӧс торйӧдісны кык аркирейув вылӧ, Туркусаысь ӧтдор лои тшӧтш Выборгса. Микаэль Агрикола тӧдса абу сӧмын кыдз аркирей, но и кыдз ӧнія финн культура лӧсьӧдысьясысь ӧти, медводдза финн шыпас куд лэдзысь, гижан финн кывлы подув пуктысь да «Выль кӧсйысьӧм» медводдзаысь вуджӧдысь. Агрикола кувсис 1557 воын сёрнитчӧмъяс бӧрын Москваысь локтігӧн, и дзебӧма Выборгын. Финн культура сӧвмӧдӧмӧ Агриколалысь торъя пайсӧ ӧнія Финляндияын пасйӧны «Агрикола лунӧн» кос му тӧлысся 9 лунӧ, кор быдлаын ӧшлӧны дӧрапасъяс, а серпаса литература медбура вуджӧдӧмъясысь быд во сетӧны Агриколалысь премия.

Густав Вааса торйӧн тӧждысис канмулӧн овмӧс вӧсна, казна вот перйӧмысь озырмӧдӧм вӧсна, ошкис Финляндияса овтӧминъясӧ йӧзлысь воӧмсӧ. Шӧр нэмъяс помын на овмӧдчӧма вӧлі медсясӧ векньыдика вадор пӧлӧн; пытшкӧс муысь овмӧдӧма сӧмын лунвыв Финляндия. Кушинъясӧ торйӧн зіля овмӧдчалісны асыввыв Финляндияысь савояс, кодъяс пырисны эз сӧмын Похйанмааӧ, а тшӧтш и Хямеӧ, Рытыввыв Финляндияӧдз. Савосаяслӧн вылинъясӧ овмӧдчӧм, коді вӧлі медся тыдалана 1550 воясӧ, вайӧдіс сыӧдз, мый Финляндиялӧн овмӧдан муыс паськаліс кык пӧв.

Густав Вааса майшасьӧмӧн видзӧдіс Финн куръя мӧдлапӧлын Эстонияса Таллин карлӧн озырмӧм вылӧ, коді вӧлі рочьяс да голландиясаяс костын вузасьӧмын сёрнитчӧдысьӧн. Король мӧвпыштіс панны Финн куръялӧн войвыв берегӧ кар, коді эськӧ вермис ордйысьны Таллинкӧд. Тадзи 1550 воын чужис Хельсинки.

Густав Ваасалы этша на лои, мый вӧчис король власть айсянь пилы вуджанаӧн, и 1556 воӧ урчитіс королевствоас аслас пиянлы герцогувъяс. Сідзи Иоанн (Юхана) герцогаліс 1556–63 воясӧ Рытыв-лунвыв Финляндияын. Кор 1560 воӧ Густав Вааса кувсис, сылӧн Ээрик медыджыд пиыс лои корольӧн, Ээрик ХІV-ӧн. Регыд сійӧ воис венӧ Юхана вокыскӧд, тшӧтш и сы вӧсна, мый Юхана гӧтрасис Швециякӧд лӧга олысь Польшаса корольлӧн чой Катарина Ягелонская вылӧ. Ортсыса политикаын батьыс серти чорыдджык Ээрик ХІV ӧтлааліс 1561-ӧд воын Войвыв Эстонияӧс Швециякӧд да тадзи заводитіс паськӧдны Швецияӧс ыджыд канмуӧ.

Ээрик ХІV-лӧн политикалы Юхана воксьыс ӧтдор паныд сувтіс и Швецияса аристократия, и 1568 воӧ сылы быть ковмис чӧвтчыны престолысь. Выль корольӧн лои герцог Юхана (Юхана ІІІ), кодлы ковмис нуӧдны Роч мукӧд кузь тыш. Тайӧ мудоръяс вӧсна помасьлытӧм венъяс да косьяс вӧсна 1570 воын ӧзйӧм сідз шусяна 25 во чӧжся войнаын первойсӧ шведъяс да финъяс локтісны Пяхкинялінна (Орешек) дорӧдз, сэсся 1573 воын вӧлі кырымалӧма мир. И век жӧ тышӧ волӧмъяс эз помасьны. Кузь войнаысь сьӧкыдлунъяс да воштӧмъяс вӧліны вель ыджыдӧсь, сэтчӧ содтӧмӧн лои кызвыннас Войвыв Финляндияын мунысь партизан тыш. Финн крестьяналы содтӧд тӧжд-шогӧн ӧшйис сійӧ, мый Швецияысь Финляндияӧ вайӧдӧм армиясӧ овмӧдалісны крестьяна керкаясӧ.

Медбӧрын 1594 воӧ Швеция да Роч му лоины дасьӧсь пуксьыны сёрнитчан пызан сайӧ. Мир кырымалісны 1595 воӧ, Инкери му вылын (Ингерманландия), Тяюссиняын (Нарвасянь неылын). Тайӧ Тявзинса мир. Сӧмын сэки лои дугӧдӧма Ӧрековса мудоръяс йылысь 100 во гӧгӧр кыссьысь венъяс. Тайӧ лоис бурторйӧн Швециялы: Финляндиялысь асыввыв мудор вӧлі нуӧдӧма веськыда Йиа саридзӧдз. Сэк жӧ Роч му шуис пыдди пуктыны Швецияӧ Войвыв Эстониялысь пырӧмсӧ.

Тыш кадӧ Швецияын вежсис корольыс. 1592 воӧ Юхана ІІІ-лӧн кулӧм бӧрын король пуклӧс вылӧ кыпӧдчис сылӧн да Катарина Ягелонскаялӧн пи Сигизмунд ІІІ, кодӧс вит во мысти вӧлі бӧрйӧма и Польшаса корольӧн. Швецияын Сигизмундлы паныд ёна водзсасисны, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі католик, кор Швеция — зумыд лютерана канму. Сы понда мый Сигизмунд пыр оліс Польшаын, Швецияӧ регентӧн индіс дядьсӧ, Юхана ІІІ-лысь воксӧ, герцог Карлӧс, коді век жӧ кутіс Сигизмундлы паныд мунысьясӧн юрнуӧдны.

Корольлӧн ӧлӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг герцог Карл 1595 воӧ чукӧртіс Швецияса парламент, коді ёся сувтіс католик вичколы паныд да сетіс герцоглы унджык власть, а тайӧ Сигизмундӧс да герцог Карлӧс дзикӧдз торйӧдіс.

Финляндияын лои содтӧд нин сьӧкыд сы вӧсна, мый Сигизмунд сэтчӧ пуксьӧдіс сы дор ылӧдчытӧг сулалысь Клаус Флемингӧс. Роч мулы паныд 25 вося война дырйи Финляндияӧ вӧлі вайӧдӧма ыджыд армия, кодӧс Флеминг эз петкӧд бӧр, кӧть та йылысь сёрнитчылісны 1595 вося миритчигӧн. Военнӧй вот мынтӧмысь мудзӧм крестьяналӧн терпенньӧ дзикӧдз быри, и налӧн йӧз мӧдӧдчисны Стокгольмӧ норасьны герцог Карллы Клаус Флеминглӧн нартитчӧм вылӧ.

Герцог казяліс бур позянлун дӧзмӧм крестьянаӧс кыпӧдны Сигизмунд дор сулалысь Флеминглы паныд, сійӧ шыӧдчис на дорӧ татшӧм кывъясӧн: «Ог вермы сетны мӧд сӧвет, босьтчӧй кокньӧдчыны асланыд киясӧн. Ӧд ті сы мындаӧн, мый верманныд путкыльтны тайӧ войскасӧ. Мӧд ног кӧ оз артмы, то майӧгъясӧн да нӧшъясӧн».

Герцоглӧн кывъясӧн ышӧдӧм войвыв крестьяна чайтісны, мый налы лои сетӧма бур кыв Флеминглысь войска вӧтлӧм вылӧ, и 1596 вося вӧльгым 25 лунӧ панісны «нӧшка тыш» ним улын бунт — Финляндия историяын медся ыджыд крестьяна бунт. «Нӧшкасьысьяс» асланыс юралысьӧ бӧрйисны Яакко Илккаӧс. Похйанмаасянь нӧшка тыш паськаліс Збыль Финляндияӧ да Шӧр Финляндияӧ да асыввылын воис Лунвыв Савоӧдз. 1597 во помын Клаус Флеминг век жӧ вермис пӧдтыны бунтсӧ, и нӧшасьысьясӧс вир чорыда песіс: пышйыны мӧдысь крестьянаӧс виалісны бӧрйысьтӧг, нӧшасьысьясӧн веськӧдлысьяслысь керыштісны юръяснысӧ и Похйанмаасӧ сетісны салдатъяслы кисьтӧм да гусявлӧм вылӧ. Та дырйи вӧлі виӧма 3000 гӧгӧр мужичӧйӧс, пӧшти ставныс на пиысь вӧліны нӧшасьысьяс.

Герцог Карл да Сигизмундӧс ошкысьяс костын бӧръя гӧрӧдъяс разялӧм помассис сійӧн, мый Карллӧн армия жугӧдіс Финляндияын вӧвлӧм войска да сё джын финн веськӧдлысьӧс вӧлі ӧшӧдӧма.

Чорыд киясӧн Финляндияын лӧсьӧдісны лад, и Сигизмунд воштіс сылы зэв колана подув. Ставыс дорӧ содтӧд Швецияса парламент 1600 воын мырддис Сигизмундлысь швед венечсӧ. Медводзсӧ герцог Карл колис регент пыдди, но 1604 воын парламент индіс сійӧс Швецияса корольӧн Карл ІХ ним улын.

Ыджыд канмулӧн юкӧн

1611 воӧ скӧр да чизрасьысь Карл ІХ муніс мӧдар югыдас. Выль корольӧн лои сылӧн сюсь пиыс Густав ІІ Адольф, коді Швецияӧс ӧдйӧ паськӧдіс ыджыд канмуӧдз. Та могысь ковмис выльмӧдны армия, содтыны властьлысь вынйӧрсӧ, Стокгольм юркарӧ ӧтчукӧртны сійӧс. Аслас тӧдчана отсасьысь, канцлер Оксенштернакӧд ӧтвылысь Густав ІІ Адольф лӧсьӧдіс Стокгольмын шӧр ведомствояс да налысь иерархия став содсӧ.

Финляндиялы вӧлі зэв тӧдчана 1617 воӧ Россия да Швеция костын вӧчӧм Столбовса мир, кодӧн помассис Роч муын власть вӧсна венӧ Швециялӧн сюйсьӧмыс. Столбовса сёрнитчӧм серти Швециялӧн асыввыв мудор вешйис ылӧ асывланьӧ, Швеция улын лои Кексгольмса губерня да Ингерманландия. Тадзи дыр кежлӧ бырис Финляндиялы асыввывсянь грӧз.

Столбов бӧрын Густав ІІ Адольф бергӧдіс ассьыс видзӧдлассӧ асыввывсянь лунвылӧ, Польша вылӧ, кодӧс сійӧ лыддис медчорыда паныд мунысьӧн. Польшакӧд тышъясын Густав ІІ Адольф лӧсьӧдіс кавалериялысь выль тактика, кӧні тӧдчанаӧн вӧліны верзьӧма финн драгунъяс — гаккапелитъяс. Ӧдйӧ кыпалысь да тэрыба ветлысьяс, найӧ виччысьтӧг уськӧдчылісны, и вӧрӧг пырджык шӧйӧвошліс. Швецияса армияын ХVІІ нэмӧ Европа пасьтала тышкасьысь гаккапелитъясысь быдлаын полісны.

Шӧр Европаын 1618 воӧ кыптіс 30 вося ыджыд тыш, католикъяс да лютерана костын чорыд кось. Густав ІІ Адольф, коді кӧсйис нимавны лютеранаӧс дорйысьӧн, но ёнджыкасӧ тӧждысис выль муяс босьтӧм вӧсна, сюйсис косяс 1630 воӧ. Швеция шедӧдіс ӧти бӧрся мӧд вермӧм, кытчӧдз 1632 воӧ Густав ачыс эз усь. Швецияын выль веськӧдлысьӧн лои сылӧн тыр арлыдтӧм Кристина нылыс. Век жӧ збыль власть вӧлі Оксенштерна канцлер киын, кодлӧн юрнуӧдӧм улын Швеция водзӧ бура тышкасис.

30 вося война помасис сӧмын 1648 воӧ Вестфальса мир кырымалӧмӧн, коді тӧдчымӧн вынсьӧдіс Швецияӧс кыдз ыджыд канмуӧс. Сійӧ босьтіс зэв колана муяс Войвыв Германиялӧн Балтия дорысь, сы лыдын тӧдчана ю вомъяс, мый вӧлі сетӧ ыджыд доход таможня пыр.

ХVІІ нэм лои Финляндиялы, ӧтиладорсянь, уна ног сӧвман нэмӧн, мӧдарсянь — Швецияса шӧр властькӧд зумыдджык йитӧда кадӧн.

ХVІІ нэмӧ Швециялӧн официальнӧй вузасян да овмӧс нуӧдан политикаӧн лоис меркантилизм. Сылӧн медшӧр могыс — канмулӧн казнаӧ чукӧртны кыдз позьӧ ыджыдджык вот, мый сідзжӧ сетіс казналы позянлун чорыда кутны ставнас овмӧссӧ. Меркантилизм серти коліс став вузасьӧмсӧ ӧтчукӧртны каръясӧ, медым казна вермис стрӧга видзӧдны сы бӧрся. Та кындзи ортсыса вузасьӧм зілисны ӧтлаӧдны либӧ котыртны сӧмын некымын карын. Медводз татшӧм карсьыс карӧн кӧсйисны вӧчны ӧтнассӧ Стокгольмӧс, но война бӧрын канмулӧн паськалӧмыс тшӧктіс ортсыса вузасян инӧдсӧ сетны и некымын мукӧд карлы.

Финляндияын татшӧм сідз шусяна стапельнӧй каръясӧн лоины Турку, Выборг, Хельсинки да Порвоо. Зэв эз лӧсьыд вӧв сійӧ, мый Ботника дорса Вааса да Оулу каръяслы эз сюр стапель кар ним, и сэтчӧс вузасьысьяслы ковмыліс нуны вузӧссӧ медводз Стокгольмӧ либӧ Туркуӧ, а сэсся вӧлись йӧз муӧ.

Финляндиялӧн медтӧдчана вузӧсӧн вӧлі сир, «сьӧд зарни», коді лои зэв коланаӧн ӧта-мӧд костас тышкасьысь канмуяслы пыр унджык караб лӧсьӧдігӧн. Финляндияын вӧлі сир вийӧдны позяна помтӧм-дортӧм лыска вӧр, и сэні артмис кык ыджыд район Похйанмааын да Савоын, кытысь крестьянаӧн вӧчӧм сирсӧ вайлісны вузалӧм могысь Стокгольмӧ либӧ Туркуӧ.

ХVІІ нэм пуксигӧн вынсяліс тшӧтш и Финляндияын суд-ёрд (судопроизводство). Ёрдлӧн медвылыс тшупӧд пыдди 1623 воӧ Туркуын котыртчис дворбердса (надворнӧй) ёрд, кодӧс нуӧдісны король нимсянь; Швецияас татшӧм ёрдсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма 1614 воын нин. Туркуын дворбердса ёрдлы колӧ вӧлі вуж выйӧн бырӧдны калым, а сідзжӧ видзӧдны улысджык ёрдъяслӧн удж бӧрся да вӧчны сійӧс быдлаын ӧткодьӧн.

Финляндияӧ кадысь кадӧ индывлісны ыджыд чиновникӧс — генерал-губернаторӧс, канмулӧн овмӧс сӧвмӧм бӧрся видзӧдӧм да веськӧдлӧм могӧн, мӧд ногӧн кӧ, ӧксыулын делӧяс пӧрадокӧ вайӧдӧм вылӧ. Сэтшӧмъяссьыс торъя тӧдчанаӧн вӧлі Пер Браге, коді генерал-губернатораліс кыкысь, 1637–40 да 1648–54 воясӧ.

Браге тӧждысис генерал-губернаторувлӧн быд боксянь сӧвмӧм вӧсна да вӧчліс ыджыд прӧверкаяс. Серпасыс, коді воссис сы водзын, эз вӧв ёна бур, петкӧдчис Финляндияын уна тырмытӧмтор — йӧзлӧн дышлунсянь кодалӧмӧдз.

Бурджыка вузасьӧм могысь Пер Браге паніс некымын выль кар, мый медтӧдчана, тшӧтш и канму шӧрланьӧ, кӧні водзджык каръяс эз вӧвны. Лӧсьӧдіс каръяссӧ генерал-губернатор тшӧтш и вадоръясӧ. Тадзи лоисны Хямеенлінна (1638), Савонлінна (1639), Лаппеенранта (1649), Каяані (1651) да Куопио (1652).

Прӧверкаясӧн ветлігӧн Пер Браге казяліс, мый финъяс велӧдчытӧмӧсь, мый на пӧвстын зэв этша вылыс школа помалысь йӧз да абу татшӧм велӧдчаніныс. Тайӧ лои помкаӧн генерал-губернаторлы Туркуса аркирей Исак Ротховиускӧд панны Финляндияын университет лӧсьӧдӧм йылысь сёрни. Мӧвпыс пӧртсис олӧмӧ 1640 воын, кор восьтіс ӧдзӧсъяссӧ Туркуса академия. Кыдзи и овлывліс Европаын, университетас лои нёль факультет: теология, философия, юриспруденция да медицина, кӧні велӧдіс 11 профессор.

Медводдза велӧдчан воӧ университетӧ пырис 189 морт, кодъясысь вӧлі 96 фин. Первойсӧ Туркуса академиялӧн велӧдан да наука туялан удж эз вӧв ёна вылі тшупӧдын.

Сійӧ жӧ воясӧ чужис и Финляндияса пошта ведомство. Стокгольмсянь веськӧдлана ыджыд канмуын юӧръяс новлӧдлӧм могысь колӧ вӧлі лӧсьӧдны тэрыб да коставлытӧм йитӧд. Швецияса веськӧдлысь котыр йӧзӧдіс 1636 воӧ пошта лӧсьӧдӧм йылысь кабала, коді тшӧктіс канмулӧн туйяс пӧлӧн урчитӧм костъясӧн овмӧдны пошта новлысь крестьянаӧс, кодъяс эськӧ пыр вӧліны дасьӧсь ӧдйӧ нуны поштасӧ водзӧ. И кык во мысти нин Финляндияын лои лӧсьӧдӧма пошта ветлан медводдза туйяс.

Ыджыд канму кадӧ пыр содіс дворяналӧн вын. Финляндияын тайӧ тыдовтчис и сэтысь, мый уна му юксисны Швецияын олысь дворяна костын графувъяс да баронувъяс вылӧ. Сы вӧсна мый дворяна вермисны асланыс му вылын перйыны вот, казнаӧ доход зэв ёна чиніс. Кристина чӧвтчис королеваысь. Канму воис матӧ рӧзӧритчӧмӧдз. Катаринаӧс вежысь Карл Х Густав (1554–1560 вв.) видліс бурмӧдны делӧсӧ, но сӧмын Карл ХІ (1660–1697 вв.) босьтчис вынысьджык, и сылы парламент лои сӧглас дворяналы козьнавлӧм муяссӧ бергӧдны бӧр короналы. Таысь ӧтдор, 1682 воын риксдаг шуис корольӧс став властьсӧ ас киас кутысьӧн. Сэки сійӧ нӧшта на ёна ӧтчукӧртчис Стокгольмӧ. Финляндияын став удж вылас индалісны метрополияысь ыстӧм чиновникъясӧс, а таысь лёк лои финлунлы да финн кывлы.

Торъя ыджыд шог Финляндияын кыпӧдіс Швецияса шӧр властьяслӧн веськодьлуныс 1696–97 воясся тшыгъялӧм дінӧ. 1695 воӧ нин Финляндияын воис омӧль урожай, но мӧд воыс лои нӧшта на лёкджык, и 1696–97 воясся тӧлын паськаліс некор тӧдлытӧм тшыгъялӧм, коді вайӧдіс Финляндия историяын медыджыд торксьӧмӧдз. Кык во чӧжӧн тшыгъялӧмысь да висьӧмысь кулі 120 000 гӧгӧр морт, мӧд ногӧн, матӧ коймӧд пай йӧзыс.

Швеция ыджыд канмулӧн нималӧм и сідз эз ёнасӧ ышӧдлыв финъясӧс. Канму паськӧдӧм могысь Швеция пычкысис медбӧръя эбӧс петмӧныс и, дерт, финъяс вылӧ усис ыджыд сьӧктӧд. Водзӧ нуӧдан помтӧм война кыскис мужичӧйясӧс армияӧ, мый сідзжӧ сьӧктӧдіс Финляндияысь видз-му овмӧссӧ.

Ыджыд канму киссьӧ

Швед ыджыд канмулӧн медбӧръя кадколаст матыстчис, кор 1697 воӧ власть улӧсӧ кайис сӧмын на 15 арӧса Карл ХІІ. Швециялӧн паськӧдчӧм вылӧ дӧзмӧм орчча канмуяс 1700 воӧ панісны сыкӧд война. Король Карл тайӧ кузь тыш заводитчигас, коді тӧдса кыдз Войвыв война, вермывліс на, сы лыдын и Нарва дінын рочьясӧс жугӧдіс, но сэсся кутіс ворссявны. 1710 воын рочьяс уськӧдчисны Финляндия вылӧ да босьтісны Выборг. Выль уськӧдчӧм вӧлі 1713 воӧ, кор рочьяс босьтісны Лунвыв Финляндия Турку дорӧдз, а 1714–ӧдӧ став Суомиыс нин вӧлі на киын.

Тасянь пуксис финн историяын сідз шусяна Ыджыд лӧгалан кад (1713–1721 вв.), кодлӧн заводитчигас рочьяс пыртісны чорыда оккупируйтан веськӧдлӧм. Нӧйтӧм-дзескӧдӧм да грабитӧм вӧлі век овланторйӧн. 5000 гӧгӧр финӧс вӧлі виӧма, 10 000 унджыкӧс нуӧдӧма Россияӧ. Уна фин пышйис Швецияӧ. Но Ыджыд лӧгалан кад помлань олӧмыс век жӧ лои шаньджык.

Карл ХІІ кулі 1718 воӧ, да дзикӧдз вынтӧммӧм Швеция регыд лӧсьӧдіс мир став паныд сулалысьяскӧд, Россияысь кындзи. Сыкӧд вӧлі миритчӧма сӧмын 1721 воӧ Финляндияын, Уусікаупунки (Ништадт) карын. Тайӧ гӧгӧрвосис кыдз швед ыджыд канмулӧн пом. Россия киӧ вуджис Ливония, Эстония, Ингерманландия да Асыв-лунвыв Финляндия. Финляндиялысь коляс мусӧ, коді вӧлі роч улын Ыджыд лӧгалан кадӧ, лои сетӧма Швециялы бӧр.

Ыджыд Войвыв война помасьӧмкӧд быри и швед король киын став власть кутӧм, сійӧс лыддисны Швецияса ыджыд канму киссьӧмын шӧр помкаӧн. Выль оланподув серти став ыджыдалӧмыс вуджис парламентлы, а корольлӧн власть чиніс дзикӧдз. Сы понда 1720 да 1772 вояс кост шусьӧ мездлун кадӧн.

Ыджыд лӧгалан кад бӧрын заводитчис ёна рӧзӧритӧм Финляндиялӧн ньӧжйӧникӧн ловзьӧм. Уна крестьяна овмӧс вӧлі куштӧма, тшӧтш и каръяс веськалісны тужа-нужаӧ тыш да оккупируйтӧм вӧсна. Но медлёк вӧлі, мый финъяслӧн Швециялы эскӧм лигышмуніс, найӧ полісны, мый Швеция оз босьтчы водзӧ дорйыны Финляндияӧс дай оз сяммы. Регыд тадзи и лои.

Россиялысь водзӧс босьтны ёна кӧсйысь Швецияын власть дінӧ воӧм ютыр (партия) 1741 воӧ панісны выль тыш, код дырйи вынйӧра рочьяс ӧдйӧ бара босьтісны Финляндияӧс. Тасянь заводитчис сідз шусяна Ичӧт лӧгалан кад, коді кыссис 1743 воын Туркуса (Абоса) мирӧдз. Сы серти Россия бӧр сетіс Швециялы Кюми юсянь рытыввыв муяссӧ.

Россиякӧд тайӧ яналан тышыс велӧдіс Швецияӧс думыштлыны Финляндия дорйӧм йылысь. Та могысь Хельсинкиӧ саридзсянь сибаланінын 1747 воӧ вӧлі панӧма Виапори ён изкар (Свеаборг, ӧні Суоменлінна), «Войвыв Гибралтар».

1771 воӧ швед престол вылӧ пуксьӧм Густав ІІІ во мысти вермис тшӧктыны ригсдагӧс сетны корольлы тӧдчанаджык власть, а 1789 воӧ сійӧ тшӧктіс парламентӧс нӧшта на содтыны корольлысь властьсӧ. Густав ІІІ сідзжӧ кӧсйис босьтны Россиялысь водзӧс да 1788 воӧ заводитіс война. Сы вӧсна мый вермӧмъяс эз вӧвны сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧс виччысисны, финн офицеръяслӧн котыр гижис письмӧ Россияса императорлы, кӧні ӧтдортчисны корольлӧн усьласяна политикаысь. Но найӧс вӧлі эрдӧдӧма, кутӧма да ёрӧма. Россиякӧд тыш помасис 1790 воӧ мир кырымалӧмӧн, код серти колины войдӧрся мудоръяс. Кор 1792 воӧ Густав ІІІ-ӧс виисны, власть дінӧ воис сылӧн пиыс Густав ІV Адольф, коді вӧлі батьыс дорысь на властьсӧ ас киын кутысьджык.

ХVІІІ нэмсянь нин эм Финляндия йылысь стӧч статистика, тшӧтш и йӧз лыд. 1720 вояс заводитчигӧн Финляндияын вӧлӧма 306 000 гӧгӧр олысь, 1772 воӧ — 578 000 и 1807–ӧдӧ — 907 000. Сідзкӧ, 85 воӧн йӧзыс содіс матӧ 3 пӧв, мый вылӧ тӧдчис сійӧ, мый Ыджыд войвыв тыш бӧрын вӧліны сӧмын ичӧтджыкъяс да быдӧнлы кутісны вӧчны чумаысь укол, и Финляндияын лоины округъясса бурдӧдчысьяс.

Карса олысь лыдыс ХVІІІ нэмӧ содіс ньӧжйӧджык сиктса серти. Ичӧт лӧгалан кад бӧрся, 1740 воясӧ Финляндияын вӧлі 18 кар и наын оліс 20 000 морт, либӧ став йӧзысь сӧмын 5 прӧчент. Медыджыд карӧн вӧлі Турку, кӧні оліс 5000 морт. Овмӧс сӧвмӧдӧм могысь Густав ІІІ сідзжӧ босьтчис панны пытшкӧс муясын выль каръяс, на лыдын Тампере (1779) да Куопио (1782). Кӧть эськӧ карӧ овмӧдчӧмысь сетавлӧмны уна сикас кокньӧд, сэтчӧ локтысьыс вӧлӧма этша. Сідз, ХІХ нэм заводитчигӧн Тампереын олӧма сӧмын 500 морт.

Финляндия индустриализуйтӧм видзчысяна воськовъясӧн вӧрзис ХVІІІ нэм шӧрын, кор вӧлі лӧсьӧдӧма некымын завод, на пиын стеклӧ, сакар да кабала вӧчан. Но век жӧ овмӧсын медтӧдчанаӧн вӧлі вӧр пилитӧм да пу кӧлуй лэдзӧм. Финляндияысь воддза моз нуисны на сир, карабъяс, пӧв, а вайисны нянь, сов да мичӧдчанторъяс, табак да копей.

ХVІІІ нэмпомся культураын вермӧмъясысь позьӧ казьтыштны медводдза финн кывъя газет лэдзӧм. Сійӧ петӧма сӧмын ӧти во (1776), сэсся этша гижӧдчысь вӧсна сійӧс ковмӧма дугӧдны. Тӧдӧмлунъяс да юӧръяс паськӧдӧмын медтӧдчанаӧн вӧліны 1705 восянь финн кыв вылын петысь календарьяс. Полтӧса олӧмлӧн шӧринӧн вӧлі Туркуса академия, кӧні нимавлісны химияса профессор Йохан Гадолін, латин кыв кузя профессор Хенрик Габриэль Портан, коді вӧлі сэки наукаас медтӧдчана финӧн. Сійӧ уджаліс сідзжӧ национальнӧй наукаясын да тӧдса кыдзи Финляндияса историографиялӧн бать.

РОССИЯСА ИМПЕРИЯЛӦН ЫДЖЫД ӦКСЫУВ

Финляндияӧс ӧтлаӧдӧны Россиякӧд

Швецияса король Густав ІV Адольф терпитны эз вермы Францияса император Наполеонӧс, и сы вӧсна эз кӧсйы ӧтувтчыны сыкӧд, кор Наполеон чуксаліс йӧртны Ыджыд Британияӧс экономикаын (босьтны блокадаӧ). 1807 воӧ Наполеон да Россияса император Ӧльӧксан І сёрнитчисны Тильзитын, мый Россия уськӧдчас Финляндия вылӧ, медым тадзи мырдӧн тшӧктыны Швецияӧс тшӧтш дзескӧдны Британиясӧ.

Роч войска уськӧдчисны 1808 вося урасьӧм тӧлысьӧ, тадзи заводитчис тыш, коді тӧдса кыдз Финляндияса война. Этша лыда финн войска ӧдйӧ бӧрыньтчисны войвыв Похйанмааӧдз, кысянь найӧс тулыс воӧмкӧд заводитісны зырны лунвывлань. Уна вермылӧм вылӧ видзӧдтӧг арнас финъяслы бара лои бӧрыньтчыны, тайӧ пӧрйӧ веськыда Швецияӧдз.

Швеция да Россия костын бурасьӧм йылысь сёрни пансис 1809 вося гожӧмӧ, и арнас Хаминаын (Фредриксхамн) кырымалӧм мир серти Швеция сетіс Финляндиясӧ Россиялы. Финляндиялӧн Швециякӧд матӧ 7 нэм чӧж кыссьысь ӧтувъялун помасис.

Россияса император Ӧльӧксан І корис чукӧртлыны Финляндияса парламент Порвооӧ 1809 вося тулысӧ. Сэні Финляндияса сословиеяс сетісны кыв лоны Россияса император улын, коді асладорсяньыс кӧсйысис налы кольны Швецияув кадся оланпасъяс да лютэрана эскӧм. Россияса император сетіс Суомилы пытшкӧс асшӧрлун, стӧчджыка кӧ, автономия. Сійӧ лои Ыджыд ӧксыулӧн, а ыджыд ӧксынас ачыс Россияса император. Финляндиялӧн лои ас парламент (сейм) и аслас веськӧдлысь котыр (сенат), и швед кыв коли веськӧдлан кывйӧн. Россияын Финляндия пӧри зэв аслыспӧлӧс администрация юкӧнӧ, збыльысь кӧ канмуын канмуӧ. Тайӧс лои тӧдчӧдӧма сійӧн, мый Финляндия да Россия костын вӧлі официальнӧй мудор, и Россияса подданнӧйяс эз вӧвны Финляндияса гражданаӧн. Сэні найӧс арталісны мудорсайсаясӧн, мӧд канмуса йӧзӧн.

Финляндия Ыджыд ӧксыулӧн веськӧдлысьнас лои сенат, кытчӧ император вермис индыны сӧмын Финляндияса гражданаӧс. Сенат веськӧдліс ӧксыулӧн да дасьтіс выль оланпасъяс, и сійӧ кыв кутіс веськыда император водзын. Сенатӧн веськӧдлысьӧн вӧлі генерал-губернатор, императорлӧн эскана морт да Ыджыд ӧксыулын медвылыс чиновник — сэні Россияса власть. Содтӧд сійӧ вӧлі и тані сулалысь войскаӧн ыджыдалысьӧн.

Финляндиялӧн асшӧрлуныс вынсяліс сійӧн, мый ӧксыувса делӧяссӧ сенат нуӧдіс ачыс да медтӧдчанаяссӧ сӧмын — веськыда императоркӧд, роч министръястӧг да чиновникъястӧг. На йылысь царыслы висьтавліс Питер карын уджалысь финн чиновник, министр — статс-секретарь.

Сы бӧрын, кор Финляндияӧс ӧтлаӧдісны, Турку эз нин туй юркар пыдди. Россияын арталісны, мый сійӧ вывті матын Швециялы и сулаланін, и сям-вежӧр сертиыс. Сы вӧсна император 1812 воӧ индіс выль юркарӧн Хельсинкиӧс, кӧні заводитісны лэптыны немеч-архитектор К. Л. Энгельӧн проектируйтӧм выль классика стиля кар шӧр. Сенат вуджис Туркуысь Хельсинкиӧ 1819 воӧ, университет — сӧмын 1828-ӧдӧ.

1810 воӧ Хельсинкиын вӧлі 4095 олысь, 1827-ӧдӧ — 11000-ысь унджык нин.

Нациялӧн садьмӧм

Ӧльӧксан І-лӧн 1825 воӧ кулӧм бӧрын Россияса императорӧн да Финляндияса ыджыд ӧксыӧн лои Микулай І. Сылӧн императоралігӧн (1825–55) Финляндияын унаӧн сетчисны нация садьмӧм вӧсна романтикаа нырвизьлань. Сійӧ заводитчис финн кыв да финъяслӧн асвежӧртӧм-гӧгӧрвоӧмсӧ паськӧдӧмсянь, сӧвмӧдӧмсянь. Швецияысь торъялӧм бӧрын швед кыв коли веськӧдлан да вылыс школаын велӧдан кывйӧн, кӧть олысь унджык пайыс, финн кывъя прӧстӧй йӧз, сійӧс эз тӧд и эз гӧгӧрво. Юрсӧ лэптысь фенномания дор яра сулалысьӧн вӧлі Турку университетса велӧдысь, кывбур гижысь да газет лэдзысь А. И. Арвидссон, кодлы 1823 воӧ университетсьыс вӧтлӧм бӧрын лои мунны Швецияӧ.

Финн нация вӧсна нырччӧмъяс тӧдчана гӧгӧрвоӧдысьӧн да нациялысь асвежӧртӧмсӧ кыпӧдысьӧн вӧлі швед кывйӧн гижысь Иохан Людвиг Рунэберг и сэк жӧ Финляндияса национальнӧй поэт-классик. Сылӧн медся тӧдса гижӧдыс — 1808–09 воясӧ Финляндияын лоӧмторъяс да торъя йӧзӧс петкӧдлысь «Прапорщик Стооллӧн висьтъяс» баллада чукӧр, — кык юкӧнӧн найӧс йӧзӧдӧма 1848 да 1860 воясӧ. Сэтысь босьтӧм «Миян муным» (Маатте) кывбурысь бӧрынджык артмис Финляндиялӧн национальнӧй кып (гимн). Музыкасӧ лӧсьӧдіс Фредрик Паціус. Медводдзаысь сійӧс сьылісны студентъяслӧн праздник вылын 1848 вося ода-кора тӧлысьӧ Хельсинкиын.

Арвидссонлысь уджсӧ водзӧ нуӧдіс Й. В. Снэллман, коді лэдзис газет, кӧні чуксаліс финн асвежӧртӧм сӧвмӧдан аслас уджтас дор. Сы серти наукаын да культураын, чиновникъяслӧн да интеллигенциялӧн кывйӧн коліс лоны финн кывлы, сӧмын сэки вермас лоны бурджык финн кывъя унджык лыда йӧзлы. Сы вӧсна интеллигенциялы колӧ пӧ вуджны финн кыв вылӧ да уджавны финн войтырлы бур вылӧ.

Татшӧм корӧмъяс вӧсна Снэллманлӧн лоины чиновникъяскӧд зыртчӧмъяс. 1850 воӧ нин император сетіс индӧд, коді вӧлі ставнас, дзоньнас финн кыв вылын йӧзӧдчӧмлы паныд. Тайӧ индӧд бӧрас сы вылын позис лэдзны сӧмын экономика да эскӧм йылысь литература. Тадзи зілисны дугӧдны финн сёрниа йӧз пӧвстын повзьӧдчан мӧвпъяс паськалӧмсӧ.

1855 воӧ Россияын лои выль император. Важӧ кутчысьысь да скӧр Микулай І пыдди пуксис либеральнӧй да вежсьӧмъяс дор сулалысь Ӧльӧксан ІІ. Тайӧ сетіс позянлун Снэллманлы кыпӧдчыны выльысь, сідз, 1856 воӧ сійӧс индісны Хельсинки университетса философия профессорӧн и, таысь на тӧдчанаыс, 1863 воӧ — сенаторӧн. Либеральнӧй политика бурмӧдіс сідзжӧ и финн кывлысь паськалӧмсӧ. Царлӧн 1850 вося индӧд воштіс вынсӧ 1860-ӧдӧ, и 1863 воӧ император сетіс выль индӧд, код серти финн кыв 20 во мысти вермис нин лоны ӧткодьӧн швед кывкӧд. Но тайӧ вуджан кадыс нюжаліс, и сӧмын 1902 вося рескриптын вӧлі пасйӧма, мый кыкнан кывйыслӧн ӧткодь тӧдчанлунӧдз лои воӧдчӧма.

Порвоын 1809 воӧ чукӧртчылӧм бӧрын 50 гӧгӧр во сэсся парламентыс эз чукӧртчыв, Финляндияӧн сэки веськӧдлісны ньӧти выль оланпас лӧсьӧдтӧг, куш императорлӧн да сенатлӧн тшӧктӧмъяс серти. Вежсьӧмыс лои сӧмын Ӧльӧксан ІІ-лӧн власть дорӧ воӧмсянь, кор важӧ кутчысьысь чиновникъяслысь политикасӧ веніс либеральнӧй туйвизь.

Тыдалӧ, император босьтіс тӧд вылас и финъяслысь сылы тырвыйӧ эскӧмсӧ. Сідзи, Крымын 1853–56 воясся война дырйи, кор Россиякӧд тышкасьысь Франциялӧн да Ыджыд Британиялӧн флот уськӧдчыліс Финляндия вадоръясӧ, финъяс петкӧдлісны, мый найӧ чорыда сулалӧны роч император дор. Дай бӧрынджык, 1863 во заводитчигӧн, кор полякъяс кыпӧдісны бунт Россиялы паныд, Финляндияын бара вӧлі лӧнь.

Сэк жӧ, гожӧмнас, император корис Хельсинкиӧ чукӧртчыны Финляндияса парламентӧс, кысянь заводитчис торйӧн уна оланпас лӧсьӧдлӧм. 1869 воӧ вӧлі вынсьӧдӧма Финляндияса парламентлысь устав, код серти сійӧ кутіс чукӧртчывны быд вит во, а бӧрынджык и быд куим во.

Парламентлӧн удж ловзьӧмсянь медтӧдчанаӧн да вынаӧн сэні и йӧз син водзас лои кык ютыр (партия), кодъяс торъялісны кыв серти: финн ютыр, либӧ фенноманъяс, да швед ютыр, либӧ шведоманъяс. Збыль кӧ, найӧ эз петкӧдчыны ӧнія политическӧй ютыръяс кодьӧн, уджалісны эз на моз, а сӧмын сословиеяс пыр. И артмис важся ногӧн, мый поп-дяк да крестьяна лоины фенноманъяс улын, а дворяна да бюргеръяс пӧвстысь унджыкыс — свекоманъяс улын.

1865 вося оланпас серти сиктъясын асшӧр веськӧдлысь юкӧнӧн вӧлі коммуна, кӧні вылыс властьнас вӧлі коммунаӧн чукӧртчӧм. Сэні гӧлӧс вӧлі общинаса быд олысьлӧн, коді мынтіс вот. Тадзи крестьяна вермисны тшӧтш пуктыны пай веськӧдлӧмӧ и чӧжисны политика нуӧдан сям. 1878 воын Финляндияын пырис вынӧ быдӧнлы быть военнӧй служба йылысь оланпас, и тадзи лои 5000 морта ас финн армия. Офицерӧн, унтер-офицерӧн да салдатӧн сэні вермисны лоны сӧмын Финляндияса граждана, и мир кадӧ эз позь петкӧдны армия Ыджыд ӧксыув сайӧ. Офицеръяс велӧдчисны Финляндияса кадет школаын, коді воссис 1821 воӧ Хаминаын.

1866 воӧ петіс прӧстӧй йӧзлы школа йылысь декрет, коді збыльмӧдіс Уно Сюгнэуслысь мӧвпъяссӧ. Сиктъясын вӧлі восьтӧма нёль класса, сідз шусяна «мӧд тшупӧда народнӧй школа». Та дырйи вӧлі артыштӧма, мый ичӧтик грамота кагаыслы сетасны сыӧдз, гортас. Каръясын лӧсьӧдісны и мӧд тшупӧда татшӧм школаяс, и кык класса улыс тшупӧда школаяс, кӧні вӧлі сетӧны медводдза тӧдӧмлунъяс. Дыркодь йӧзкост школаяс восьтавлісны да сэні велӧдісны ас кӧсйӧм серти; быдӧнлы быть велӧдчӧм пыртісны Финляндиялы сӧмын асшӧрлун шедӧдӧм бӧрын.

Кӧрт туй ӧтувтӧ Суомиӧс. Индустриализуйтчӧмлӧн тӧвру

Веськӧдлӧмын, йӧзӧс велӧдӧмын став вежсьӧмыс ӧддзӧдіс и Финляндиялысь овмӧссӧ. Пӧсь ру вылын уджалысь пилитчанінъяс, кодъясӧс водзджыксӧ оз вӧлі позь лӧсьӧдны, сы вӧсна мый полісны вывті ӧдйӧ вӧр бырӧмысь, выльысь лэдзисны 1857 воӧ. Вӧр пилитісны ортсысӧ вузасьӧм вылӧ; шуам, 1861 воын пилитӧм вӧр ортсы вузӧсын босьтіс 39 прӧчент. Сійӧс медуна ньӧбысьӧн вӧлі Ыджыд Британия, сэтчӧ муніс 55 прӧчентыс.

Войдӧр нач эз позь вузасьны сиктъясын, мый понда крестьяналы ковмыліс нуны вузаланторсӧ каръясӧ. Сӧмын сэні жӧ найӧ и ньӧбасисны. 1859 воӧ сиктын вузасьны вӧлі лэдзӧма, но вузасянін восьтны позис сӧмын карсянь 50 верстысь абу ылынджык сулалысь сиктъясын.

1860 воӧ Финляндиялӧн лои ас сьӧм — марка, кодлӧн доныс вӧлі эзысь шайтлӧн нёльӧд пай. 1865 восянь Финляндияын марка лои дзик ӧти официальнӧй мынтысянторйӧн. 1877 воӧ марка донъялӧм эзысь вылысь вуджис зарни подув вылӧ, кӧть Россияын шайт колис на нӧшта 20 во гӧгӧр эзысь подулаӧн. Маркалӧн зарни подув содтіс Финляндия овмӧслысь асшӧрлунсӧ.

Ёнмис и транспорт, сы вӧсна мый вуджис пӧсь ру вылӧ. Финляндияын медводдза паракод вӧчӧма 1833 воӧ, и 1836 воӧ нин восьтӧма паракодъяслысь саридзті коставлытӧм ветлӧм Финляндия да Швеция костын. Кӧрт туй Финляндияын заводитчис 1862 воӧ, кор воссис татшӧм йитӧд Хельсинкисянь Хямеенліннаӧдз. Торйӧн ёна тӧдчанаӧн овмӧслы вӧлі 1870 воӧ Риихимяки да Питир костын кӧрт туй, кыті нулісны Россияӧ финн бумага.

Овмӧсын асшӧрлунлы тӧдчанаӧн лои 1879 во: сэки вӧлі йӧзӧдӧма быдӧнлы ассьыс делӧ восьтыны позьӧм йылысь декрет, сійӧ сетіс босьтчысь йӧзлы (предпринимательяслы) тыр мездлун. Сэтчӧдз босьтчыны позис жӧ, но колӧ вӧлі зэв уналаын юасьны. Декрет серти быдӧн вермис босьтчыны кӧсъяна уджӧ, мед сӧмын юӧртӧма та йылысь колана чиновниклы.

Финляндияын йӧз лыдыс автономия кадӧ содіс зэв ӧдйӧ. 1812 воӧ вӧлі миллионысь унджык олысь, 1879 воӧ лои вевтыртӧма кык миллион, а Мушарса медводдза тыш водзын (1912 воӧ) и куим миллион сайӧ. 1810–30 воясӧ йӧз лыдыс содіс шӧркодя 1,3 прӧчентӧн вонас, но сэсся бӧр ньӧжмис да 1830–70 воясӧ шӧркодя вӧлі сӧмын 0,6 прӧчентӧн. Йӧз лыд вылӧ лёка тӧдчис 1867–68 воясся тшыгъялӧм. 1866–68 воясас матӧ 270 000 морт кулі тшыгъялӧмысь, кынмалӧмысь да пӧрӧсысь.

ХІХ нэм помын Финляндияса унджык олысьыс вӧлі сиктын. 1815 воӧ карсаяслӧн пайыс вӧлі 4,7 прӧчент, 1865-ӧдӧ — 6,7 да 1880-ӧдӧ — 8 прӧчент. Индустриализация кыпӧдіс карса олысь лыдсӧ 1910 во кежлӧ 15 прӧчентӧдз — тайӧ 432 000 морт. Век жӧ Финляндия таын ёна кольччис рытыввыв суседсьыс. Швецияын 1910 воӧ нёльӧд пай йӧзыс нин вӧлі карса. Медъёна Финляндияса каръясысь быдмис Хельсинки, кӧні 1910 воӧ вӧлі 150 000 олысь.

Асыв тӧв вынсялӧ

Ӧльӧксан ІІІ-лӧн императоралан кадӧ (1881–94) Финляндиялӧн автономия колис пӧшти вӧрӧдтӧг, но 1894 воӧ Микулай ІІ-лӧн власть дорӧ воӧмкӧд унатор мӧдіс вежсьыны, кор роч шовинистъяслы сетісны позянлун урчитавны Россия да Финляндия костса политика. Торйӧн ёна найӧ усьласисны Финляндиялӧн автономия вылӧ, кодӧс, налӧн мӧвп серти, коліс бырӧдны. Россия дінӧ Финляндияӧс топыдджыка йитӧм заводитчис сэки, кор 1898 воӧ Финляндияса генерал-губернаторӧн индісны Николай Бобриковӧс. Роч шовинист Бобриков дасьтіс уджтас, код серти колӧ вӧлі: финн армия ӧтувтны россиясакӧд, роч кыв вӧчны велӧдчан да веськӧдлан кывйӧн, россияса гражданинлы пуксьыны Финляндияын кутшӧм кӧть удж вылӧ, бырӧдны Финляндиялысь ас сьӧм.

Суоми историяын сідз шусяна «медводдза увтыртан кадколаст» пуксис 1899 воӧ, кор император лэдзис «урасьӧм тӧлысся манифест». Сійӧ тӧдчымӧн шӧрыштіс финн парламентлысь правояссӧ россияса властьяслы бур вылӧ. «Медводдза увтыр воясӧ» паськаліс роч кывйӧн вӧдитчӧм веськӧдланінын и велӧдчанінын, финн армия лои бырӧдӧма, дугдісны лэдзны весиг ас пошта маркаяс. Медбӧрын 1903 воӧ Бобриковлы сетісны диктаторлысь правояс, сы лыдын право вӧтлыны чужан мусьыс властьясӧс повзьӧдлысь финъясӧс. Но мӧд вонас нин сійӧс лыйис Финляндияса чиновник Эуген Шауман.

Увтыртан кад юкис Финляндияӧс кык пельӧ. Юкысь шӧр юалӧмӧн вӧлі: сетчыны-ӧ рочмӧдӧмыслы али кыдзкӧ водзсасьны талы? Фенноманъясысь унджыкыс («пӧрысь финъяс») сувтісны сӧгласитчан туйвизь вылӧ, а оланподув (конституция) дор мунысь этшаджык фенноманыс («том финъяс») да свекоманъяс лыддисны, мый оз позь миритчыны да колӧ пассивнӧя водзсасьны, автономия чинтысь оланпасъяс, декретъяс да индӧдъяс пыдди пуктытӧг, найӧс олӧмӧ пӧрттӧг. «Том финъяс» дор сувтіс Уджалысьяслӧн ӧтувлун (союз).

Россия пасьта 1905 вося забастовка вуджис йирым тӧлысьӧ и Финляндияӧдз. Сэки вӧльгым тӧлысся манифестӧн Микулай ІІ дугӧдіс Финляндия рочмӧдӧмсӧ да бӧр сетіс сылы автономия, тайӧн и помасис медводдза увтыртан кадколаст. Мӧд вонас император вынсьӧдіс Финляндияса парламентлысь выль устав. Сы серти нёль сословиеа вӧвлӧм сейм пыдди лои 200 мортысь ӧти палатаа парламент, бӧрйысьӧн вермисны лоны быдӧн, кодлы тыри 24 арӧс. Бӧрйысьны позис тшӧтш нывбабаяслы. Тадзи гӧлӧс правоа йӧзыс содіс матӧ 10 пӧв, да ӧтчыдысьӧн Финляндияса парламент лои Европаас медся демократичнӧйӧн.

Тайӧ жӧ кадӧ ыджыд ӧксыулын чужис ютыръяслӧн выль система. Уджалысь йӧз артмӧдісны 1903 воӧ социал-демократ нырвизя ютыр, коді кутчысис Маркслӧн велӧдӧмӧ. Медводдза увтыртан кадколастӧ на Финляндияса ютыр торъялі кык пельӧ: «пӧрысь финъяслӧн» да «том финъяслӧн» ютыръяс вылӧ. Финляндияса шведъяс 1906 воӧ ӧтувтчисны Швед йӧзкост ютырӧ, сиктса олысьясӧс петкӧдлысьӧн лои Аграрнӧй ӧтувлун (союз).

1907 воын парламентӧ медводдза бӧрйысигӧн вермисны социал-демократъяс (200-ысь 80 депутат). «Пӧрысь финъяслӧн» ютырлы сэні вичмис 59 ин. Парламентас веськаліс 19 нывбаба.

Неыджыд лолыштӧм кост мысти 1908 воӧ Финляндия рочмӧдӧм мӧдӧдчис водзӧ, заводитчис «мӧд увтыртан кадколаст». Сы дырйи недырӧн став веськӧдлӧмыс удитіс вуджны рочьяс киӧ. Ставнас юрнуӧдіс генерал-губернатор Франц Зейн — став финсӧ синнас аддзытӧм морт, «Финляндия сёйысь». Сенатӧн юралысьӧ 1910 воӧ индісны роч генералӧс, 1912-ӧдӧ парламентлысь матӧ став властьсӧ сетісны Россиялӧн думалы. Сійӧ жӧ вонас быдӧнлӧн ӧткодь право йылысь оланпас вылӧ ыстысьӧмӧн Финляндияса медвылыс чинъяснас кутісны индавны рочьясӧс, и, шуам, сенат лои дзоньнас роч. «Мӧд увтыртан кадколастӧ» финъяс ӧтвылысь нин сувтісны рочмӧдӧмлы паныд. Сӧглашайтчысьяс эз нин кольны.

Кор 1914 вося гожӧмӧ ӧзйис Медводдза мирӧвӧй тыш да Россия воддзаяс лыдын босьтчис сэтчӧ, финн студентъяс пӧвстын чужис мӧвп торйӧдны Финляндияӧс Россияысь. Та могысь найӧ шыӧдчисны Россиялӧн медыджыд враг Германия дорӧ, коді вочавидзис тайӧ шыасьӧм вылас да 1915 воӧ сетіс позянлун велӧдчыны 2 сюрс гӧгӧр финлы егеръяслӧн военнӧй школаын.

АСШӦРЛУНА РЕСПУБЛИКА

Россияысь торйӧдчӧм

Россияын 1917 воӧ урасьӧм тӧлысся революция, коді шыбитіс императорӧс да вайӧдіс власть дінӧ Недыркада веськӧдлысьясӧс (Временнӧй правительство), ӧдйӧ паськаліс и Финляндияӧ. Генерал-губернатор Зейнӧс йӧршитісны, Хельсинкиын лэпталісны Финляндиялысь лева дӧрапасъяс. Недыркада веськӧдлысь котыр йӧзӧдіс рака тӧлысьӧ манифест, кодӧн бырӧдіс Финляндиялы паныда «увтыртан воясся» став оланпассӧ да тшӧктӧмсӧ. Тадзи Суомилӧн автономия бӧр лои сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі «увтыртан воясӧдз».

Финляндияса социал-демократъяс, кодъяс вӧліны парламентас медся унаӧн, чайтісны, мый императорлӧн чӧвтчӧм бӧрын власть вуджӧдасны парламентлы. 1917 вося сора тӧлысьӧ налӧн вӧзйӧм серти парламент лӧсьӧдіс оланпас, коді медвылӧ пуктіс парламентсӧ. Таысь дӧзмӧм Недыркада веськӧдлысь котыр вӧтліс-лэдзаліс парламентсӧ, да ар помын выльысь бӧрйысигӧн социал-демократъяс парламентын эз нин лоны медунаӧн, мый понда налӧн лои нӧшта на чорыдджык радикальнӧй туйвизь.

Сійӧ жӧ кадӧ Россияысь воис ыззьӧдан юӧр: большевикъяс мырддьӧмаӧсь власть. Революцияа Россияысь торйӧдчыны зільысь Финляндиялӧн парламентын сэки медвына буржуазия 1917 вося вӧльгым тӧлысся 15 лунӧ шуис босьтны парламент киӧ став ыджыдалӧмсӧ. Та подув вылын индісны сенатӧн юравны П. Э. Свинхувудӧс, коді вӧзйис парламентлы шуны Финляндияӧс асшӧрлунаӧн. 1917 вося ӧшым тӧлысся 6 лунӧ тадзи и лои, Сӧветъяслӧн Россия пыдди пуктіс Финляндиялысь асшӧрлун 1918 вося тӧв шӧр 4 лунӧ, сійӧ жӧ луннас тадз вӧчисны Франция, Швеция да Германия.

Сэк, кор Финляндиялы шедіс асшӧрлун, сэні тӧвбыд кыптыліс ыджыд пытшкӧсса шызьӧм. Таын помкаӧн вӧлі омӧль делӧяс вылӧ важӧнсянь кыссьысь элясьӧм, да нӧшта лӧдсаліс Россияын мунысь революция. Пӧрадок видзӧм могысь артмисны ас кӧсйӧм серти котыртчӧм гвардияяс: «еджыдъяс» — шюцкор да «гӧрдъяс» — уджалысьяслӧн гвардия. Шызьӧмыс содіс и сы вӧсна, мый асшӧрлун вылӧ видзӧдтӧг, Суомиын 1918 во пуксигӧн век на колис Россияса 70 000 гӧгӧр салдат.

Армияса пӧрадоклысь кывзысьтӧм тайӧ салдатъясӧн ышӧдӧм гӧрд гвардиясаяс 1918 вося тӧв шӧр 28 лунӧ босьтісны власть Лунвыв Финляндияын. Сійӧ жӧ лунӧ шюцкоръяс, кодъясӧс сенат йӧзӧдіс правительстволӧн вынъясӧн, генерал К. Г. Э. Маннергейм юрнуӧдӧм улын мӧдісны мырддявны Лунвыв Пойханмааса роч гарнизонъясысь ӧружие. Войвыв Финляндия сувтіс сэки Вааса карын пукалысь, оланпас серти индӧм правительство дор, а гӧрд бунтуйтысьяслӧн правительство (Народнӧй уполномоченнӧйяслӧн Сӧвет) власть улын лои уна йӧза Лунвыв Финляндия. Кор кос му тӧлысьӧ еджыдъяс мӧдісны вермыны, гӧрдъяслӧн правительство пышйис Хельсинкиысь Выборгӧ, а сэсся сэтысь водзӧ, Питир карӧ.

Еджыд правительстволӧн вынъяслы тӧдчана отсӧгӧн лои Германияысь егеръяслӧн бӧр воӧм. Да Германия ыстіс ассьыс 10 000 кымын морта Балтикаса дивизия, коді воис Финляндия лунвыв вадорӧ кос му тӧлысь заводитчигӧн да босьтіс Хельсинки. Гӧрдъяслы тшӧтш воис ӧружие да йӧз Сӧветъяслӧн Россияысь. Ода-кора тӧлысь шӧрын став Финляндия лои оланпас серти индӧм веськӧдлысь котыр киын, да 108 лунчӧжся гражданскӧй тыш помасис. Но лоӧм дойяс кылісны на некымын дас во чӧж.

Кык ыджыд война костын

Пытшкӧсса, гражданскӧй тыш да сы бӧрын гудыр кад кодсюрӧлысь чужтісны ыджыд кӧсйӧм лӧсьӧдны Суомиын Монархия. Та дор медъяра сулалісны Финляндияысь асшӧрлун йӧзӧдысь сенатӧн юралысь П. Э. Свинхувуд, коді 1918 вося тулысӧ лои веськӧдлысь котырса юралысьӧн, да Ю. К. Паасікиви, кодӧс Свинхувуд бӧрын индісны сенатса юралысьнас (премьер-министрӧн). Парламентлӧн коляс, а колины сӧмын буржуазиялӧн йӧз (социал-демократъясысь кодъяскӧ усисны тышын, кодӧскӧ пуксьӧдісны, кодкӧ пышйис Россияӧ), йирым тӧлысся 9 лунӧ бӧрйис (58 гӧлӧс та дор, 44 — паныд) Финляндияса корольӧн Германияса принц Фридрих Карлӧс.

Асшӧрлун перъян кад чӧж ортсыса политикаын Финляндия видзӧдіс Германия вылӧ, но кор 1918 вося вӧльгым тӧлысьӧ Германияын монархсӧ чӧвтісны, Финляндиялы ковмис вешйыны сылӧн туйвизьысь да мынтӧдчыны немеч-корольысь, коді весиг эз и вевъяв волыны Суомиӧ.

1919 вося тулысын вӧлі парламентӧ бӧрйысьӧм, кор социал-демократъяслы лои позяна бара кутчысьны политикаӧ. Выль парламент ошкис республика нога веськӧдлӧм. Республикаса юралысьӧн лои президент, сылы сетісны ыджыд власть. 1919 вося гожӧмын Финляндия Республикалӧн медводдза президентӧн лои Каарло Юхо Стольберг, коді водзджык вӧлі республиканецъяслӧн нырщикӧн.

Аслас президенталігӧн (1919–1925) Стольберг зілис ӧтувтны пытшкӧс тышӧн юклӧм-поткӧдлӧм йӧзсӧ, сійӧ ёна отсаліс мездыны пуксьӧдӧм гӧрдъясӧс амнистия серти.

Велӧдчӧм йылысь 1921 воӧ лӧсьӧдӧм оланпас вӧчис быдӧнлы быть коланаӧн школаын велӧдчӧм, а выль военнӧй оланпас урчитіс армияын служитны ӧти во.

Асшӧрлунаӧн лоӧм бӧрын Финляндия да Сӧветъяслӧн Россия костын йитӧдъяс торксьылісны финъяслӧн асыввыв мудор сайӧ тышӧн ветлӧм вӧсна, а тайӧ вӧчсьыліс рӧдвуж кывъя йӧзлысь оланінъяс Финляндия дінӧ ӧтувтны видлӧм могысь. 1919 вося арын лои позянлун финн армиялы тшӧтш уськӧдчыны Питир кар вылӧ, но Стольберглӧн паныд шуасьӧмъяс тшӧктісны эновтчыны таысь. Финляндия да Сӧветъяслӧн Россия костын мир вӧлі кырымалӧма Эстонияын, Тартуын, 1920 вося йирым тӧлысьӧ.

Швециякӧд йитӧд лёкмис Аланд діяс (Ахвенанмаа) понда, найӧс Швеция дінӧ кӧсйисны йитны и шведъяс, и асьныс сэтчӧс олысьяс. Вен разьсис, кор Нацияяслӧн Лига 1921 воӧ шуис Аланд діяссӧ Финляндия сайын, и Финляндия сетіс Аландъяслы паськыд автономия.

Асшӧрлун шедӧдӧм бӧрын ыджыд вежсьӧмъяс лоины и котыръяслӧн. «Пӧрысь финъясысь» да «том финъясысь» артмисны правобуржуазнӧй Коалицияа ютыр да центрист-прогрессистъяслӧн ютыр. Социал-демократъяс юксисны кык пельӧ сідзи, мый сылӧн вывті шыбласьӧмысь кутчысьысьджык джынйыс, коді вӧвлі гражданскӧй тыш нуӧдӧмлы паныд, бӧр вайӧдіс ютырӧс Финляндиялӧн политикаа олӧмӧ. СДЮ-лӧн тайӧ борднас веськӧдлысьӧн вӧлі Вяйно Таннэр. Мӧд, радикальнӧй бордйыс котыртіс Москваын Финляндияса коммунистъяслысь ютыр, коді гортас мӧдіс уджавны гусьӧн.

1925 воӧ республикаса президентӧн бӧрйисны Лаури Кристіан Реландэрӧс, кодлӧн президенталігӧн социал-демократъяс котыртісны асшӧрлуна Финляндияын социал-демократъяслысь медводдза веськӧдлысь котыр. Власть бердын сійӧ вӧлі 1926–1927 воясӧ. Сэк жӧ коммунистъяс кыпӧдісны портъясын бастуйтысьяслысь паськыд гы да ёна кулитісны канмуас ставсӧ. Та вӧсна содіс корӧм тупкыны коммунистъяслысь ютыр, мый и вӧлі вӧчӧма 1930 вося торъя оланпасӧн. Коммунистъяслы паныд медся чорыда сувтісны правобуржуазнӧй радикальнӧйяс, кодъяс эз пыдди пуктыны парламентын моз вензьӧмъястӧ. Найӧ кыпӧдлісны сідз шусяна «Лапуас движение», а сылӧн бӧръя да медыджыд ӧзйылӧм вӧлі 1932 воӧ Мянтсяляын, Хельсинкилӧн войвыв юкӧнын бунт. Но сійӧс пӧдтісны вир кисьттӧг.

Финляндия да Сӧветъяслӧн Союз костын йитӧдъяс бурмисны 1920 вояс чӧж, 1932 воӧ вӧлі сёрнитчӧма не уськӧдчыны ӧта-мӧд вылӧ. Сійӧ жӧ кадӧ Финляндиялӧн ортсыса политикаын мыджӧднас Нацияяс Лига пыдди кутісны лоны Войвыв муяс (Скандинавия). Премьер-министр Т. М. Кивимяки 1935 воӧ шыӧдчис парламент дінӧ Войвыв муяс вылӧ видзӧдлассӧ гӧгӧрвоӧдана сёрниӧн. Мукӧд Войвыв муяс дінӧ матыстчӧмӧн Финляндия кутіс лача кутчысьны асладорсяньыс нейтралитетӧ енэжтас весьтын петкӧдчысь нин гырысь канмуяс костын ыджыд тышын. Войвыв муяслань нырвизь век жӧ эз сет Финляндиялы колана отсӧг, мый лои гӧгӧрвоана 1939 вося арын.

Кык мирӧвӧй война кадколастӧ Финляндиялӧн овмӧс тэчасын лоины тыдалана вежсьӧмъяс. Промышленностьлӧн тӧдчанлуныс содіс, сійӧ лои пыр ёнджык. Но 1940 воӧ джын финыс вердчис на видз-му да вӧр овмӧс помысь. Сідзжӧ вӧр вӧдитӧм да пилитӧм вылын кутчысис Финляндиялӧн ортсыӧ вузасьӧм: 1930 вояс помын ортсыӧ петкӧдан став вӧчӧмторйысь сійӧ босьтіс матӧ 85 прӧчент.

Асшӧрлун перйӧм бӧрын ортсысь медуна ваянторйӧн вӧлі нянь, но бӧрынджык сійӧс вежисны кӧрта кӧлуй да машинаяс.

1939-1945 воясӧ

1939 вося моз тӧлысьӧ СССР да Германия сёрнитчисны ӧта-мӧдныс вылӧ уськӧдчытӧм йылысь, а гуся содтӧд гижӧдын Финляндияӧс вӧлі пыртӧма Сӧветъяс улӧ сюрысь гӧгӧртасӧ (сфераӧ). Тайӧс да Европаын панӧм нин война артыштӧмӧн, арнас СССР мӧдіс корны, мед эськӧ Финляндия:

— сёрнитчас сыкӧд ӧта-мӧдныслы отсасьӧм йылысь,

— вештас рытывлань Карелия венӧрті ассьыс му дорсӧ,

— сетас СССР-лы Финн куръяысь некымын ді.

Кор Финляндия эз ло сӧглас та вылӧ, Сӧветъяслӧн Союз вӧльгым 30 лунӧ заводитіс «Тӧвся тыш» ним улын тӧдса операция Финляндиялӧн став мудор кузяла, саридзсянь и сынӧдсянь.

Сӧветъяслӧн Союз эз пыдди пукты Ристо Рютіӧн юрнуӧдан Финн правительство да лӧсьӧдіс эмигрант-коммунистъясысь мӧдӧс, «народнӧй правительство» О. В. Куусінэнӧн юрнуӧдӧм улын. Тайӧ сідз шусяна Тэрийокиса веськӧдлысь котырыс (мыччысис Гӧрд Армияӧн босьтӧм медводдза жӧ Тэрийоки карын, ӧнія Зеленогорск) СССР-кӧд кырымаліс ёртасьӧм да ӧта-мӧдлы отсасьӧм йылысь сёрнитчӧм. Маршал Маннергеймӧн веськӧдлан финляндияса армияын вӧлі сӧмын 300 000 гӧгӧр морт, 100-ысь унджык самолёт да сё джын важмӧм танк. СССР сувтӧдіс Тӧвся тышӧ Финляндиялы паныд матӧ 460 000 мортӧс, 2000 танк да 1000 самолёт.

Сӧветъяслӧн уськӧдчанінын вӧлі Карелияса венӧр, кыті сійӧ видліс писькӧдчыны ӧшым тӧлысся 6–7, 15–17 да 17–21 лунъясӧ. Финъяс сувтӧдісны найӧс и Карелияса венӧрын, и войвылынджык. Выль вынъяс чукӧртӧм бӧрын СССР 1940 вося урасьӧм тӧлысьӧ бара уськӧдчис Карелияса венӧрті, кӧні косьыс кыссис война помасьтӧдз.

Тӧвся война дырйи Финляндия шыасис отсӧгла Нацияяслӧн Лигаӧ, коді 1939 вося ӧшым 14 лунӧ СССР-ӧс шуис агрессорӧн да вӧтліс Лигасьыс. Сӧветъяслӧн Союз аддзис Финляндиялысь зумыд водзсасьӧм да вештіс Куусінэнлысь «народнӧй правительство», мыйӧн восьтіс позянлун сёрнитчыны суседыслӧн оланпаса веськӧдлысьяс да Москва костын. Тӧвся тыш помасис 1940 во рака тӧлысся 13 лунӧ, кор пырис вынӧ мир йылысь сёрнитчӧм. Сы серти Финляндия сетіс СССР-лы Асыв-лунвыв Финляндия юкӧн, Финн куръяса діяс да 30 во кежлӧ кӧртымӧ Ханко кӧдж (Ханконіэми).

Тӧвся тышын Финляндия воштіс 25000 мортӧс усьӧмаӧн да 45.000 доймалӧмаӧн, сы лыдысь 10000 коли нэм кежлас инвалидӧн. Миритчӧм вылӧ видзӧдтӧг Сӧветъяслӧн Союз да Финляндия эз эскыны ӧта-мӧдныслы. 1940 во помын Финляндияын бӧрйисны президентӧс, кор Кюӧсті Калліоӧс вежис Ристо Рюті. Бӧрйысьӧм водзвылын Москва юӧртіс, кодъяс мед эськӧ эз лоны президентнас. Лыддьӧдлӧмъяс пиас вӧліны Таннэр, Маннергейм да Свинхувуд.

Финляндия пыр на видзчысьӧмӧн видзӧдіс Сӧветъяслӧн Союз вылӧ, поліс сылӧн выль уськӧдчӧмысь. Та вӧсна канмулӧн политикаӧн веськӧдлысьяс бергӧдчисны мыджӧд корсьӧм могысь Германиялань. Сідзжӧ и Германиялӧн Финляндия дінӧ кӧсйӧмъяс содісны. Тайӧ гӧгӧрвоана: Гитлер шуис нин панны Сӧветъяслӧн Союзкӧд война. Германиялань сетчӧмӧн 1941 вося лӧддза-номъя 10–17 лунъясӧ Финляндия нуӧдіс мобилизация. Лӧддза-номъя тӧлысся 22 лунӧ Сӧвет Ӧтувлун вылӧ Германиялӧн уськӧдчӧм бӧрын Финляндия сетіс гӧгӧрвоны, мый сійӧ кольӧ нейтралитетӧн, но кор Сӧветъяс Союзлӧн самолётъяс лӧддза-номъя 25 лунӧ бомбитісны Финляндиялысь каръяс, парламент шуис, мый канму пырӧ СССР-кӧд тышӧ.

Заводитчис, кыдзи шуӧны Финляндияын, «Водзӧ нуӧдан тыш», кор финъяс уськӧдчисны Ладога бердса Карелия вылӧ да сора тӧлысь помын сэні воӧдчисны важ (1940 вося рака тӧлысьӧдз) мудорӧдзыс. Кӧч тӧлысь заводитчигӧн финн войска локтісны СССР — Финляндия костын, важ визьӧдзыс сідзжӧ Карелияса венӧрын, сэсся вуджисны сійӧс да босьтісны пӧшти ставнас Рытыввыв Карелиясӧ. Пуктӧм могъяссӧ лои пӧртӧма олӧмӧ, и сэсся дыр (1944 воӧдз) косьясыс мунісны ӧтилаын.

Кор Германиялӧн вермӧмъяс помасисны, Финляндия мӧдіс корсьны Сӧветъяслӧн Союзкӧд миритчыны позянлунъяс. Но 1944 вося рака тӧлысьӧ Москва сёрнисӧ паніс сэтшӧм чорыда, мый Суоми эз сӧгласитчы сыкӧд. Медым тэрмӧдлыны Финляндияӧс кырымавны мир, 1944 вося лӧддза-номъя 9 лунӧ Сӧветъяслӧн Армия паськыда вӧрзис водзӧ. Сэки Рюті, коді вӧлі домалӧма Германиякӧд водзӧ тышсӧ нуӧдны кӧсйысьӧмӧн, эновтчис президенталӧмсьыс. Выль президентӧн моз тӧлысся 4 лунӧ бӧрйисны Маннергеймӧс. Кӧч тӧлысся 19 лунӧ парламент лои сӧглас Москвалӧн став корӧм вылас. А сійӧ шуис, мый Финляндиялӧн асыввылын лоӧны 1940 вося мудоръяс. Содтӧд Сӧветъяслӧн Союзлы вӧлі колӧ сетны Петсамо (ӧні Печенга) область Баренц саридздорысь да мынтыны 300 миллион США доллар репарация. Ставсӧ Сӧветъяслӧн Союзлы лои сетӧма Финляндиялысь 12 прӧчент мусӧ.

Суомилы коліс тшӧтш вӧтлыны Лапландияысь 200 000 гӧгӧр немеч войска. Та могысь Финляндия паніс сідз шусяна Лапландияса война, коді помасис 1945 вося тулысын немечьясӧс Норвегияӧ вӧтлӧмӧн да Лапландияӧс вель ёна кисьтӧмӧн.

«Водзӧ нуӧдан тышын» вӧлі виӧма 61 000 да дойдалӧма 158 000 финӧс.

Зумыдмысь канму

1944 вося арӧ нин Финляндияӧ воис Андрей Жданов юрнуӧдӧм улын Ӧтувлуна Канмуяслӧн видлалысь комиссия (Контрольная Комиссия Союзных Держав), коді збыльысь вӧлі СССР-лӧн. Сылы колӧ вӧлі видзӧдны Суомиӧн миритчӧм серти став урчитӧмсӧ тырвыйӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся. Финляндиялы колӧ вӧлі аслыс кутны ассьыс «войнаысь мыжаясӧс» да ёрны найӧс. Сӧветъяслӧн Союз повзьӧдчис, мый тайӧс кӧ оз ло вӧчӧма, сійӧ ачыс мӧдас ёрны найӧс. Парламентлы ковмис лӧсьӧдны торъя оланпас, код серти вӧлі индӧма торъя ёрд, коді эськӧ паніс да видлаліс «войнаысь медмыжаяслысь» политическӧй делӧ. 1946 вося урасьӧм тӧлысьӧ суд помасис, и медчорыда вӧлі мыждӧма вӧвлӧм президент Ристо Рютіӧс (10 во кежлӧ пуксьӧдӧма), вӧвлӧм премьер-министръяс Йохан В. Рангелльӧс (6 во) да Эдвин Линкомиэсӧс (5,5 во).

1944 вося вӧльгым тӧлысьӧ премьер-министрӧн лои Паасікиви, а 1946-ӧдӧ сійӧс бӧрйисны Маннергейм пыдди республикаса президентӧн. Сійӧ пуктіс подув Финляндиялӧн выль нога политикалы — «Паасікивилӧн визьлы», либӧ «асыввывса политикалы» (тадз Финляндияын шулісны и шуӧны асыввыв суседыскӧд — Сӧветъяслӧн Союзкӧд, а ӧні Россиякӧд нуӧдан туйвизьсӧ). Медшӧр мӧвпӧн тайӧ визяс вӧлі Финляндия да Сӧветъяслӧн Союз костын ӧта-мӧдлы эскана йитӧдъяс лӧсьӧдӧм да водзӧ кутӧм. Паасікиви лыддис тайӧс коланаӧн и Финляндиялы, и Сӧветъяслӧн Союзлы.

1944 вося арӧ Москваын вӧлі сёрнитчӧма сӧмын миритчылӧм йылысь, а збыль мир Финляндия кырымаліс Парижын 1947 вося урасьӧм тӧлысьӧ. Та бӧрын регыд Америкаса госсекретарь Джордж Маршалл вӧзйис Европалысь овмӧс ловзьӧдан да кыпӧдан и коммунизм паськалӧм сувтӧдан ыджыд уджтас. СССР-лы эз кажитчы, дерт, «Маршаллӧн планыс», и Паасікиви лыддис, мый Финляндиялы тшӧтш бурджык эновтчыны Маршаллӧн отсӧгысь. Москва и петкӧдліс, мый ошкӧ Финляндиялысь тадз кутчысьӧмсӧ, да 1947 вося моз тӧлысь помын вынсьӧдіс мир йылысь Парижса сёрнитчӧм, та бӧрын кӧч тӧлысь помын А. Ждановӧн веськӧдлан комиссия муніс Суомиысь. Финляндиялӧн бара лои тыр суверенитет, сылӧн «выль асшӧрлун» збыльмис.

1948 вося кос му тӧлысьӧ Финляндия кырымаліс Сӧветъяслӧн Союзкӧд ёртасьӧм, ӧтвылысь уджалӧм да ӧта-мӧдлы отсасьӧм йылысь сёрнитчӧм (Сёрнитчӧм-48), но эз нин сэтшӧмӧс, кутшӧмӧс водзсӧ вӧзйис Сталин, а Финляндияӧс омӧльджыка дзескӧданаӧс.

Войнабӧрся воясӧ пытшкӧсса политикаын тӧдчис «Куим ыджыдлӧн», либӧ куим медгырысь ютырлӧн ӧтувъя уджыс — тайӧ Аграрнӧй ӧтувлун, Социал-демократъяслӧн ютыр да Финляндияса йӧзлӧн демократическӧй ӧтувлун. Бӧръянас веськӧдлісны медсясӧ коммунистъяс, кодъяслы 1944 вося арсянь позис нин уджавны восьсӧн. «Куим ыджыд» и лӧсьӧдлісны война бӧрас медводдза веськӧдлысь котыръяссӧ. Но 1948 вося тулысын лои вежсьӧм, кор коммунистъяс ёна ворссисны парламентӧ бӧрйысигӧн да 18 во сэсся эз веськавлыны правительствоас. СССР-лы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас, да сійӧ заводитіс Финляндиялы паныд суклясьны, медъёна тайӧс вӧлі веськӧдӧма Паасікиви вылӧ. И век жӧ сійӧ вермис 1950 вося бӧрйысьӧмын да индіс выль премьер-министрӧн Аграрнӧй ютырса Урхо Кекконэнӧс.

1950 воясӧ Рытыввыв да Асыввыв костын небзьӧдчӧмысь бурыс лои и Финляндия да Сӧветъяс Союз костын йитӧдъяслы. 1955 вося арӧ СССР бӧр сетіс Финляндиялы Хельсинкисянь неуна рытыввылынджык сулалысь Порккала военнӧй база, кодӧс сійӧ кӧртымавліс мир йылысь сёрнитчӧм серти 50 во кежлӧ. Сійӧ кадся «шондӧдӧм» тӧд вылын кутӧмӧн 1955 во помын Финляндия ӧтувтчис Войвыв Сӧветлӧн консультативнӧй организациякӧд да пырис Ӧтувтчӧм канмуяс котырӧ (ООН).

Кекконэн кадся Финляндия

1956 воӧ Аграрнӧй ютырса Урхо Кекконэнӧс бӧрйисны президентӧн, да тадзи заводитчис сылӧн 25 вочӧжся президенталӧмыс. Паасікивилӧн видзчысяна, водзмӧстчытӧм нейтралитета визь вӧляникысь вежсис водзмӧстчанаджык нейтралитетӧн, кутіс лоны Паасікиви-Кекконэнлӧн визьӧн. Но Сӧветъяслӧн Союз век жӧ ясыда тӧдчӧдіс, кытчӧдз да мыйта позьӧ вежсьыны Финляндиялӧн политикалы. Кор 1958 воӧ социал-демократ К.-А. Фарегхольм лӧсьӧдіс веськӧдлысь котыр, кытчӧ пырис став ютырыс, коммунистъясысь кындзи, Сӧветъяслӧн Союз сувтіс паныд да корис Хельсинкиысь ассьыс посолсӧ, дугӧдіс вузасьӧм йылысь буретш мунысь сёрни да Финляндияысь вузӧс вайӧм. Тайӧ ыркавлӧмсӧ вӧлі шуӧны войся пужъявлӧмӧн либӧ кынтавлӧмӧн. Найӧ колины историяӧ сӧмын веськӧдлысь котырлӧн чӧвтчӧм да Кекконэнлӧн КПСС ЦК-са І секретарь, СССР-са Министръяс Сӧветлӧн юрнуӧдысь Никита Хрущёвкӧд аддзысьлӧм да сӧветуйтчӧм бӧрын.

Выль кризис лои 1961 воӧ, кор и социал-демократъяс, и Национальнӧй коалицияа ютыр кӧсйисны вештыны Кекконэнӧс локтан бӧрйысьӧм дырйи да петкӧдісны ассьыныс ӧтувъя президентпу, та водзвылын сӧмын на пенсия вылӧ петӧм юстицияса канцлер Олави Хонкаӧс. Йирым тӧлысь помын Сӧветъяслӧн Союз ыстіс Финляндиялы нота, кӧні вӧлі пасйӧма, мый Рытыввыв Германия ӧдйӧ кутіс лоны Европаын да сылӧн войвыв юкӧнын война грӧз пансянінӧн. Сы вӧсна СССР, Сёрнитчӧм-48 вылӧ ыстысьӧмӧн, вӧзйис нуӧдны ӧта-мӧд костын консультацияяс, медым кыкнанныслы видзны асьнысӧ лёк суӧмысь.

Нота вӧлі пропаганда сяма, да сылӧн могыс — медым вежсисны Финляндияын йӧзыслӧн видзӧдласъяс, кыдзи и артмис. Хонка эновтчис президентпуалӧмысь, Хрущёв юӧртіс, мый эскӧ Кекконэнлӧн ортсы политика визьлы. 1962 вося бӧрйысигӧн Сӧветъяслӧн ӧтувлунлы лӧсялана Кекконэн бара лои президентӧн. Тадзи бара на лои и квайт во мысти.

Век жӧ лои Кекконэнлӧн чорыд киа политикалы пыр унджык паныд сувтысь. Тайӧ тыдовтчис 1970 вося бӧрйысигӧн, кор сійӧ ютыръяс, кодъяс эз кутыштны Кекконэнӧс 1968 воӧ президентӧс бӧрйигӧн, пыртісны парламентӧ ассьыныс унджык йӧзӧс.

Кекконэн юӧртіс, мый сэсся оз ло президентпуӧн, но, гашкӧ, вермас на президентавны водзӧ. Тайӧ гӧрӧдсӧ разьӧм могысь 1973 вося тӧв шӧр тӧлысьӧ 170 гӧлӧсӧн (паныд вӧлі 28) парламент вынсьӧдіс торъя оланпас, код серти Кекконэнлы позис нӧшта нёль во кольны президентӧн, 1974 вося рака тӧлыссянь 1978 вося рака тӧлысьӧдз. Политикаа матӧ став ютырыс ошкис тайӧ оланпассӧ да содтіс Кекконэнлысь и сідз нин ыджыд властьсӧ.

Кекконэн дырйи Финляндиялӧн нейтралитета ортсыса политика тӧдчымӧн визувмис. Тайӧн колӧ вӧлі петкӧдлыны, мый Финляндиялӧн мир радейтана нейтралитет оз гӧгӧрвосьы кыдзи водзмӧстчытӧм ортсыса политика. И Финляндия петкӧдліс тайӧс. Сійӧ зіля босьтчис ООН-лӧн мир да лёк суӧмысь видзан уджӧ, лои Европаын ӧта-мӧдлы отсасьӧм да лёк суӧмысь видзӧм йылысь 1975 воӧ Хельсинкиын котыртӧм сӧвещание (СБСЕ) лӧсьӧдысь лыдын.

Койвистоӧс — президентӧ

1975 воӧ Кекконэн юӧртіс и 1978 во бӧрын водзӧ президентавны кӧсйӧм йылысь. Став вынаджык ютырыс ошкис тайӧс, и 1978 воӧ сійӧс витӧдысь бӧрйисны Финляндияса юралысьӧн. Век жӧ 1981 вося арӧ сійӧс дзоньвидзалуныс конйыштіс. 1982 вося тӧв шӧр тӧлысьын республикаса президентӧн вӧлі бӧрйӧма Финляндияса Банкӧн медшӧр веськӧдлысь, социал-демократ Мауно Койвистоӧс. Квайт во мысти сійӧ кокниа выльмӧдіс президентлысь мандатсӧ.

1994 вося бӧрйысьӧм вылӧ Койвисто шуис не вӧзйысьны. Тайӧ ёсьмӧдіс бӧрйысьӧмводзвывса вен. Став войтырӧн президентӧс медводдзаысь веськыда бӧрйӧмын вермис да лои республикаса дасӧд президентӧн бара жӧ социал-демократ Мартті Ахтісаари, нималысь дипломат.

1980 вояс помын лоины ыджыд вежсьӧмъяс. Европаӧс кык пельӧ юкны дугдісны, киссисны коммунизм система да Сӧветъяслӧн Союз. Тайӧ лои и Финляндиялы тӧдчана мездлунӧн, содісны сылӧн позянлунъяс. Финляндия мӧдіс веськӧдны коссӧ. Сідз, 1990 вося кӧч тӧлысьын финн веськӧдлысь котыр йӧзӧдіс декларация, мый сӧмын асладорсяньыс вежӧ 1947 воӧ Парижса сёрнитчӧм, мӧд ногджык гӧгӧрвоӧ сійӧс. Веськӧдлысь котыр пасйис, мый Финляндиялысь суверенитет дзескӧдӧмъяс, кодъяс вӧлі инмӧны водзсасян вынъяс лыдлы да налӧн вооружениелы, воштісны ассьыныс тӧдчанлунсӧ.

1991 воӧ Финляндияын унаӧн мӧдісны шуасьны, мый Сёрнитчӧм-48 оз нин лӧсяв талунъя луныслы, но тайӧ мӧвпыс сэсся ачыс «косьмис», кор быри Сӧветъяслӧн Союз. Финляндия эскис Россиялы кыдз СССР пыдди лоысьлы (пуктіс сійӧс СССР-лӧн преемница туйӧ), и 1992 вося тӧв шӧр тӧлысьын вӧлі кырымалӧма бур суседъяс моз олӧм йылысь сёрнитчӧм.

Сійӧ жӧ кадӧ Финляндия пыр ёнджыка видзӧдіс Европалӧн ӧдйӧджык и ӧдйӧджык ӧтувтчӧм вылӧ. 1991 во помӧдз Финляндияса веськӧдлысьяс видзчысьӧмӧн мӧвпалісны Европаса Экономика Ӧтувъялунӧ (ЕЭӦ) пырӧм йылысь, сы вӧсна мый тайӧ быттьӧкӧ эз лӧсяв нейтралитета политикалы да вермис омӧльтны Финляндияса промышленностьлысь, и торйӧн нин видз-му овмӧслысь, позянлунъяссӧ. Но кор 1991 вося гожӧмын Швеция шыӧдчис пырны ЕЭӦ-ӧ, а во помас и Сӧветъяслӧн Союз киссис, Финляндиялы ЕЭӦ-ын жӧ лоны коланлуныс содіс да сэтчӧ пырны кутіс позьны кокньыдджыка: Веськӧдлысь котыр шыӧдчис ЕЭӦ-ӧ пырӧм йылысь 1992 вося рака тӧлысьын. Тадзи Финляндия вӧлі дась ӧтвылысь Рытыввыв Европакӧд пӧртны олӧмӧ ЕЭӦ водзӧ сувтӧдӧм могъяс да котырас пырысьлысь кӧсйысьӧмъяс. 1993 вося вӧльгым тӧлысьӧ ЕЭӦ пыдди лои Европаса Ӧтувлун (ЕӦ), и сылӧн парламент ошкис Финляндиялысь пырӧмсӧ. 1994 вося ода-кора тӧлысь заводитчигӧн да йирым тӧлысьӧ Финляндияын став йӧзыслысь юасигӧн тыдовтчис, мый 57 прӧчентыс ЕӦ-ӧ пырӧм дор мунӧ. 1995 вося вӧльгым тӧлысьӧ парламент 152 гӧлӧсӧн 45-лы паныд ошкис Финляндиялысь Европаса Ӧтувлунӧ пырӧмсӧ.

Финляндия канмуын юралысьяс:

П. Э. Свинхувуд, регент. 1918.

К. Г. Э. Маннергейм, регент. 1918-19.

К. Ю. Стольберг, республикаса президент. 1919-25.

Лаури Кр. Реландэр, республикаса президент. 1925-31.

П. Э. Свинхувуд, республикаса президент. 1931-37.

Кюӧсті Калліо, республикаса президент. 1937-40.

Ристо Рюті, республикаса президент. 1940-44.

К. Г. Э. Маннергейм, республикаса президент. 1944-46.

Ю. К. Паасікиви, республикаса президент. 1946-56.

Урхо Кекконэн, республикаса президент. 1956-82.

Мауно Койвисто, республикаса президент. 1982-94.

Мартті Ахтісаари, республикаса президент. 1994-ӧнія кадӧдз.

ТАЛУНЪЯ ФИНЛЯНДИЯ

КЫДЗИ ВЕСЬКӦДЛӦНЫ СУОМИӦН

Финляндияын медтӧдчана оланподулыс — веськӧдланног йылысь 1919 вося оланпас, коді пӧшти вежлавтӧг колис 1980 воясӧдз. Бӧръя кык дас воӧ сэтчӧ вӧлі пыртӧма унакодь содтӧд, кодъяс кутшӧмакӧ чинтісны республикаса президентлысь да содтісны премьер-министрлысь властьсӧ.

Оланподув сертиыс канмуӧн веськӧдлан властьыс Суоми войтыр киясын, коді асьсӧ петкӧдлӧ 200 морта парламентын. Сылӧн медтӧдчана могыс — лӧсьӧдавны оланпасъяс. Быд нёль во мысти овлӧ парламентӧ бӧрйысьӧм. Суомиса граждана вермӧны бӧрйысьны ӧткодя и мытшӧдъястӧг.

1907 восянь бӧрйысьнысӧ йӧзыслы позис 24 арӧссянь, 1945 восянь бӧрйысян арлыдсӧ вӧлі чинтӧма 21 арӧсӧдз, 1970 воын и 20 арӧсӧдз. А 1975 восянь вермӧ бӧрйысьны быд 18 арӧса нин. Быдӧнлӧн эм инӧд и бӧрйысьны, и лоны бӧрйӧмаӧн.

Демократия дорйӧны да олӧмӧ пӧртӧны ютыръяс. 1995 вося рака тӧлысьын парламентӧ бӧрйысигӧн медуна депутат (63) лоис Социал-демократия ютырсянь, Финляндияса шӧр ютыр (вӧвлӧм Аграрнӧй ӧтувлун) босьтіс 44 места, а Национальнӧй коалиция ютыр — 39-ӧс.

Олӧмӧ пӧртысь медыджыд властьсӧ кутӧ канмуын юралысь — республикаса президент, кодӧс бӧрйылӧны 6 во кежлӧ. Ыджыдалан позянлунъясыс сылӧн вель паськыдӧсь. На пиысь медтӧдчана — ортсыса политикаӧн веськӧдлӧм. Водзынсӧ президент вермыліс лэдзавны парламентсӧ да индыны выль бӧрйысьӧм, но ӧні парламентсӧ позьӧ лэдзны премьер-министрлы, сӧмын сійӧ вермӧ тайӧ мӧвпсӧ сетны, а индӧдыс век жӧ петӧ президентсянь.

Президент индӧ каналан сӧвет (правительство) и вынсьӧдӧ сылысь властьысь чӧвтчӧмсӧ (отставкасӧ). Таысь кындзи, сійӧ йӧзӧдӧ индӧдъяс. Президент сідзжӧ и медвылысса командуйтысь, сійӧ индалӧ удж вылӧ медтӧдчана, медгырысь чина йӧзӧс да кырымалӧ парламентӧн примитӧм оланпасъяс.

1988 воӧдз президентӧс бӧрйылісны эз веськыда. Мӧд ногӧн кӧ, медводз йӧзыс бӧрйылісны 300 эскӧдана мортӧс — уполномоченнӧйясӧс, кодъяс сэсся и ӧтув чукӧртчӧмӧн бӧрйылісны юралысьсӧ. 1988 воын бӧрйысисны сораса ногӧн: президентӧс веськыда бӧрйӧмлӧн медводдза скон дырйи сетлывлісны гӧлӧснысӧ и эскӧдана йӧз вӧсна, кодъяс эськӧ заводитісны водзӧ уджавны сэк, президентпуясысь кӧ некод эз чукӧрт вермӧм вылӧ колана мында гӧлӧссӧ. Но сэсся президентӧс бӧрйӧм йылысь оланпассӧ лои вежӧма сідз, медым сійӧс бӧрйыны позис быдӧнлы сӧмын веськыда. Татшӧм сяма бӧрйысьӧм вӧлі медводдзаысь 1994 воын, кор республикаса президентӧн бӧрйисны Мартті Ахтісаариӧс.

Президенткӧд ӧттшӧтш олӧмӧ пӧртысь властьыс эм и каналан сӧветлӧн, кодӧн юрнуӧдӧ премьер-министр. Парламентаризм юрподувъяс (принципъяс) серти, каналан сӧвет уджалӧ парламент улын (сетӧ сылы отчёт). 1917 восянь 1995 воӧдз Суомиын вӧвлі 68 правительство. 80-ӧд воясӧдз найӧ уджавлісны векджык недыр, но сійӧ кадсяньыс сэсся индӧны нёль во кежлӧ — бӧрйысьӧмсянь бӧрйысьӧмӧдз. 1990 вояс заводитчӧмсянь премьер-министрлысь властьсӧ лои ёнмӧдӧма, кӧть и Финляндияын сійӧ абу сэтшӧм ыджыд, кыдзи Рытыввыв Европаса мукӧд канмуын. Веськӧдлан системаас шӧр органъясысь кындзи эм и меставывса веськӧдланін. Финляндия юкӧма 1997 восянь 5 губерня вылӧ. Быдӧнӧн веськӧдлӧ губерняса веськӧдланін (управление), кодӧн юрнуӧдӧ губернатор. Сійӧс индӧ президент. Кызвынсӧ шведъясӧн овмӧдӧм Аланд діясӧн веськӧдланінлӧн мукӧд губерня серти эм содтӧд асшӧрлун.

Гражданалы оланподув сетӧ уна инӧд. Сідз, Суоми инӧдъяс серти, йӧзыс вермӧны восьсӧн висьтавны мый кӧсйӧны, чукӧртчавлыны, ӧтувтчыны котыръясӧ; налысь письмӧяс оз позь восьтавны и телефон пыр сёрни оз позь кывзыны; граждана вермӧны овмӧдчавны и овны канму пасьтала, кӧні кӧсйӧны.

Местаяс вылын веськӧдлан подулас куйлӧ коммунаса (общинаса) асвеськӧдлӧм (самоуправление), мыйла и Финляндияӧс юкӧма 455 татшӧм коммуна вылӧ, на пиысь 102-ыс — карса. Мирын медвына ыджыдалӧмсӧ (коді вермӧ йӧзӧдны шуӧмъяс) кутӧ бӧрйӧм йӧз чукӧр, кодъясӧс бӧрйӧны быд нёль во кежлӧ, а олӧмӧ пӧртысь властьыс коммунаса правление киын. Бӧрйысьны вермӧ коммунаын олысь да 18 арӧсӧдз воӧм быд морт (и оз сӧмын Суомиса граждана). Коммунаын медыджыд чиныс — коммунаса юралысь (а каръясын мэр).

Коммуна кыв кутӧ велӧдчанінъяс да челядьӧс видзан-быдтанінъяс понда, культура, дзоньвидзалун видзӧм да бурдӧдчанінъяс вӧсна, йӧзӧс могмӧдӧм, биысь видзӧм да неминучаысь мездӧм, мукӧдтор понда. Коммуналӧн ӧтувъя рӧскод вылӧ сьӧм чукӧртӧны йӧзыслысь (коммуналӧн вот). Таысь кындзи, коммуналӧн рӧскодысь вель ыджыд пай вештӧ канму.

БЫРАС-Ӧ ФИН?

1950 воын Финляндияын йӧз лыдыс вуджис нёль миллион сайӧ, а 1991 воын лои вит миллионысь унджык нин. Му шар вылын кык медыджыд тыш костын кага чужӧмыс Суомиын вӧлі 25 промилле, мӧд ногӧн кӧ, 25 кага быд сюрс олысь вылӧ. А мӧд мирӧвӧй война бӧрын чиніс 20 промиллеӧдз. Сӧмын 1946–1949 воясӧ, сідз шусяна «Уна йӧза воясӧ», кага чужтӧм содліс 28 промиллеӧдз, и быд во сэк чужліс 100 000 челядьысь унджык. Но дас во мысти нин усис 17 промиллеӧдз, 70-ӧд воясын кутчысьліс 13-14 промилле гӧгӧр и нӧшта на чиніс 80-ӧд вояс помын.

Ӧнія Суомиын чужӧ му шар вылын медся этша кага. Шӧркодя быд семьяын ӧні быдмӧ кык челядьысь этшаджык (1,6), а медым канмуын йӧзыс эз чин, быд гозъялы колӧ быдтыны этша вылӧ 2 челядьӧн.

ХІХ нэм помын йӧзыс вӧлі кулӧ 20 промиллеысь унджык, но кык мирӧвӧй война костын чиніс 15 промиллеӧдз. Тышкасян медся лёк 1940, 1941, 1944 воясӧ йӧз кулӧмыс воліс матӧ 20 промиллеӧдз, но 50-ӧд воясын сувтіс 9 промилле гӧгӧр и ӧнӧдз кутчысьӧ татшӧмӧн на.

Этшаджык йӧз кулӧ медводз сы вӧсна, мый ловйӧн кольӧ ёна унджык пузчужӧм кага. Тайӧ лои эз сӧмын олӧм да гигиена бурмӧм вӧсна, но и сы понда мый 1920 вояссянь канму пасьтала вӧлі лӧсьӧдӧма мамъяслы да кагаяслы консультацияяс, а найӧ нӧшта на содісны да бурмисны 1944 восянь, кор и коммунаяслы вӧлі тшӧктӧма быть восьтавны консультируйтанінъяс. Шуам, босьтны кӧ 1990 во, сюрс чужӧм кагаысь куліс шӧркодя сӧмын 5,8 (тайӧ Европаын мӧд места).

Финляндияса йӧзлӧн ХХ нэмын олӧмыс тӧдчымӧн нюжаліс. 1920 воясын на мужичӧйяс шӧркодя овлісны 51 арӧдз, нывбабаяс 55-ӧдз, но вот 1990 воын тайӧ лыдпасъясыс лоины мужичӧйяслӧн — 71, а нывбабаяслӧн — 79. Суомиса нывбабаяслӧн нэмыс нюжаліс ёна ӧдйӧджык, мый вӧсна ӧні мужикулов да нывбабаяс костын арлыдын торъялӧмыс лои Европаын медыджыдӧн. Финляндияса мужичӧйяслӧн нэмыс став Войвывса муясын серти медся ичӧт. Помканас талы — суоми мужичӧйяс пӧвстын ёна паськалӧм сьӧлӧм да вир сӧнъяс висьӧм.

Ыджыд арлыдӧдз олӧм, ӧтарсянь, да пыр этшаджык кага чужӧм, мӧдарсянь, ӧдйӧ пӧртӧны Суомиӧс пенсионеръясӧн овмӧдӧм муӧ. 1960 воын 65 арӧсысь пӧрысьджык йӧзыс Финляндияын вӧлі 6 прӧчент, а 1994 воын канмуысь быд сизимӧд олысь нин вӧлі 65 арӧсысь петӧма. Сідзкӧ, чиніс и челядьлӧн пайыс. 1960 воын 12 арӧсысь ичӧтджык челядь вылӧ вӧлі воӧ 30 прӧчент олысьыс, а 1987 воын сӧмын нин 19. Водзӧ видзӧдлыны зільысьяслӧн чайтӧм серти, 2030 воӧ Финляндияын быд нёльӧд олысь лоӧ 65 арӧсысь петӧм арлыда.

ВЕЖСЬӦ ЭКОНОМИКА ТЭЧАС

1960 восянь 1975 воӧдз Финляндияса экономикалӧн тэчасыс вежсис Европа пасьтала медся ӧдйӧ. 1950 воын на Суоми вӧлі кызвыннас видз-му овмӧса канмуӧн, видз-му дорын да вӧр овмӧсын кынӧмпӧтсӧ перйыліс 46 прӧчент уджалысь йӧзыс. Сійӧ жӧ кадас стрӧитчӧмын, промышленностьын да йӧзӧс могмӧдан овмӧсын вӧлі 27 прӧчент уджалысьыс.

1960 воясын экономика тэчасыс вуж выйӧн вежсис, и 1970 воын, 1950 вокӧд ӧткодялӧмӧн, экономикаын серпасыс лои дзик мӧд. Сырьё перйӧм да дасьтӧм чиніс 21 прӧчентӧдз, а сійӧс переработайтӧмыс содіс да лои 33 прӧчент. Но медся ёна сӧвмис йӧзӧс могмӧдан овмӧс, сэні лои 46 прӧчент уджалысьыс нин. Уна вежсис и 1970 во бӧрын, но сэсся вочасӧн экономика воис колана выйӧ, сылӧн тэчасыс этшаджык кутіс вежласьны. 1993 воӧ йӧзӧс могмӧданінъясын кынӧмпӧтсӧ перйис 65 прӧчент уджалысь, сырьё переработайтӧмын чиніс 27-ӧдз, но медся ёна чиніс йӧзыс сырьё перъян да дасьтан удж вылын — 8 прӧчентӧдз.

Экономика тэчасын вуж выйӧ вежсьӧмъяс понда уна йӧз овмӧдчис вылинъясӧ, кызвынсӧ вуджисны овны чинысь сикт-грездысь сӧвмӧм промышленностя да бура могмӧдана местаясӧ, каръясӧ. Медуна йӧз ыльӧбтӧмӧн воис индустрияа Лунвыв да Рытыв-лунвыв Суомиӧ, торйӧн нин Уусимаа губерняӧ. 1950 воын кӧ каръясын оліс йӧзысь коймӧд пайыс, то 1991 воын — матӧ 62 кымын прӧчент. Хельсинки — канмулӧн юркар — вӧлі и кольӧ медся ыджыд карӧн. 1991 воын сэні вӧлі 498 000 олысь.

Сиктъясысь йӧзлӧн мунӧмыс медъёна тыртӧммӧдіс Асыввыв да Войвыв Финляндияӧс. Но и Шӧр Суомиса ӧткымын коммунаысь уна йӧз лунвылӧ овмӧдчис. 60-ӧд вояс шӧрӧдз торъяинъяслысь сӧвмӧмсӧ зільлісны вӧчны ӧткодьӧн недырся мераясӧн, но 1966 воын вӧлі вынсьӧдӧма районъяс сӧвмӧдӧм йылысь торъя оланпасъяс.

Финляндияӧс суис и ыджыд эмиграция. Медсясӧ финъяс муналісны Швецияӧ, кӧні и удждоныс вӧлі тӧдчымӧн ыджыдджык, и оланін позис лӧсьӧдны кокньыдджыка, тайӧ и кыскис суоми йӧзӧс — кызвынсӧ бур кужӧмлунтӧм удж вӧчысьясӧс, кодъяслӧн эз вӧв уджсикас (профессия) да эз кужны сёрнитны финнысь ӧтдор мукӧд кывйӧн. Йӧз мунӧм вӧсна Войвыв да Асыввыв Суомиын лои нӧшта на сьӧкыд. А сэтчӧс районъяс и сідзи нин вӧлі кольччӧны. Швецияӧ мунысьыс вӧлі медся уна 60-ӧд вояс помын. 1969 да 1970 воясӧ сэтчӧ муніс овны вонас 40 000 мортӧн. Но та бӧрын мунысьыс чиніс, а сэсся бӧр весиг локтысьыс содіс. Шуам кӧть 1987 воын Швецияӧ овны мунысьяслӧн да бӧр воысьяслӧн лыдыс лои ӧткодь — 5000 кымын мортӧн.

БУРА ОЛЫСЬ ВОЙВЫВ МУ

Мӧд мирӧвӧй война бӧрын йӧзкотырса ӧтувъя вӧчӧмторйыс (совокупный общественный продукт — СОП) содіс ӧдйӧ. 1948 восянь 1980 воӧдз быд морт вылӧ арталӧмӧн сійӧ содіс нёль пӧв. Быд олысь вылӧ ӧтувъя вӧчӧмторйыс 1988 воын вӧлі 21189 доллар дон, либӧ та серти Финляндия медся сӧвмӧм канмуяс пӧвстын сулаліс квайтӧд местаын, США-ӧс, рытыввыв Германияӧс да Швецияӧс панйӧмӧн. Суоми озырмис, и олӧмыс ёна бурмис. Но тадзи лои тшӧтш и сы понда, мый суоми сьӧмсӧ (маркасӧ) вӧлі вывті донъялӧма.

Озырлун содӧм дорӧ велалӧм нин финъяс 90-ӧд вояс заводитчигӧн зурасисны сьӧкыдлунъясӧ. 1989 воын кӧ ӧтувъя вӧчӧмторйыс содіс на 5,2 прӧчент вылӧ, то сы бӧрся мунан воӧ соднысӧ дугдіс, а 1991–1993 воясын чиніс нин. Суомиын «пӧтӧса» 80-ӧд вояс чӧж озыра олан гажыс вежсис чорыдсьыс-чорыд пӧкмелляӧн.

Экономика кыпалан медбур кадӧ, 80-ӧд вояс помлань, Финляндияын уджтӧмалысьясыс вӧлі 90 000 мортысь неуна унджык. Но 1991 вося моз тӧлысьын уджтӧмалысь йӧзыс лои нин 240 000, либӧ уджавны став вермысь прӧчентысь — 9,3. А медлёкыс вӧлі водзын на, сы вӧсна мый экономикаын кризис паськалӧмкӧд тшӧтш вӧвлытӧма водзӧ содіс и уджтӧмалӧм. 1994 во пуксигӧн артавсис 500 000 уджтӧмалысь нин, уджавны став вермысь лыдысь тайӧ 21 прӧчент, 1995 во первой джынйын уджтӧмалӧм пондіс неуна чинны.

Йӧзлӧн став нажӧткасьыс олӧм вылӧ рӧскодыс 1980 воясӧ Финляндияын содіс 28 прӧчентӧдз, а тайӧ США-ын да Японияын мында жӧ, но, шуам, Ыджыд Британияын серти тӧдчымӧн унджык. Олӧм бурмӧм йылысь висьталӧ и сійӧ, мый вылӧ видзӧны сьӧмсӧ гортса овмӧсын. 1950 воын семьялӧн джын рӧскодыс мунӧ вӧлі сёян-юан вылӧ, витӧд пайыс мунліс паськӧм вылӧ, дасӧд пайысь этшаджык — оланінысь мынтысьӧм вылӧ и сымда жӧ видзисны шойччӧм, культура, велӧдчӧм вылӧ да могмӧдӧмысь мынтысьӧм вылӧ.

35–40 во мысти (1987 воын) суоми семьялӧн рӧскод тэчасыс лои дзик мӧд. Став сьӧмсьыс сёян-юан вылӧ видзисны сӧмын нёльӧд пайсӧ кымын, паськӧм вылӧ видзисны сӧмын 5 прӧчент. Но оланінысь лои нин мынтысьны кык пӧв унджык (19 прӧчент), сы вӧсна мый Суомиын оланін кыпӧдӧм да сійӧс видзӧм-дӧзьӧритӧм сулалӧ дона, а сідзжӧ и квадрата метръясын быд морт вылӧ оланіныс содіс. 80-ӧд вояс помын патераяс шӧркодя вӧліны 70 квадрата метраӧсь, либӧ ӧти морт вылӧ воліс 27 метр гӧгӧр. Матӧ 60 прӧчент финыс олӧ ас патераын либӧ ас керкаясын. Суомиын пыдіа вужъясьӧма дача лӧсьӧдан мода, ставнас канмуын 300 000 кымын татшӧм оланін, кӧні йӧзыс вӧр-ва дінӧ матӧджык пышйӧмӧн-сайӧдчӧмӧн коллялӧны прӧст каднысӧ.

Бура олысь йӧзлы лӧсяланаӧн лоис и рӧскод пайыс, коді мунӧ шойччӧг, культура, велӧдчӧм да могмӧдӧмысь мынтысьӧм вылӧ. Сійӧ содіс кык и унджык пӧв да воӧдчис 22 прӧчентӧдз, а транспортысь, 1950 вокӧд кӧ ӧткодявны, рӧскодыс лои куим пӧв унджык, сы вӧсна мый вӧвлытӧма содіс машина лыдыс. 1992 воӧ Финляндияын вӧлі ставыс 2,2 миллион автомашина, на пиысь йӧзлӧн асланыс 1,9 миллион лёгкӧвик.

Асшӧр канмуӧн лоӧм вояссянь нин уджалан луныс лои 8 часысь эз дырджык. Но войнабӧрся 50 во чӧжӧн да торйӧн нин вося ӧтувъя уджалан кадыс тӧдчымӧн чиніс. 1946 воын та йылысь оланпас урчитіс 47 часа уджалан вежон, а 1950 восянь — 45 часаӧс. 1965 воын мӧдісны вуджны 5 уджалан луна да 40 часа вежон вылӧ.

Эз ӧтчыд нин нюжӧдны и уджысь быд вося шойччӧг (отпуск). 1946 вося оланпас серти быд морт, коді уджаліс ӧтилаын 5 воысь этшаджык, вермис босьтны 12 уджалан луна шойччӧг, и 24 луна шойччӧг позис босьтны 10 воысь дырджык ӧтилаын уджалысь йӧзлы. 90-ӧд воясын быд вося шойччӧгыс лои 30 уджалан лун, либӧ вит вежон, кодъясысь нёльсӧ босьтлӧны пырджык гожӧмын и ӧтиӧс тӧлын. 40-ӧд вояс помын кӧ промышленностьын вочӧжся уджалан кадыс ӧти морт вылӧ воліс 2250 гӧгӧр часӧн, то 1992 воын сійӧ чиніс 1723 часӧдз и лои Му шар вылын медся дженьыд.

Бура олысь йӧзкотырсӧ артмӧдіс-тэчис и йӧзӧс доръян политикаын уна мукӧд тӧдчана воськов. Челядьлы вылӧ отсӧг заводитісны мынтыны 1948 восянь, а пенсияяс йылысь Мӧд мирӧвӧй войнаӧдз на вынсьӧдлӧм оланпассӧ 1956 воын вежис выль, бурджык и тӧдчымӧн паськыдджык оланпас. Йӧзӧс доръян политикаын 60-ӧд воясӧ Суоми сувтіс войвывса мукӧд канмуяскӧд орччӧн. Удж серти пенсияяс йылысь оланпас вӧлі вынсьӧдӧма 1961 воын, и 60-ӧд вояс чӧжӧн уджысь пенсия мынтанногӧ лои на некымын содтӧд. 1964 воын заводитчис висьӧмысь ставнысӧ страхуйтӧмын первой воськов, а куим воӧн сёрӧнджык и мӧд. Дзоньвидзалун видзӧм йылысь 1972 воын примитӧм оланпас подув вылын лои лӧсьӧдӧма дзоньвидзалун видзан шӧринъяс да (пӧшти быдлаын дон босьттӧг) бурдӧдчан служба. А пенсияяс йылысь 1982 воӧ выльмӧдӧм оланпасыс кыпӧдіс пенсияяссӧ этша да шӧркодя нажӧвитысь йӧзлы.

1970 воын йӧзӧс могмӧдӧм-дорйӧм вылӧ канму мынтыліс став йӧзӧн ӧтувъя вӧчӧмторсьыс 14 прӧчентсьыс этшаджык, но 1991 воын тайӧ рӧскодыс кайис 31 прӧчентӧдз нин. Суомиса йӧзлысь олӧмсӧ и 90-ӧд воясын, экономикаын кризис вылӧ видзӧдтӧг, уна ногӧн дорйисны быдсяма ногӧн. Страхуйтан системаыс быд висьысьлы сетӧ позянлун шыӧдчыны бурдӧдчысь дорӧ да лабораторияясӧ сьӧм мынтытӧг, таысь кындзи канмуӧн сетан сьӧмысь вичмӧдӧны мыйтакӧ и врачӧн урчитӧм бурдӧдчанторъяс ньӧбӧм вылӧ. Нывбабаяслы нӧбасигӧн да кага видзигӧн отсӧгсӧ быдса дас тӧлысь мынтӧны тыр удждон мында.

Пенсия вылӧ петан арлыдыс быдӧнлы 65 арӧссянь, но ӧткымын сьӧкыд удж вылысь и водзджык. Мортыс, тайӧ арлыдӧ вомысьт, заводитӧ босьтны сідз шусяна народнӧй пенсия, коді лоӧ быттьӧ подув сямаӧн, и сыысь ӧтдор удж кузя пенсия, коді вежласьӧ сы серти, кутшӧм вӧлі мортыслӧн удждоныс и дыр-ӧ сійӧ уджаліс. Тыр (вӧвлӧм удждонсьыс 60 прӧчент) пенсия сетӧны сылы, коді 40 во уджалӧма. Кымын ыджыдджык пенсия удж кузя босьтӧ мортыс, сымын ичӧтджык сылӧн народнӧй, подув пенсияыс. Ставыс тайӧ асшӧр (частнӧй) секторса пенсияяс. Канмулӧн да коммунаяслӧн эм пенсияӧн могмӧдан аслас, йӧзыслы бурджыка лӧсялана, кивывджык система.

Унаӧн гижсьӧны уджтӧмалӧмысь мездан кассаясӧ, и кольӧны кӧ уджтӧг, сэки налы мынтӧны урчитӧм отсӧг, кодлӧн ыдждаыс вежласьӧ сыысь, уна-ӧ мортыс нажӧвитліс да дыр-ӧ кольӧ нинӧм вӧчтӧг. Уджтӧмалысьяслӧн кассаӧ сьӧм воӧ канмусянь, а сідзжӧ удж сетысьӧн торйӧдан да уджалысьясӧн мынтан сьӧмысь. Татшӧм кассаясӧ гижсьытӧм уджтӧмалысьяслы канму сетӧ быд лунся (суточнӧй) медся ичӧт отсӧг. Семьялы зэв тӧдчана и челядьлы вылӧ отсӧг, кодӧс мынтӧны 17 арӧс тыртӧдз.

КӦРТА ИНДУСТРИЯ ПЕТӦ ВОДЗӦ

Мӧд мирӧвӧй война бӧрын кӧрт уджалан да машина вӧчан промышленность Финляндияын зэв ёна паськаліс да петіс водзӧ, панйис пу да кабала керан индустриясӧ. Промышленностьӧн став вӧчӧмторйын кӧрт уджалан да машина вӧчан индустриялӧн пайыс 80-ӧд вояс помын вӧлі 31 прӧчент, вӧр лэдзан да пу промышленностьлӧн — 19, сёян-юан керанлӧн^керан/^ — 11 прӧчент и химиякӧд йитчӧм юкӧнлӧн — 9 прӧчент.

Сы вӧсна мый война бӧрын коліс мынтыны Сӧвет Союзлы репарация, суоми кӧрта индустриялы быть лои веськӧдчыны гырысь, сьӧкыд машинаяс вӧчан нырвизь кузя. Шуам, Финляндия кутіс лэдзны тӧдчымӧн уна кабала вӧчан машина, а карабъяс вӧчӧмын бӧрйис специализация — йи жуглан карабъяс да йӧзӧс новлан, круизъясӧн ветлан пароходъяс. СССР-ӧ вузӧс нуӧм (экспорт) вӧсна 70-ӧд воясын Суомиса караб стрӧитанінъяс мынісны кризисысь, коді суис европаса мукӧд верфъясӧс, но сьӧкыд лои 80-ӧд вояс помын. Тайӧс пондісны венны 90-ӧд воясын санация отсӧгӧн (чинтісны уджалан места, пӧдлалісны заводъяс да убытка вайысь мукӧд уджаланін, быдлаын уна ног чинтісны сьӧм видзӧм да с. в.).

ХХ нэмся бӧръя дас воясӧ Финляндияын кӧрта индустрия сетчӧ гырысь машинаяс лэдзӧмсянь посниджык-кокньыдджыкъясӧс вӧчӧмлань, но та вылӧ колӧ выльсьыс-выль техника и ыджыд сяма, бура велӧдӧм уджалысь. 80-ӧд вояс мӧд джынйын Суомиса кӧрта промышленностьӧн матӧ джын вӧчӧмторйыс мунліс вузӧс вылӧ, мукӧд муясӧ.

Война бӧрын вӧр лэдзан да пу уджалан индустрия ловзис и сӧвмис надзӧнджык кӧрта промышленность дорысь. 50-ӧд вояс помын вӧр лэдзан да пу уджалан промышленность вылӧ воис став индустрияӧн ӧтувъя вӧчӧмторсьыс пӧшти нёльӧд пайыс, но сэсся 70-ӧд вояс помын чиніс и лои 20 прӧчентысь этшаджык.

50-ӧд воясын нин кутіс тӧдчыны зільӧм бурмӧдны вӧр лэдзан да пу уджалан индустрия, босьтны сы помысь унджык сьӧм (кыпӧдны рентабельностьсӧ). Сійӧ жӧ дас во шӧрас химическӧя пу переработайтӧмыс ордйис механическӧя пу уджалӧмсӧ. 1950 вояс помас нин химическӧя переработайтӧмлӧн пайыс содіс 60 прӧчентӧдз.

Вӧр бурджыка переработайтӧм унатор вежис и вузӧс нуӧмын. 1970 воын став вузӧс нуӧмас кӧ пилитӧм пулӧн пайыс вӧр лэдзан да пу уджалан промышленностьын вӧлі 17 прӧчент, а целлюлозалӧн 23 прӧчент, то 1986 воын тайӧ лыдпасъясыс усисны 12-ӧдз да 10-ӧдз. Но век содіс и содіс кабалалӧн да картонлӧн пайыс. 1970 воын на вылӧ воис 44 прӧчент, а 80-ӧд вояс помын — 50 сайӧ прӧчент нин.

Пу бурджыка переработайтӧм йылысь висьталӧ тшӧтш и сійӧ, мый 30 во чӧжӧн, 1955 восянь 1985-ӧдз, пу уджалан индустрияын вӧрсӧ кутісны видзны кык пӧв унджык, но сійӧ жӧ кадӧ дась вӧчӧмторйыс содіс куим да джын пӧв. Тайӧ промышленностьлы торйӧн тӧдчана вузӧс нуӧм (экспорт), 80-ӧд вояс помын 80 прӧчент вӧчанторйыс муніс ортсыӧ, мукӧд муясӧ.

Вӧр лэдзан да пу уджалан индустриялӧн вӧчантор мындаыс да бурлун сертиыс Суоми ӧні Му шар вылас медводзын мунысьяс лыдын. Кабала да картон вузалӧм кузя сійӧ мирас мӧд, а кыдзи целлюлоза да плака-пӧв ортсыӧ нуысь-вузалысь — нёльӧд. Содтӧд сьӧм босьтӧм (либӧ рентабельность кыпӧдӧм) могысь вӧр лэдзан да пу уджалан промышленностьса предприятиеяслы ковмис ӧтувтчыны, и 80-ӧд воясын тайӧ юкӧнас медводдзаысь чужисны збыль концернъяс.

Сёян-юан вӧчан индустрия мӧд мирӧвӧй тыш бӧрын сӧвмис ӧдйӧ, но 60-ӧд воясын бӧр надзмис. Сылӧн тэчаслуныс ёна вежсис. Водзынджыксӧ ёна паськавлӧм посни пӧжасянін да мельничаяс пыдди лоины гырысь предприятиеяс, кодъяс сёян-юансӧ лэдзисны уна, промышленнӧя. Сёян-юан вӧчан индустрия ставнас уджалӧ ас, пытшкӧсса вузӧс вылӧ, ортсӧ нуанторйын сылӧн пайыс 90 вояс помӧ вӧлі сӧмын 2–3 прӧчент.

Став сикас индустрия пиысь нёльӧд места босьтӧ химия, коді заводитіс водзӧ петны 40-ӧд вояс помын — 50-ӧд вояс пуксигӧн,

кор сылӧн вӧчанторйыс — мувердас^удобрения/^, бурдӧдчанторъяс да синтетика — пондіс вочасӧн дзескӧдны мукӧдлаысь вайӧм тӧварсӧ.

Кӧть и химия индустрия содіс ӧдйӧ, ставыс вӧлі сӧмын на некымын гырысь предприятие сайын. Канмулӧн «Нэстэ АК» концерн, кодлӧн сӧмын ӧтнаслӧн эм инӧд вайны и переработайтны мусир, 1957 воын кыпӧдіс медводдза завод, а 1966 воын мӧдӧс. Сёрӧнджык сэсся кыкнансӧ паськӧдісны. Шуам, буретш 60-ӧд воясын химия индустриялӧн вӧчанторйыс быд во содіс 14 прӧчент вылӧ, и тайӧ лои медводз «Нэстэ» концерн тшӧт весьтӧ.

Ыджыд ӧдъясӧн индустриализуйтчӧм вӧсна Финляндиялы ковмис ёна уна электроэнергия, кодӧс видзӧмыс 1955 восянь 1973 воӧдз содіс куим пӧв. Уна во чӧж бисӧ (электричествосӧ) сетісны ва, пес да трунда, и тайӧ канмулы тырмывліс. 1955 воын 30 прӧчент электричествоыс вӧлі пескысь да трундаысь, а 17 прӧчент — ва вылын уджалысь электростанцияяссянь. Йӧз муысь ваян медуна би да вын сетысьнас вӧлі из шом, сыысь перйылісны 18 прӧчент электричествосӧ. Дас во мысти электричество перйӧм вель ёна вежсис. Ювывса станцияяслӧн пай коли важ ыджда, а песлӧн, трундалӧн да из шомлӧн чиніс джынвыйӧ. Но мусир вылӧ усьысь юкӧныс, коді 1955 воын вӧлі сӧмын 14 прӧчент, содіс куим пӧв. 1973 воӧ, кор Му шар пасьтала буретш паськаліс мусир тырмытӧм вӧсна кризис, тайӧ ломтассьыс перйӧм электричество Суомиын содіс 56 прӧчентӧдз. Финляндияын сійӧ лои би да вын медтӧдчана сетысьӧн.

Неуна тані дзескӧдыштіс мусирсӧ 1977 воӧ Суомиын би сетны заводитысь медводдза атома электростанция. Атома реакторъясысь воан биыс 1980 воын вӧлі сӧмын 7 прӧчент, но 90-ӧд вояс заводитчигӧн содіс матӧ 16 прӧчентӧдз. Сэк жӧ электростанцияяслы ломтас пыдди мунысь мусир тӧдчымӧн чиніс. 1975 воын сійӧ вӧлі 52 прӧчент на, но 1992 воын лои нин коймӧд юкӧнсьыс этшаджык. Йӧз муясысь ваян выль ломтасӧн лои биару^горючий газ/^, кодысь 90-ӧд вояс первой джынйын перйисны дасӧд пай гӧгӧр электроэнергиясӧ. Атома станцияяс паськӧдан да выльясӧс кыпӧдан план 1993 вося арын торксис, кор парламент 107 гӧлӧсӧн (90 вӧлі паныд) шуис, мый Суомиын витӧд АЭС стрӧитны оз ков.

ВИДЗ-МУ ОВМӦС ДА СЫЛӦН ПЫКӦСЪЯС

Войнабӧрся кадӧ суоми видз-му овмӧс водзын кыптіс ыджыд мог — тырвыйӧ могмӧдны йӧзӧс ас сёян-юанӧн. Та вӧсна сылы быть ковмис ыджыд отсӧг йӧзкотырлӧн ӧтувъя сьӧм тшӧт весьтӧ, татшӧм отсӧгсӧ лои сетны на и сӧвман-кыпалан кад бӧрын. Видз-му овмӧс помысь нажӧвитӧм сьӧм йылысь оланпас вылӧ мыджсиг, 1956 восянь йӧзкотырлысь ӧтувъя уна сьӧм торйӧдӧмӧн лои ёна тӧждысьӧма сы вӧсна, медым сиктъясын му да скӧт дорын уджалысьяслӧн олӧмыс эз ёна кольччы индустрияын да йӧзӧс могмӧдӧмын уджалысьяслӧн серти.

Му вылын быдтӧмторйыс да скӧт видзӧмысь босьтӧмторйыс заводитіс ӧдйӧ содны выль муяс лӧсьӧдӧм да важъяссӧ весалӧм понда, бурджык да ёнджык кӧйдысӧн вӧдитчӧм, выль мувердас да механизмъяс пыртӧм вӧсна. И 50-ӧд вояс помын йӧв да сыысь керӧмторъяс, а сідзжӧ кольк да порсь яй лои канмуын олысьяслы колана мындаысь унджык нин. Лючки бур урожая 60-ӧд воясӧ Финляндия асьсӧ тырвыйӧ могмӧдліс няньӧн, сійӧс ковмывліс ньӧбны сӧмын лёк воясӧ.

Видз-му овмӧсын лоӧм пыкӧсъяссӧ бырӧдӧм могысь ковмис другӧн да крута вежны тані политикасӧ. Медшӧр могнас ӧні лои мӧдтор — ӧдйӧ чинтыны видз-му овмӧсӧн сетанторсӧ. 1969 вося оланпасъяс серти, сиктса кӧзяинлы кутісны сетны быд начкӧм мӧскысь премия и эновтӧм муясысь вештысьны. Мӧд кывйӧн кӧ, сійӧ муяссӧ, кодъясӧс весалӧмысь да вӧдитӧмысь война бӧрын мынтысьлісны, ӧні сійӧ жӧ канму отсӧгӧн бӧр эновтӧдалісны. Татшӧм нырвизь вылӧ видзӧдтӧг, му вылысь да скӧт видзӧм помысь босьтӧмторйыс век на вӧлі вывті уна. Видз-му овмӧсса тӧждъяс вылӧ да сылысь вузӧссӧ йӧз муясӧ нуӧм вылӧ Финляндия канмуӧн сетан отсӧгыс лои Европаын медся ыджыдӧн.

Сикткӧд йитчӧм сьӧкыдлунъяс лыдӧ пырӧ и сійӧ, мый мусӧ лои юклӧма вывті посньыда. Мӧд мирӧвӧй война бӧрын, кор дзоньнас Суомиын вӧлі сьӧкыд, сиктъясӧ овмӧдісны вывті уна выль олысьӧс (Сӧвет Союз дорӧ вуджӧм муясысь пышйысьясӧс). Татшӧм ногӧн и артмис вывті уна ичӧт усадьба — пӧчинок. Сэтшӧм посни овмӧсъяслӧн муыс вӧлі шӧркодя 10 гектар кымын, и сэкся техникаӧн вӧдитчигад содтӧд сьӧм петӧмыс (рентабельностьыс) вӧлі туйӧ на, та вӧсна и сьӧкыдлунъясыс тыдовтчисны эз другӧн. Но 60-ӧд воясӧ посни овмӧсъясыд мӧдісны падмӧдны, и видз-му овмӧссӧ сӧвмӧдны кутісны овмӧс бурджыка нуӧдан да сійӧс паськӧдан нырвизьӧд. Но став мера вылӧ видзӧдтӧг 70-ӧд вояс помын Суомиын быд овмӧс вылӧ век на воліс шӧркодя 11–12 гектар му, да и 90-ӧд вояс заводитчигӧн на коймӧд пайысь унджык овмӧс (68 000) вӧлі вывті ичӧт. Налӧн муыс вӧлі 5 гектарысь эз унджык, и наысь босьтны кутшӧмкӧ содтӧд, мыйкӧ нажӧвитыштны зэв сьӧкыд. Сэк жӧ 19 000 овмӧс (дасӧд кымын пайыс) гырысьӧсь, налӧн шӧркодясӧ 30 сайӧ гектар му, кӧні позьӧ ыджыд выгӧдаӧн уджӧдны техника. Мӧд мирӧвӧй войнабӧрся дас воясӧн Суомиын шобді да рудзӧг улын муяс чинісны, зӧрйӧн кӧдзан муыс колис важ мында, но ёна содіс ид кӧдзан му. Скӧт видзӧмын тӧдчымӧн чиніс лысьтан мӧс, но йӧвсӧ лысьтӧны сымда жӧ, тайӧ лои скӧт бурмӧдӧм вӧсна. Ёна паськаліс порсь да чипан видзӧм, но зэв ёна чиніс ыж.

АСЫВВЫВКӦД ДА РЫТЫВВЫВКӦД ВУЗАСЬӦМ

Финляндиялысь ортсы вузасьӧмсӧ 50-ӧд вояс шӧрӧдз кутісны зэв стрӧг дзескӧдан-топӧдан мераяс. Кокньыдджык лои сы бӧрын, кор 1957 воын Суоми донтӧммӧдіс ассьыс сьӧмсӧ (маркасӧ) 39 прӧчент вылӧ и личӧдіс вузӧс вайӧм дзескӧдан мераяссӧ. Медым видзны асьсӧ ӧтувтчысь Европаын, Финляндия 1961 воӧ пырис Европаын Мытшӧдъястӧг Вузасян Ассоциацияӧ (ЕАСТ), и сэк жӧ кӧсйысис сетны Сӧвет Союзлы аскӧдыс вузасьӧмын сэтшӧм жӧ кокньӧдъяс, кутшӧмъясӧс лои сетӧма ЕАСТ-ӧ пырысь мукӧд канмулы.

1973 вося арын Финляндия кырымаліс вӧляысь вузасьӧм йылысь сёрнитчӧм ЕЭС-кӧд (Европаса Экономикаын Ӧтувъялункӧд), код серти 1977 во чӧжӧн бырӧдісны кыкнанладорсяньыс канкеркаӧн^таможня/^ чукӧртан вуз-вотъяс (ӧткымын вузӧс вылӧ кындзи) и Суомиысь, и ЕЭС-ӧ мукӧд пырысьлӧн промышленнӧй тӧвар вылӧ. Социализма канмуяскӧд вузасьӧм могысь сійӧ жӧ вонас Финляндия кырымаліс сёрнитчӧм и СЭВ-кӧд (Экономикаын ӧта-мӧдлы Отсӧг сетан Сӧветкӧд).

50-ӧд воясӧдз Суомилӧн ортсыӧ вузӧссьыс 80 прӧчентыс вӧлі вӧр, а кӧрта индустрияӧн вӧчӧмторлӧн пайыс кутчысьліс 15 прӧчент гӧгӧр. И 60-ӧд вояс шӧрын суоми экспортысь 70 прӧчентсӧ босьтліс на вӧр, но маркалӧн ёна донтӧммӧмыс кокньӧдіс выль сикас вузӧс нуӧмсӧ — кӧрта кӧлуй, машинаяс, ситеч-дӧраяс, вурӧм паськӧм да химия.

1993 воын Суомиысь вузӧс нуӧмын вӧр пилитан да кабала вӧчан индустриялӧн пайыс вӧлі 36 прӧчент, кӧрта промышленностьлӧн — 45, химиялӧн — 11, а дӧра кыан да вурсян индустриялӧн — 3 гӧгӧр прӧчент.

Вайӧм вузӧс бӧръя дас воясӧ кольӧ ёна вежсьытӧг. Сыръё да дась материалъяс сы лыдын 60 кымын прӧчент, а инвестицияа тӧварыс витӧд пай гӧгӧр. Инвестицияа тӧвар — сійӧ машинаяс да быдсяма оборудование, кодъясӧн позьӧ вӧчны выль вузӧс. Йӧзлы колана вайӧм тӧвар пайыс век кутчысьліс 15 прӧчент гӧгӧр, 80-ӧд воясысь кындзи, кор татшӧм вузӧсыслӧн пайыс тӧдчымӧн лыбліс. 1982 воын кӧ йӧзлы колана тӧвар став импортас босьтіс сӧмын 14, то 1990 во кежлӧ содіс 23 прӧчентӧдз. Татшӧм вузӧс пытшкын медся уна усьӧ кокньыдик автомашинаяс вылӧ.

1 таблица. Суомиысь вузӧс нуӧм (прӧчентъясӧн)

-	1950	1960	1970	1980	1992
СССР/Россия	11	16	13	16	3
Швеция	4	4	15	17	13
Норвегия и Дания	9	5	7	8	7
Ыджыд Британия	25	24	18	12	11
Рытыввыв Германия	4	11	10	11	16
Мукӧд Европа	25	24	22	20	30
США	9	5	5	4	6
Мукӧд муясӧ	13	11	10	12	14

Таблицаысь тыдалӧ, мый 50-ӧд воясӧ Суомиысь вузӧссӧ медуна ньӧбліс Ыджыд Британия, кытчӧ мунліс нёльӧд пай став вузӧс нуӧмыс. Но регыд сэсся мӧдіс содны СССР-ӧ да ФРГ-ӧ вузӧс нуӧм. Сэк жӧ Швециялӧн пайыс вӧлі торйӧн ичӧт. Сы бӧрся мунан дас воӧ унатор тӧдчана вежсис. Медтӧдчана ньӧбысьяснас лоины Сӧветъяс Союз да Швеция, кытчӧ 1980 воын мунліс Финляндияысь матӧ коймӧд пай экспортыс. Но сы бӧрын сэсся асыввывкӧд вузасьӧм дзикӧдз торксис, и СССР-Россиялӧн пай чиніс некымын прӧчентӧдз. ФРГ-ӧ вузӧс нуӧмыс вӧлі важ мында, кыдзи и 60-ӧд воясын, а Ыджыд Британияӧ 20 воӧн чиніс кык пӧв.

50-ӧд воясӧ Ыджыд Британия Суомилы вӧлі тӧдчана и кыдзи вузӧс вайӧмыс, но сэсся бӧръя дас воясӧ вузӧс вайӧмыс сэтысь ёна чиніс. Сы пыдди 60-ӧд воясӧ импорт ӧдйӧ содіс ФРГ-ысь, коді лои и Суомиысь медуна тӧвар ньӧбысьӧн. 50-ӧд вояс бӧрын унджык вузӧс кутісны вайны и Сӧветъяс Союзысь да Швецияысь. СССР-ысь импортыс 80-ӧд вояс заводитчигӧн весиг кайліс Суомиӧ став вузӧс вайӧмысь 20 прӧчентӧдз, но сэсся другӧн усис 50-ӧд воясся лыдпасысь улӧджык. Этшаджык ньӧбны мӧдісны и Швецияысь.

Ортсы вузасьӧмын Суомилӧн балансыс 70-ӧд воясын сылы эз вӧв бур: вузалӧм сертиыс унджык ньӧбис. Тадзи вӧлі 1977–1978 воясӧдз, 80-ӧд вояс заводитчӧмысь кындзи. Сэсся 1984 восянь да дас во помӧдзыс кутчысьліс бур баланс, но недыр кежлӧ сійӧ бара омӧльтчыліс-вежсьыліс негатива вылӧ. Сэсся 1991 воын нин Суоми вузаліс ассьыс тӧварсӧ 5 миллиард марка вылӧ унджык, а нӧшта кык во мысти — 31 миллиард дон унджык нин. Вузӧс нуӧм татшӧма содіс 1991 вося вӧльгым тӧлысьын финн марка 15 кымын прӧчент вылӧ донтӧммӧдӧм вӧсна и сы вӧсна тшӧтш, мый 1992 воӧ маркалӧн курсыс лои вежласьысь, вӧльнӧй.

2 таблица. Суомиӧ вузӧс вайӧм (прӧчентъясӧн)

-	1950	1960	1970	1980	1992
СССР/Россия	10	16	13	20	7
Швеция	7	10	17	15	12
Норвегия и Дания	9	4	6	5	7
Ыджыд Британия	23	16	16	9	9
Рытыввыв Германия	3	19	17	13	17
Мукӧд Европа	33	25	21	19	23
США	7	5	4	5	6
Мукӧд муясысь	8	5	6	14	19

Канмуӧс ловзьӧдан-кыпӧдан кадӧ Финляндиялӧн став уджйӧзыс мукӧд канмуяслы да банкъяслы вӧлі вель ыджыд, но сэсся сійӧ кутіс чинны да 60-ӧд вояс заводитчигӧн нин колис став йӧзнас ӧтувъя вӧчӧмторйысь сӧмын 3 прӧчент мында. Но вӧльнӧя мытшӧдъястӧг ёнджыка вузасьӧм да канмуса экономикаын вежсьӧмъяс век жӧ регыдӧн бӧр содтісны уджйӧзсӧ, и 70-ӧд вояс мӧд джынйын сійӧ лои ӧтувъя вӧчӧмторсьыс витӧд пайысь унджык. Кӧть и уджйӧз ыдждіс та бӧрын на, но 80-ӧд вояс шӧрын сійӧ кутчысис 15 прӧчент выйын. Сійӧ жӧ дас во помас экономикалӧн усьӧм вайӧдіс сэтчӧ, мый уджйӧз кутіс кыптыны рокӧс вылын моз да 1993 во помын сійӧ лои 227 миллиард марка, либӧ канмуас ӧтувъя вӧчӧмторйысь 60 прӧчент мында нин.

Катастрофа сяма уджйӧзасьӧм, коді вермис торкны Суомилысь дыр да бура сӧвмӧмсӧ, лои, медводз, вузӧсӧн вежласьӧмын Суомилы лёк баланс вӧсна: 1990 воын канмуӧ эз лок матӧ 26 миллиард марка, а тайӧ став йӧзнас ӧтувъя вӧчанторйысь кызьӧд пай. И век жӧ 1994 воын кутісны петкӧдчыны бурланьӧ кутшӧмсюрӧ вежсьӧмъяс.

ШӦР ШКОЛА И ВЫЛЬ УНИВЕРСИТЕТЪЯС

Мӧд мирӧвӧй война бӧрын ичӧт школалысь уджтассӧ вель ёна выльмӧдісны, но збыль ыджыд вежсьӧмъяс лоины шӧр школаын, кӧні 20-ӧд вояс заводитчигӧн вӧлі 32 000 велӧдчысь, 50-ӧд вояс пуксигӧн налӧн лыдыс кайис 90 000 мортӧдз, а кык во мысти лои нин 320 000! Сэки Финляндияын уджаліс 671 шӧр школа.

Школаын велӧдӧмас медгырысь реформаӧн бӧръя дас воясӧ вӧлі 1970 воясӧ шӧр школа система вылӧ вуджӧм, код бӧрын ичӧт школаыс, коді сё во чӧж сетліс финъяслы быть колана подув тӧдӧмлунъяссӧ, вешйис историяӧ. Шӧр школаыс лои ставныслы бытьӧн, и 1972 воын тайӧ система вылас медводз вуджис Войвыв Суоми, а медбӧръяӧн (1977 воын) канмулӧн юркар, Хельсинки.

Шӧр школа юксьӧ кык тшупӧд вылӧ: улыссаыс — квайт вося и вылыссаыс — куим вося. Шӧр школаын бытьӧн велӧданторъяс татшӧмӧсь: математика, история, биология, чужан кыв да литература, физкультура и европаса ыджыд кывъясысь ӧти — медунаӧн велӧдӧны английскӧй кыв. Быть колӧ велӧдны и мӧд каналан кыв (финн кывъя школаясын — швед кыв, а швед кывъя школаясын — суоми кыв). Шӧр школаяс вӧсна кыв кутӧны коммунаяс, та понда велӧдчӧм и велӧдчан небӧгъяс да материалъяс сетӧны дон босьттӧг.

Шӧр школаын улыс тшупӧд быдӧнлы быть помалӧм бӧрын позьӧ пырны кутшӧмкӧ уджӧ велӧданінӧ (миян ПТУ сямаӧ), но вузын велӧдчыны кӧсйысьяслы быть колӧ на велӧдчыны куим вося гимназияын (лицейын) — шӧр школалӧн вылыс тшупӧдын. Сійӧс помалысьяс сдайтӧны торъя экзамен «студент» ним вылӧ. (Тайӧ нимсӧ, коді суомиса «рангъяс йылысь табельын» сулалӧ медулыс визяс, Финляндияын сетӧны оз вылыс школаӧ пырӧм мысти, а шӧр школа помалӧм бӧрын. «Студент» нимсӧ фин вермас новлыны кувтӧдзыс, оз кӧ босьт ыджыдджыкӧс велӧдчӧмӧн либӧ служитігас.)

1970–1980 воясын гимназияяс да лицейяс шензьӧдӧмӧн кутісны кыскыны том йӧзӧс. 60-ӧд воясын кӧ шӧр школалысь улысса тшупӧд помалӧм 16 арӧса финъясысь гимназияӧ пырліс быд витӧд морт, то 80-ӧд воясын — пӧшти быд мӧд нин. Дерт, та вӧсна выль студент лыд содіс. 1950-ӧд воын кӧ «студент» ним вылӧ экзамен сдайтліс 4100 морт, то 1970 воын — 18300, а 1987 воын — 31 сюрсысь унджык. Но сэсся татшӧм экзамен сдайтысьыс пондіс чинны. Ӧні 60 прӧчентысь унджык выль студентыс — нывъяс.

Вылыс школа Суомиын кутіс ӧдйӧ паськавны 60-ӧд воясын. Канму пасьтала, тшӧтш и Лапландияын, восьтісны выль университетъяс. 90-ӧд вояс заводитчигӧн Финляндияын лои 17 университет да искусствоӧ велӧдан куим вылыс школа. 1960 воын кӧ университетъясын велӧдчис 25000 кымын студент, то 1990 воын 110 000 сайӧ нин, и наысь нёльӧд пайыс велӧдчис Хельсинкиса университетын.

Финляндияса Академия кутӧ ыджыд тӧдчанлун кыдзи наукаын туялан уджъяс нуӧдан ыджыд шӧрин. Сійӧс подулалӧма 1947 воын, сэні вӧлі наукаса да искусствоса 12 академик. Татшӧм важ нога да ичӧт Академиясӧ 1969 воын пӧдлалісны, а сы пыдди вӧлі пуктӧма подув кӧть и важ нима, но дзик выльлы. Сійӧ ӧні канмуын наукаӧн веськӧдлысьыс и ачыс уна нырвизьӧд туясьӧ да водзӧ вылӧ могъяс индалӧ.

ФИНЛЯНДИЯЛӦН КУЛЬТУРА

СЕРПАСАСЬӦМЛӦН НЭМЪЯС

Шӧр нэмъясся Финляндияын искусство сӧвмис вичкоясын. Вичко стен да йирк мичӧдысьясӧн вӧліны кызвыннас йӧз муысь локтысьяс. Сійӧ кадся вичкоясын меддона пу скульптура — серӧдӧм вӧлтаръяс да вежа йӧзлӧн статуяяс — сідз жӧ вӧліны йӧз муысь воӧмаяслӧн вӧчӧмторйӧн.

Шӧр нэмъяс бӧрын ХVІ нэмӧ локтысь Ренессанс Финляндиялӧн искусствоын петкӧдчис зэв этшаника; сійӧс неуна падмӧдіс тайӧ жӧ кадӧ паськалысь Реформация, и протестантизм вӧлі католик вичко дорысь кӧдзыдджыкӧн искусство дінӧ, эз ошкы вичко ёна мичмӧдӧмсӧ. Швеция ыджыд канму кадӧ (1617–1721) Финляндияӧ бара воис йӧз муясса уна серпасасьысь, на пиын вӧлі и немеч-портретист Йохим Нэйман.

Финляндияса медводдза серпасасьысьӧн, коді лои сэсся быдлаын тӧдса, вӧлі 1717 воӧ кулӧм Эліас Бреннэр. Сійӧ кывсис кыдзи швед король дворын миниатюраяс вӧчысь. Финляндияса искусствоын барокко петкӧдчис пу вундалӧмӧн серӧдӧмын (вичко кафедраяс мичмӧдӧм), вичко стен серпасалысьяслӧн уджъясын. Сёр барокко тыдовтчӧ Финляндияса медводдза нывбаба — выя краскаӧн уджалысь Маргарета Капсиаӧн мичмӧдӧм вӧлтаръясын да портретъясын (кулі 1759 воӧ).

Рококолӧн мичмӧдчан стиля нырвизь воис Финляндияӧ ХVІІІ нэм шӧрын. Сійӧс медтӧдчана петкӧдліс портрет вӧчысь Исак Ваклін, коді кӧть и кызвыннас оліс ылі йӧз муясын. Кыдз вичкоын серпасасьысь кутіс нимавны Микаэл Топпеліус, коді мичмӧдіс нелямын гӧгӧр вичко Похйанмааын. Нэм помын ыджыдалысь сідз шусяна густавиан стиль медся бура да уна уджӧн петкӧдліс Нілс Шиллмарк, коді лои тӧдса кыдз натюрморт да ывла выв серпас вӧчысь мастер. Финляндияын сійӧс шуӧны ывла выв серпасалӧмлӧн батьӧн.

Автономия заводитчигӧн Финляндияын чужлӧм уна художник воддза моз мунліс Швецияӧ либӧ Шӧр Европаӧ бурджык удждонъясла. На пиысь ӧти — ХІХ нэм заводитчигӧн Финляндияын медтӧдса серпасасьысь Густаф Финнберг, портрет вӧчысь, кодлӧн уджын выль классицизм солькнитчис романтикакӧд. Швецияын да Римын вӧчис ассьыс жанра медбур уджъяссӧ да портретъяссӧ Александр Лауреус. Но сійӧ тырвыйӧ нин вӧлі романтика нырвизя серпасасьысьӧн.

Суомиса искусстволӧн сӧвмӧмын зэв тӧдчанаӧн лои 1846 воын «Финляндияса художествоа котыр» лӧсьӧдӧм, коді кутіс тӧждысьны и серпасасьысьясӧс велӧдӧм вӧсна. ХІХ нэм шӧрын кужӧмлун да велӧдчӧм сертиыс медся нималана финн серпасасьысьяс пиысь ӧти, Р. В. Экман вӧчис романтика сямын портретъяс да вӧлтар серпасъяс, но торйӧн нин тӧдчанаӧн вӧліны сылӧн прӧстӧй йӧзлысь олӧм петкӧдлысь серпасъясыс. Пемӧсъяс да ывла выв серпасалӧмын нималанаӧн лоисны фон Бритт вокъяс, Магнус, Вилгелм да Фердінанд, кодъяслӧн пемӧсъясӧс серпасалӧмыс вӧлі матын бидер-мейер стиль дорӧ. Ывла выв медтӧдчана финн серпасалысьяс лыдысь и Вернэр Холмберг, коді кутчысис сідз шусяна дюссельдорфса школаӧ (кулі 1860 воӧ). Сійӧ вӧлі Финляндияын медводдзаӧн, коді воӧдчис мирас быдлаын нималысь выйӧдз.

ХІХ нэм мӧд джынйын живопись ёна кыпӧдчӧ, тайӧ кадыс Финляндияса искусствоын тӧдса кыдз «зарни кадколаст». Сэкся ыджыд мастеръясӧн вӧліны историяын лоӧмторъяс да йӧзлысь оласног петкӧдлысь Алберт Эдэлфелт, кыдзи реализм, сідзи и символизм радейтысь Аксэлі Галлэн-Каллэла, коді восьтіс аслыспӧлӧс национальнӧй Калевала стиль, сідзжӧ Ээро Ярнэфелт, коді серпасавліс прӧстӧй йӧзлысь олӧм да вӧчліс шензьӧдана портрет-чужӧм-пасъяс. «Зарни кадколастӧ» тӧдчана пай пуктісны и нывбаба-серпасасьысьяс. На пиысь медтӧдчанаясӧн вӧліны Хэлэне Шъерфбек да Мария Виик. Кык нэм костын символизм петкӧдлысьясӧн вӧліны Магнус Энкелл да Хуго Сімберг.

ХХ нэмся кызьӧд вояс пуксигӧн котыртчис серпасасьысьяслӧн «Сэптэм» чукӧр, коді кӧсйис паськӧдны Финляндияса серпасасьӧмсӧ национальнӧй тематика сайӧ да кыпӧдны мирас медвылыс войтыркостса тшупӧдӧдз. 1917 воӧ чужис «Сэптэмлы» паныда экспрессионист-кубистъяслӧн «Вӧльгым тӧлысся чукӧр», коді ыджыдаліс 1920-ӧд вояс заводитчигӧн да сӧвмӧдіс искусствосӧ национальнӧй подув вылын. Унаӧн на пиысь петісны прӧстӧй йӧз пӧвстысь. Котырнас веськӧдліс аслыспӧлӧс, крепыд экспрессионист Тюко Саллінэн. Тӧдчанаӧн вӧліны и уджалысь йӧзӧс серпасалысь Юхо Риссанэн, абу вывтіасьысь кубист Алвар Кавэн, «Финляндияын медводдза збыль богема» Ялмари Руококоски да пемыд рӧмъясӧн кужӧмӧн вӧдитчысь Маркус Коллін.

1920–1930 воясӧ политикаын да овмӧсын кризисдырся искусство бӧрын пуксис национальнӧй модернизм. Сійӧс чужтіс 1933 воӧ том серпасасьысьяслысь оппозиция «Йирым тӧлысся чукӧр», коді водзӧ нуӧдіс «Вӧльгым тӧлысся чукӧрлысь» босьтчӧмъяссӧ.

«Йирым тӧлысся чукӧр» котыртісны Эрнст Крон да Сакари Тохка. 1930-ӧд воясся серпасасьысьясысь тӧдса сідзжӧ Отто Мякиля, кодӧс лыддьӧны Финляндияса медводдза сюрреалистӧн. Сійӧ воясас нима финн экспрессионистӧн коли на и Хелэнэ Шъерфбек, коді вӧлі абу на воштӧма творческӧй вынсӧ.

Мӧд мирӧвӧй война помасигкежлӧ Финляндияса искусство некымын во нин вӧлі янсӧдӧма Му шарса модернизма нырвизьясысь, кодъяскӧд йитӧдъяс бара ёнмисны сӧмын 1960-ӧд вояс заводитчигӧн. Война бӧрын выльысь кыпӧдчис 1930-ӧд воясӧ котыртӧм «Йирым тӧлысся чукӧр». Сыӧн юрнуӧдысьӧн лои Аймо Канэрва, кодлы вайисны гора нимсӧ аквареля мича ывла выв серпасъяс да збоя вӧчӧм зэв аслыссикас портретъяс.

Модерна финн серпасасьӧмын зэв тӧдчанаӧн вӧлі 1956 воӧ котыртӧм «француз нырвизя» серпасасьысьяслӧн «Призма» чукӧр. Сы пыр и Суомиӧ йиджис модернизмыс. Тані медся кывсисны постимпрессионистка Сігрид Шоман да абстракционизм-конкретивизмын вына Сам Ванні.

ХХ нэмся бӧръя дас воясся збой колористъяс — Аніта Снэллман да Рафаэль Варді. Сюрреалистъяс лыдын Юхані Лінноваара, Алпо Яакола да Рейдар Сярестӧніэми. Лінноваара лои нималанаӧн 1960-ӧд воясӧ история йылысь уджъясӧн, кӧні сійӧ петкӧдліс торъя тӧдчана йӧзӧс, маркиз де Садсянь босьтчӧмӧн. Яаколалӧн наивизма мавтӧм серпасъяслы лӧсялӧ пемыд да аскет нога рӧмъяс, мӧдарӧ, ловъя, а то и яръюгыд рӧмаӧсь Сярестӧніэмилӧн ыджыд, тшӧкыдджыкасӧ Лапландия петкӧдлысь серпасъясыс.

1963 воӧ котыртӧм «Рака тӧлысся чукӧрын» нималіс Финляндияса модерн искусствоын некымын тӧдчана мастер, кыдзи Яакко Сіэвянэн, Эско Тірронэн да Улла Рантанэн, а сідзжӧ уна пӧлӧс сяма Киммо Кайванто, коді тӧдса и кыдз график, и кыдз скульптор.

Ӧнія графикъяс пиысь мир пасьта нималӧм воис Пентті Каскипуролы, коді аслас бура мольӧдӧм, кокньыдик, интима уджъясас матысянь казялӧ быд лунъясӧ — картупельсянь калбасӧдз.

МРАМОРЫСЬ ДА ГРАНИТЫСЬ ВӦЧӦМ МИЧ

Финн сёртӧм (скульптура) восьтысьӧн лыддьӧны 1816 воӧ кулӧм Эрик Кайнбергӧс, коді 1814 воӧ Туркуса академиялы Калевала серти вӧчӧм рельефъясас йӧз синлы медводдзаысь петкӧдліс финн мифологияысь ӧбликъяс, мед кӧть и Грецияса античнӧй геройясӧс моз на. Калевала сюрӧс вылын уджаліс и Швецияын чужлӧм Карл Энэас Шӧстранд, кодӧс велӧдлӧмны выль классицизм серти. Татшӧм визьті муніс сідзжӧ Валтэр Рунэберг, коді вӧчис Хельсинкиын финн литератураса классик, аслас ай Й. Л. Рунэберглы (1885) да Ӧльӧксан ІІ-лы (1894) памятникъяс.

Валтэр Рунэбергкӧд ӧти кадӧ олісны Копенгагенын да Римын ёнджыкасӧ уджавлысь, ХІХ нэм мӧд джынйын нималана финн сёртысь (скульптор) Йоханнэс Таканэн, реализма нырвизь петкӧдлысь Роберт Стигелл да сідзжӧ Парижын дыр олысь портретъяс вӧчысь да сёртысь Виллэ Валлгрен.

Кор асшӧрлуна нин Финляндиялы ковмис ортсы мир водзас петкӧдчыны ас, мукӧдсьыс торъялана ӧбликӧн, кызвын могыс тан уси сёртӧм (скульптура) вылӧ. Сійӧ лои том республикалӧн искусствоын медтӧдчанаӧн. «Нациялӧн медводдза сёртысьӧн» шуисны Вяйно Аалтонэнӧс. Сылӧн монументъясыс лоины тӧдчанаӧн Финляндияӧн асьсӧ выль ног вежӧртӧмын. Сёртӧмъясас сійӧ петкӧдліс финнлун^финляндство/^ (suomalaіsuus, финскость) вылӧ медся бур видзӧдлас да лӧсьӧдіс войвыв войтырлысь сэтшӧм ӧблик, коді нимӧдӧ-кыпӧдӧ тайӧ йӧзсӧ.

Кык мирӧвӧй война костын Аалтонэнӧн писькӧдӧм реализм туйвизьсӧ водзӧ нуӧдіс Аймо Тукиайнэн. Хельсинкиын 1960 воӧ Маннергеймлы верзьӧма памятник сувтӧдӧм бӧрын аслас стильын сійӧ паськӧдчис тшӧтш и абстракционизмлань.

Финляндиялысь сёртӧм ёна выльмӧдысьӧн лои Эйла Хилтунэн, коді емдонысь^сталь/^ да ыргӧнысь вӧчасигӧн кутіс вӧдитчыны кӧрт пузьӧдан техникаӧн. Сылӧн меднималана уджыс — композитор Сібеліуслы памятник. Хельсинкиӧ сійӧс сувтӧдӧма 1967 воын. Тайӧ емдон трубаясысь пузьӧдӧмӧн орган моз йитлӧм тэчас. Сы вӧсна мый нималана йӧзлы памятникъяссӧ войдӧр финъяс велалӧмаӧсь аддзыны кыдзи налысь портретъяс, то найӧ эз на вӧвны дасьӧсь гӧгӧрвоны модернизма сёртӧмтӧ. Сібеліус-монумент чужтіс чорыд вен, но монументӧ композиторлысь чужӧмпас содтӧм бӧрын сійӧ регыдӧн лӧньны заводитіс. Тайӧ монументыс восьтіс туй бӧрынджык паськалысь видзӧдласлы, мый казьтылан пасас абу быть петкӧдлыны мортсӧ.

Выль нырвизьяс да туйяс збоя видлаліс сідзжӧ нывбаба-сёртысь Лайла Пуллінэн, коді повтӧг мездысис важ, вужъясьӧм нин видзӧдласъясысь да йитіс быттьӧкӧ дзик лӧсявтӧм либӧ ӧта-мӧдсьыс ёна торъялысь материалъяс, шуам, кыдзи мрамор да бронза, да вӧчасигас тшӧтш вӧдитчис взрыв вӧчан техникаӧн. Кайн Таппер тшӧкыдджыка вӧчасьӧ пуысь, кодӧс зэв бура лӧсьӧдӧ-дасьтӧ. Харри Кивиярвилы мусаджык сьӧд гранит. Сылысь шыльӧдӧм ыджыд гранит палакъясысь Паасікивилы абстракта монумент сувтӧдӧма Хельсинкиын 1982 воӧ. Зэв чорыд вен чужтіс президент Ристо Рютілы памятник, кодӧс минимализм да конструктивизм сямын вӧчис Вейкко Мюллэр да кодӧс восьтісны Хельсинкиын 1994 воӧ.

ВИЧКО ЛЭПТЫСЬЯС, КЕРКА ПРОЕКТИРУЙТЫСЬЯС

Шӧр нэмъясся Финляндиялӧн архитектураысь медтӧдчана памятникъясыс — Туркуса, Хямеса да Выборгса изкаръяс да замокъяс, а сідзжӧ неуна сёрджык кадся Олавинлінна да руд гранитысь тэчӧм веськыд пельӧсъяса вичкояс. Выль кад заводитчигӧн, ХVІ нэмын, дворяна тшӧтш мӧдісны изйысь лэптавны тшапа петкӧдчысь олан замокъяс, кодъяслысь мыгӧръяссӧ да пытшкӧссӧ ХVІІ нэмся ыджыд канму кадколастӧ вӧчлісны барокко сямын. ХVІІІ нэмся архитектуралы медсясӧ лӧсялӧны пу вичкояс, кодъясӧс проектируйтлісны да лэптылісны прӧстӧй йӧз пиысь петӧм, черӧн вӧдитчыны бура кужысь войтыр.

ХVІІІ нэм помын Финляндияса архитектура мӧдӧдчис классицизм туйӧд, кор содіс изйысь кыдзи вичко, сідзи и мукӧд стрӧйба лэптӧм. Тайӧ нырвизьсӧ нималана петкӧдлысьӧн вӧлі рӧдвуж сертиыс немеч К. Л. Энгель, коді Хельсинкиӧ локтӧдзыс уджавліс Таллинын да Питирын. Энгель проектируйтіс Финляндияса Ыджыд ӧксыув юркарӧн лоысь Хельсинкиын ампир стиля шӧрин, мыйтакӧ ичӧт Питир кодьӧс, кытчӧ пырисны университет да сенат стрӧйбаяс, университетлӧн библиотека да вежа Микулай вичко — ӧні Хельсинкилӧн кафедраа крамыс. Содтӧд Энгель проектируйтіс Финляндияын мукӧдлаӧ выль классицизм нога вичкояс да мукӧд ыджыд керка. Сійӧ лӧсьӧдіс сідзжӧ уна мукӧд карлы, тшӧтш и Туркулы, план.

1840 вояссянь выль классицизм бӧрын воисны архитектураын важ стильяс кутшӧмакӧ мӧдпӧвъялысь нырвизьяс, кыдз выль готика, кодӧс торъя ёна радейтіс Эрнст Бернхард Лорман, сідзжӧ выль ренессанс, кодӧс петкӧдлӧ Хельсинкиын Георг Тэодор Хиевитцӧн проектируйтӧм рыцарство керка. Тайӧ жӧ нырвизя архитекторӧн вӧлі Тэодор Хойер, коді лӧсьӧдіс Хельсинкиын уна олан да уджалан керка, на лыдын «Атэнэум» искусствояс музей.

ХІХ нэм помын выль «Арт ново» нырвизь, либӧ мӧд ног «югенд» стиль, паськаліс и Финляндияын, кӧні сылы уна вуджис национальнӧй романтизмысь. Тайӧ стильыслы лӧсялӧны руд гранитысь джуджыд башняяса да кыз стена кафедраа крам Тампереын (1907), кодлы проектсӧ вӧчис Ларс Сонк. Либӧ 1900 воӧ Парижын Ставмирса выставка вылын Финляндиялӧн павильон, кодӧс проектируйтісны куим архитектор — Герман Геселліус, Армас Ліндгрен да Эліэль Сааринэн. Либӧ Хельсинкиын Национальнӧй музейлӧн 1910 вося стрӧйба. Сааринэнлӧн проект серти вӧчӧм зэв торъялысь стрӧйбаӧн лои Хельсинки шӧрын кӧрт туй вокзал, кодлӧн медводдза юкӧныс вӧлі дась 1905 воӧ, но лэдзисны сӧмын 1919-ӧдӧ. 1923 воӧ Сааринэн овмӧдчис США-ӧ, кӧні аслыс вӧчис эз омӧль карьера.

1920-ӧд воясӧ нин национальнӧй романтизм сетіс туйсӧ классицизмлы, кодӧс мукӧд пӧвстын петкӧдліс парламент керка проектируйтысь архитектор Й. С. Сірен. Сэсся 1920-ӧд вояс помӧ классицизмӧс вежис функционализм, кодлы колӧны вӧлі гӧгӧрвоана, кокньыд да олӧмыслы лӧсялана решениеяс. Керкаяслӧн лӧсяланлун — «модаыс лӧсялӧ коланлуныслы» — лои медтӧдчана подулӧн.

Функционализмлы туй писькӧдысьясӧн вӧліны Эрик Брюггман, а сідзжӧ бӧрын Му шар пасьта нималысь, уна сикас таланта Алвар Аалто, коді функционализм сямын проектируйтіс тшӧтш и пызан-улӧс да гортса мукӧд пу кӧлуй. Функционализм яръюгыда петкӧдлысь стрӧйба — Паймиоын Аалтоӧн проектируйтӧм шойччан-бурдӧдчан керка, кодӧс лэптісны 1933 воӧ.

1950-1960 вояс вӧліны Финляндияса архитектураын тӧдчымӧн кыпӧдчан кадӧн, кор сылӧн нималӧмыс паськаліс быдлаын. Выль суоми архитектураын нырщикаліс Алвар Аалто, коді керкаяс кындзи проектируйталіс предприятиеяс. Мӧд мирӧвӧй война бӧрын сылӧн уджыс медсясӧ вӧлі арталӧма гӧрд кирпич вӧдитчӧм вылӧ. Сійӧ кадся медся нималана уджъяс лыдын — Ювяскюляса университетлӧн комплекс, Эспооса Техника вылыс школа, Хельсинкиын пенсияяс кузя ведомстволӧн стрӧйба.

1950 вояс помлань нин Аалто бӧр кутіс вӧдитчыны еджыд веркӧсъясӧн, кодъясӧс лыддьыліс бурӧн 1930 воясӧ на. Аалтолысь «еджыд кадколастсӧ» бура петкӧдлӧ, мукӧд лыдын, Хельсинкиын концертъяс да конгрессъяс вылӧ арталӧм да 1971 воӧ помӧдз эштӧдӧм-лэптӧм Финляндия двореч.

Вилйо Ревелл заводитіс 1930 воясӧ кыдз функционалист. Сылӧн бӧръяджык кадся нималана уджыс — Торонтоын карса керка (Канада), кодӧс кыпӧдӧма 1965 воӧ.

Рейма Пиэтілялысь уджсӧ медбура петкӧдлӧ «Діполі» — Эспооса Техника вылыс школаысь студентъяслы зэв ыджыд стрӧйба. Піетілялӧн Райли гӧтырыскӧд проект серти вӧчӧмторъясысь ёнджыка тӧдсаӧсь да аслыспӧлӧсӧсь Тампере карса «Метсо» библиотека, кодӧс эштӧдісны 1986 воӧ, да сідзжӧ Мянтюніемиын (Хельсинки) республикаса президентлы 1993 воӧ кыпӧдӧм резиденция.

Мӧд архитектор гозъя, Хейкки да Каийа Сіренъяслӧн уджыс тшӧтш уна да быд сикас. Найӧ нималӧны оз сӧмын Финляндияын проектируйтӧм уна керкаӧн, велӧдчанінӧн да вичкоӧн, да тшӧтш йӧз муясын вӧчӧмторйӧн. Хельсинкиса нималантор да туристъясӧн торъя видзӧдалантор — архитектор вокъяс Тимо да Туомо Суомалайнэнъяслӧн повтӧм проект серти Тэмппеліаукио вичко (1969), кодӧс мыйкӧ мында быттьӧ сюйӧма кырта изйӧ.

Ӧнія кадся финн архитектураын медся кывсянаторъяссьыс — Эспооын лэптӧм Тапиола парк-кар, торйӧн нин сылӧн олан керкаясыс: башняяс, уна судтааяс, радъяса да ас керкаяс нималӧны суоми архитектураын кыдзи медбура проектируйтӧм оланін.

СЕРПАСА ПРОМЫШЛЕННОСТЬ: «ФИНН ДИЗАЙН»

1870 воясӧ Финляндияын чужис уна нога серпасасян промышленность. Шуам, Хельсинкиын заводитіс уджавны «Арабия» нима фарфор завод да 1874 воӧ панӧм Суомиса прикладнӧй искусство объединение мӧдіс тӧждысьны серпасасьысь-прикладникъясӧс профессиональнӧя велӧдӧм вӧсна да лӧсьӧдіс серпасасян промышленностьлысь музей. Прикладнӧй искусствоын медводдзаясӧн вӧліны Аксэль Галлэн-Каллэла да Швецияын чужӧм Луис Спарре. Спарреыс подулаліс 1897 воӧ Хельсинкисянь рытыввылын, Порвооын, «Ирис» завод, кӧні вӧчалісны сылӧн проектъяс серти улӧс-пызан. Заводас керамика вӧчанінӧн веськӧдлысьӧ вайӧдны сяммисны Бельгияысь А. В. Финчӧс. «Ирисын» лэдзӧмторйыс вӧлі мирас медбуръяс лыдын, но век жӧ уджсӧ ковмис чинтыны и чинтыны, а 1902 воӧ завод сувтіс дзикӧдз.

1900 воӧ Парижса выставка вылын, кӧні Финляндиялӧн вӧлі аслас торъя павильон, кӧть эськӧ сэки и пырис на Россия империяӧ, быдӧнӧс кыскис финн серпасасян промышленностьӧн лэдзӧмторйыс. Колӧ пасйыны, мый национальнӧй романтика стиля зэв ыджыд мастеръяс Галлэн-Каллэла, а сідзжӧ Армас Ліндгрен да Эліэль Сааринэн тӧдсаӧсь кыдз серпаса промышленностьӧн лэдзанторъяссӧ проектируйтысьяс.

Кык мирӧвӧй война костын прикладнӧй искусствоас медтӧдчана мастер Артту Бруммер, мебель да художествоа стеклӧ вӧчалысь, вӧлі и уна серпасасьысьӧс велӧдысьӧн да лов кыпӧдысь батьӧн. 1935 воӧ Финляндияын вӧлі восьтӧма прикладнӧй искусствоын нималана «Артэк» фирма, кодлы подув пуктысьясысь ӧтиӧн вӧлі архитектор Алвар Аалто. Сыӧн проектируйтӧм вазаяс да синӧм кыддзысь вӧчӧм улӧс-пызан, кодъясӧс «Артэк» заводитіс лэдзны 1930 воясӧ нин, и ӧні на нималӧны.

Серпас промышленность ёна кыпӧдчыны заводитіс Мӧд мирӧвӧй война бӧрын. Шензьӧданатор лои Миланса триенал вылын 1951 воӧ, кӧні финъяслы сетісны ставсӧ 25 награда да премия, на пиын 8 зарни медаль. Тадзи заводитчис Финляндияса серпаса промышленностьлӧн «зарни кад», а «финн дизайн» лои зэв бур тӧвар пасӧн.

Выль нырвизь нуӧдісны Тапио Вирккала, Кай Франк да томджыкъяс пиысь сідзжӧ Тімо Сарпанэва. Торъя нин уна пӧлӧс таланта Вирккала лӧсьӧдаліс эз сӧмын моднӧй дозмук да художествоа стеклӧ, клянича. Вӧчасянторнас сылы вӧлі и фарфор, сімтӧм емдон, пу, эзысь да керамика. Таысь кындзи, сійӧ серпасаліс сьӧм да пошта маркаяс. 1950 вояс заводитчигӧн Кай Франк Суомиын медводдзаӧн лӧсьӧдіс керамикаысь дозмук серияӧн лэдзӧм. Гортса уна кӧлуй вӧчалӧмын, тшӧтш и «сӧстӧм искусствоын» нималанаӧн лоӧм Франк дыр уджаліс Нуутаярвиса стеклӧ заводын да «Арабия» фарфор фабрикаын художество веськӧдлысьӧн.

Тімо Сарпанэвалӧн кужӧмлуныс уна пӧлӧс, кӧть сылӧн медрадейтана материалыс стеклӧ. Аслас вӧчӧмторъясысь сійӧ босьтіс «Гран При» Миланса триенал вылын 1954 воӧ. Сарпанэва тшӧтш лӧсьӧдіс стеклӧ да фарфор кӧлуйлы уна модель йӧз муясса заводъяслы.

ЛИТЕРАТУРАЫН ГЫРЫСЬ НИМЪЯС

Финн кывъя литературалӧн бать Микаэль Агрикола гижис уна, сійӧ жӧ лӧсьӧдіс анбур да вуджӧдіс Выль кӧсйысьӧм (1548). Дзоньнас библиясӧ финн кыв вылӧ вуджӧдны помалісны матӧ сё воӧн сёрӧнджык (1642). Финн кыв дыр кольліс сӧмын вичко небӧг кывйӧн. Делӧыс ньӧжйӧник кутіс вежсьыны сӧмын сы бӧрын, кор ХVІІ нэмӧ лои подулалӧма Туркуса университет. ХVІІІ нэм воддза джынйын яр феннофил Даніэль Юслэніус лэдзис финн кывкуд (1745). Нэм мӧд джынйын кыв материал да войтырлысь обычайяс зіля чукӧртысь Кристфриэд Ганандэр йӧзӧдіс финн кыв вылын ӧдйӧ зэв нималанаӧн лоысь медицина небӧгъяс. Но торйӧн нин нимавліс йӧзкостса поэзия, история да финн кыв туялысь Х. Г. Портан.

ХІХ нэм пуксигӧн чужысь сідз шусяна Туркуса романтиклӧн уджтасӧн лои — садьмӧдны финъяслысь национальнӧй аскылӧмсӧ да сӧвмӧдны финн кывъя культура. Став сьӧлӧмнас финнлун^финляндство/^ вӧсна сувтысь, газет лэдзысь А. И. Арвидссон гижис история йылысь небӧгъяс, йӧзкостса поэзия да обычайяс чукӧртысь К. А. Готтлунд тшӧтш небӧгъяс йӧзӧдліс суоми кыв вылын. Яакко Ютэйні финн кывйӧн гижаліс кокньыдик пьесаяс да видлаліс лӧсьӧдавны новеллаяс; сійӧ и вӧлі финн кывъя художествоа медводдза гижысьӧн.

Университетсӧ Туркуысь юркарӧ вуджӧдӧм бӧрын чужис Хельсинкиса романтика ним улын тӧдса нырвизь, кодӧс медшӧр нуӧдысьӧн вӧлі Помлунся котыр («Субботнее общество»), коді уджаліс 1830 воясӧ. Тайӧ котырас вӧліны швед кывъя гижысь Й. Л. Рунэберг («Прапорщик Столлӧн висьтъяс» баллада чукӧр (1848–60) да мукӧд нималана небӧг гижӧмӧн кыптіс Финляндияса народнӧй гижысьӧдз), нӧшта на тӧдсаджык бурдӧдчысь Эліас Лӧннрот, йӧзкостса поэзия зіля чукӧртысь, коді йӧзӧдіс «Калевала» национальнӧй эпос да «Кантелетар» йӧзкостса лирикачукӧр (1840–41). Помлунся котырӧ пырлісны тшӧтш Йохан Вилхелм Снэллман — философ, газеталысь, политик да фенноман; Закариас Топеліус — гижысь, газеталысь, история туялысь. Сылӧн важ олӧм йылысь швед кывъя романъясыс матыстісны Финляндиялысь ылӧ кольӧм кадсӧ сэкся прӧстӧй лыддьысьысьлы, а кыдзи мойд гижысьӧс сійӧс ӧткодялӧны данияса Г. Х. Андэрсэнкӧд.

1860-ӧд воясӧ финн кывъя литературалӧн лои ыджыд кыпӧдчӧм, кӧні медтӧдчанаӧн вӧлі Алэксіс Киви. Сылӧн «Куллэрво» ворсӧмыс (1864), кодлысь подувсӧ гумовтӧма Калевалаысь, вӧлі медводдза финн кывъя трагедияӧн. Кивилӧн мӧд ворсӧм, коді петіс сійӧ жӧ воӧ, «Нуммисуутарит» — вӧлі теш. Библия подув вылын гижӧм «Лэа» ворсӧмлӧн медводдза рыт вӧлі 1869-ӧд воӧ да лои Финляндия театрлӧн тӧдчана лунӧн, сэксянь лыддьыссьӧ финн кывъя театрлӧн коставлытӧг уджавны заводитӧм. Кивилӧн медшӧр уджыс — «Сизим вок» ыджыд роман — вӧлі йӧзӧдӧма 1870-ӧд воӧ, кӧні сёрниыс муніс ыръян, пемыд вокъяслӧн йӧзкотырса мортъясӧ пӧрӧм йылысь. Киви тшӧтш вӧлі тӧдчана лирикӧн.

1880 воясӧ литератураын ыджыдаліс реализм. Сы дор медтӧдчана мунысьясӧн вӧліны драматург Минна Кант, коді яра кулитіс йӧзкотырлысь тырмытӧмторъяссӧ, кыдзи нывбабаяслысь да уджалысьяслысь сьӧкыд олӧмсӧ, да Юхані Ахо, кодлӧн «Кӧрт туй» нима медводдза романас (1884) висьтавсьӧ, кыдзи сиктса гозъя поездӧн медводдзаысь мунӧны. Ахо вӧлі тшӧтш зэв уна новелла гижысьӧн, сылысь уна удж регыд лои вуджӧдӧма мукӧд кыв вылӧ. Сійӧ вӧлі Скандинавияын дай дзоньнас Европаын муртса кӧ эз меднималана финн гижысьӧн.

ХІХ-ХХ нэмъяс костын реализм пыдди водзӧ петіс национальнӧй выль романтизм. Сійӧс ыджыд вынӧн петкӧдліс Эйно Лэйно, медсясӧ шензьӧдана лӧсьыда гижысь поэт-лирик, но сылӧн вӧліны тшӧтш романъяс да пьесаяс.

Кык мирӧвӧй война костын литература вӧлі ён медводз зумыд прозаӧн, коді петкӧдліс критикаа реализм сямын йӧзкотырлысь сӧвмӧмсӧ. Илмари Киантолӧн автономия кадӧ нин заводитчӧм творчествоыс водзӧ муніс и Финляндиялы асшӧрлун шедӧдӧм бӧрын. «Гӧрд визь» (1909) романас сійӧ петкӧдліс 1907 воын парламентӧ медводдза бӧрйысьӧм да та вылӧ гырысь каръясысь бокын олысь йӧзлысь видзӧдлас. «Рююсюрантаса Йоосэппи» (1924) мӧд зэв лыддяна романын Кианто гижӧ канму пельӧсъяслӧн гӧльлун йылысь да петкӧдлӧ финъяслы ёна жӧ тӧдса лёкторъяс: аскур вийӧдӧм да юӧм.

Нация кулитан паса Йоэль Лэхтонэнлӧн «Путкинотко» роман (1919-20), кӧні шӧр мӧвпыс тшӧтш гӧльлун да нӧшта и йӧзкотырлӧн сійӧ лёкторйыс, кодлӧн вужъясыс кыссьӧны 1918 вося пытшкӧс (гражданскӧй) тышсянь. Автономия дырйи романтикӧн заводитысь Волтэр Килпи 1930 воясӧ мӧдіс гижны діясвывса аслыспӧлӧс олӧм йылысь. «Аласталоса гӧстинӧйын» (1933) романын сюрӧсыслӧн вывті ньӧжйӧ мунӧм вӧсна, быд поснитор петкӧдлӧм да кузь сёрникузяясӧн вӧдитчӧм вӧсна Килпиӧс нимтісны Финляндияса Джеймс Джойсӧн.

Ф. Э. Сілланпяялӧн воддза гижӧдъясысь медтӧдчана — 1918 вося пытшкӧсса война дырйи аддзылӧмторъяс йылысь висьталысь «Ен нога корысялӧм» роман (1919). Бӧръяджык творчествоас сійӧ петкӧдчӧ лирикааджык гижӧдъясӧн («Сілъя, либӧ Томӧн унмовсьӧм», 1931). Ф. Э. Сілланпяя — Финляндияын дзик ӧти гижысь, кодлы сетӧма Нобельлысь премия (1939). Айно Каллас вӧлі аслыспӧлӧс прозаикӧн, коді история йылысь балладаясас («Рейгиса пастор», 1926; «Кӧинлӧн гӧтырпу», 1928 да мукӧд), кужӧмӧн вӧдитчӧ важмӧм кывйӧн.

Сійӧ кадся том прозаикъяс пиысь тӧдчанаӧн вӧліны Тойво Пекканэн, коді медводдзаӧн босьтчис петкӧдлыны промышленностьын уджалысьясӧс («Завод вуджӧр улын», 1932), да Пентті Хаанпяя — шензьӧдысь бур стилист, кодлӧн шӧр петкӧдланторйӧн вӧліны озыръяс, армия да вичко («Плац да казарма», 1928).

Модернизм Суомиын медводз тыдовтчис Финляндияса шведъяслӧн кывбуръясын. На вылӧ тӧдчис кыдзи символизм да экспрессионизм, сідзи и имажинизм да сюрреализм. Тайӧ поэтъясыс вӧлі кӧсйӧны выльмӧдны кывсӧ да вӧляысьджык вежлавны ритмсӧ. Швед кывъя финн модернизмын гырысь нимъясӧн вӧліны Эдіт Сӧдэргран, Элмер Диктоніус, Гуннар Бйӧрлінг да Хагар Улссон.

Финн кывъя литератураӧ сэтшӧм жӧ выльторъяс пыртіс 1920 воясӧ артмӧм «Би нуысьяс» чукӧр. «Би нуысьясӧ» пырысьяс вӧдитчисны кывбуръясас прӧст, вӧляа размерӧн да эновтчисны рифмаысь. Ассьыныс кадсӧ гӧгӧрвоӧдысьяс, найӧ гумлалісны мӧвпъяснысӧ ылі муясысь да промышленностя каръяслӧн индустрияа романтикаысь. «Би нуысьяс» чукӧрлӧн «Восьтны ӧшиньяс Европаӧ» чукӧстӧмыс петкӧдлӧ, мый финн литературасӧ сійӧ кӧсйис вӧчны войтыръяс костсаӧн.

«Би нуысьяс» лыдӧ пырисны поэт-лирикъяс да нималана прозаикъяс. Медтӧдчана лирикъясӧн вӧліны Ууно Кайлас да Катри Вала, прозаикъясӧн — котырыслӧн юрнуӧдысь пыдди нималысь Олави Пааволайнэн («Ӧнія кад корсигӧн», 1929) да Мика Валтари. М. Валтари, финн гижысьяс лыдын йӧз муясас медся тӧдсаяс пиысь ӧти, заводитіс литератураын ассьыс уна нога кыптӧмсӧ 1920 воясся олӧм да карса йӧзӧс петкӧдлӧмӧн («Ыджыд иллюзия», 1928). Бӧрынджык сійӧ уна уджаліс история йылысь романъяс вылын.

Эз став нималана лирикыс сэки пыр «Би нуысьяс» чукӧрӧ. Шуам, Ааро Хеллаакоски коли аслас визьлы эскысьӧн, кыдзи и ритмӧн да музыкаа кывйӧн зэв кужӧмӧн вӧдитчысь Каарло Саркиа.

Драматургияын ныралысьӧн кывсис Эстонияын чужлӧм да 1904 воӧ на Суомиӧ воӧм Хелла Вуолійоки. 1936–1953 воясӧ сійӧ лӧсьӧдіс ассьыс Ніскавуори сериясӧ («Ніскавуориса нывбабаяс», «Ніскавуориса нянь», «Ніскавуориса том месань^хозяйка/^», «Ніскавуориса Хета», «Мый жӧ водзӧ, Ніскавуори?» пьесаяс).

Мӧд мирӧвӧй война бӧрын выль лирикалӧн пасӧн вӧлі рифмаысь эновтчӧм, кывбурлӧн прӧст, вӧляа размер да экспрессионизм. Выль поэзиялӧн медводдза чуксасьысьясӧн лоины Айла Мерилуото (медводдза кывбур чукӧрыс — «Стеклӧ вылӧ серпасасьӧм», 1946) да Лаури Виита (кар да уджалысь йӧзлӧн олӧм йылысь «Бетон гудралысь» небӧг, 1947).

Мерилуото да Винта бӧрын петкӧдчис 1950 воясся быдса модернист чукӧр: поэзияын кындзи прозаын да драматургияын нималанаӧн лоысь Ээва-Ліиза Маннэр, Финляндияын швед кывъя поэтъясысь ӧти Бу Карпелан, коді торъяліс вӧр-ва дінӧ матыслуннас, сэсся Лассі Нумми и аслыспӧлӧс да уна гижысь лирик, прозаик да драматург Пааво Хаавикко. Парадоксъясӧн кужӧмӧн вӧдитчысь, власть да политика гӧгӧрбок видлалысь Хаавикко, коді ас ногӧн жӧ вӧдитчӧ история темаӧн (тшӧкыда гижӧдъясыс петкӧдчӧны кыдзи документ, збыль история, кӧть абу сэтшӧмӧсь), лои ХХ нэм помын Финляндияса медыджыд гижысьяс лыдас.

Поэт Лаури Виита вӧлі тшӧтш и медводдза прозаикъяс лыдын, кодъясӧс казялісны война бӧрас. Тампереса промышленностьын уджалысьяслӧн содӧм-сӧвмӧм йылысь сылӧн «Морена» романыс (1950) ӧдйӧ пырис классикаӧ.

Прозалысь важысянь тӧдса туйвизь петкӧдлӧны сідзжӧ Вейкко Хуовинэн да Вяйно Лінна. Небыд нюмӧн мичӧдӧм «Хавуккаахоса мӧвпалысь» романын (1952) Хуовинэн видлалӧ пыдіын, ыджыд туйясысь бокын олӧмлысь философия, но бӧрынджык сійӧ петкӧдчӧ кыдз сатирик, коді кулитӧмӧн видзӧдӧ быдтор вылӧ: важ ног, ставлы тӧдса финн олӧмын унаторъяссянь ХХ нэмся историяын медыджыд диктаторъясӧдз, Гитлерӧдз да Сталинӧдз.

Вяйно Лінна лои войнабӧрся Финляндияын медся лыддяна гижысьӧн, кор 1954 воӧ помаліс «Тӧдтӧм салдат» романсӧ. Сэні Лінна некутшӧма мичмӧдтӧг, кыдзи вӧлі збыль вылас да кыдзи аддзисны салдатъяс, петкӧдліс 1941–1944 воясся тыш. Романыс первойсӧ лои финъяс пӧвстын ыджыд венлы помкаӧн. Сы серти лӧсьӧдӧма драма театрлы ворсантор да опералы либретто. «Тӧдтӧм салдат» серти вӧчӧма кык ыджыд фильм. Воддзасӧ, коді петіс 1955 воӧ, ӧти во чӧжӧн видзӧдіс миллион морт, Финляндияын нёльӧд пай олысьыс.

Куим тома «Тані, Войвыв кодзув улын» (1959–61) ыджыд романын Лінна видлалӧ асшӧр Финляндиялысь воддза кадся историясӧ, тшӧтш и 1918 вося шог лоӧмторъяс. Тайӧ гижӧдыс сідзжӧ чужтіс ыджыд вен: шӧр геройыс — революция дор сулалысь пролетарий.

Важысянь кыссьысь туйвизьӧд зумыда муніс и Мика Валтари, коді война бӧрын йӧзӧдіс история йылысь быдса серия гырысь роман: «Сінухе — египетса морт» (1945), «Микаэл Карвайалка» (1948), «Микаэл Хаким» (1949) да мукӧд, кодъясӧс вуджӧдӧма уна кыв вылӧ (медводдзасӧ — 30 вылӧ). На бӧрын Валтари гижис вичко да эскӧм йылысь романъяс.

Финн проза выльмӧдысьяс, выль туйвизьяс корсьысь лыдысь Вейо Мери, кодлы нимсӧ медводз вайис «Маниласа гез» роман (1957), да сійӧ лои финн литератураын торйӧн ёна вуджӧдана гижӧдӧн. Ээва Йоэнпелто вылӧ тӧдчис кыдз традиционализм, сідз и выль туйвизьяс корсьӧм. Сылысь прозасӧ медъясыда петкӧдлӧ Лохйа кар йылысь некымын роман (на лыдын «Быд ӧдзӧсӧд пӧльтӧ», «Быттьӧ ки пыдӧс вылын сэрапом» да мукӧд (1974-1980), кӧні висьтавсьӧ лунвыв Финляндияса заводъясын уджалысьяслӧн олӧм йылысь.

Швед кывъя прозаын нырнуӧдысьясыс — Кристэр Чилман (Финляндияысь бокын сылӧн медтӧдса «Мусаник принц» роман, 1975), Гёран Шилдт, Йӧрн Доннэр да Бу Карпелан. Кыдзи челядьлы швед кывйӧн гижысь, Му шар пасьта нималанаӧн лои Мууми-тролльяс йылысь абу ӧти небӧг лэдзысь Туве Янссон.

1970–1980 воясӧ финн прозалы лӧсялӧ куим шӧр визь: уджалысьясӧс петкӧдлӧм, шӧр класслысь олӧм петкӧдлӧм, сиктса олӧм петкӧдлӧм. Воддза визьсьыс медся яръюгыд Ханну Салама, кодлӧн 1976–83 воясӧ петӧм «Финляндия» роман серия вынсьӧдіс сійӧс ӧнія кадся медтӧдчана гижысьяс пиын. Шӧр класслӧн олӧм да кризисъяс бура тыдалӧны Эйла Пеннанэнлӧн «Тампере» трилогияын (1971–73), Кертту-Каарина Суосалмилӧн «Озыра олысь йӧз» (1969) да «Шуд кыйысь» (1982) романъясын, Ану Кайпайнэнлӧн «Оулуын аркангел» (1967), Ээва Килпилӧн «Кӧлысьдырся йӧктӧм» (1973) да Антті Туурилӧн «Вӧльгым помын» (1973), «Похйанмаа» (1982) романъясын.

Сиктса олӧм медбура петкӧдлӧны Эйно Сяйся аслас уна тома «Дзоридзалысь кынйира му» эпопеяын (1971–80) да Хейкки Турунэн, кодлӧн Войвыв Карелия йылысь романъясас видлалӧма сэтчӧс видз-му овмӧсын сьӧкыдлунъяссӧ.

1930 воясӧ на гижны босьтчысь Хелви Хямяляйнэн сэсся дыр чӧв олӧм бӧрын лэдзис «Менам тшӧтшъяяслӧн ун» шензьӧдана кывбур чукӧр, мыйысь сылы сетӧма 1988 воӧ «Финляндия» премия. 1985 воӧ лӧсьӧдӧм тайӧ премиясӧ сетлісны тшӧтш Бу Карпеланлы «Кыпӧдчысь тӧв» (1993) романысь да Ээва Йоэнпелтолы «Ёрдысь Мюллэр — авъя мужичӧй» (1994) романысь.

Томджык гижысьяс лыдысь тӧдсаӧсь Оллі Ялонэн, Роза Ліксом, Анйа Кауранэн, Анна-Лээна Хяркӧнэн да Йоні Скифтэсвик.

ТЕАТР ИСКУССТВО

ХVІІІ нэм мӧд джынсянь Финляндияӧд ветлісны швед да немеч артист котыръяс. Суомиын медводдза театр вӧлі лэптӧма Туркуын 1817 воӧ, а Хельсинкилӧн аслас театр керка воссис 1827-ӧдӧ. Йӧз муясса ворсысь котыръяслӧн петкӧдланторйыс вӧлі гӧгӧрвоана сӧмын мукӧд кывъяс тӧдысь торъя, медсясӧ озыр йӧзлы, мый вӧсна чужис национальнӧй театр лӧсьӧдны коланлун йылысь сёрни. Финн кывъя театр заводитіс уджавны 1869 вося тулысын, кор Хельсинкиын лои пуктӧма Алэксіс Енбилысь «Лэа» пьеса. Шӧр ворсысьӧн вӧлі швед артистка Шарлотте Раа, коді эз тӧд финн кывсӧ да, паметяс кутӧмӧн, велӧдіс суоми кывъя рольсӧ. Спектакль йылысь мӧвпыштіс Каарло Бергбом, коді бура мунысь «Лзаӧн» ышмӧм бӧрын пыр ӧтарӧ зілис восьтыны збыль финн кывъя театр. Мӧвпыс збыльмис 1872 вося тулысын. Хельсинкиын вӧлі пуктӧма подув Финн Театрлы. 33 во чӧж сійӧн веськӧдліс Бергбом, кодлы зэв ёна отсаліс Эмиліе чойыс. Сы вӧсна мый Хельсинкиын финн кывъя олысьыс эз на уна вӧв, Финн Театрлы ковмыліс ёна ветлӧдлыны Суоми пасьта выль видзӧдысьӧс корсьӧм могысь.

Финн Театрлӧн медводдза петкӧдчӧм Хельсинкиын вӧлі 1873 воӧ «Аркадіа» театр сцена вылын. Сылӧн аслас зэв мича стрӧйба лои дась 1902 воӧ, и сэк жӧ театрлы сетісны выль ним — Финляндияса Национальнӧй Театр. Первой кадӧ сылӧн медбур артисткаӧн вӧлі бӧрыннас легендаӧ пӧрӧм Ида Аалберг.

Хельсинкиысь кындзи, финн кывъя театр вӧлі и мукӧд карын. Выборгын театр чужис ХІХ-ХХ нэмъяс костын, да ХХ нэм пуксигӧн воссис сійӧ и Тампереын. Туркуын лӧсьӧдісны швед кывъя театр. Профессиональнӧйяскӧд ӧттшӧтш уджалісны ворсны радейтысьяслӧн театръяс, кодъяс пиысь профессионаллӧн кодь кужӧмлуннас торъялісны уджалысьяслӧн театръяс. Нырнуӧдысьӧн на пиын вӧлі 1901 воӧ Тампереын восьтӧм Йӧзкост театр. Хельсинкиын Йӧзкост театр мӧдіс уджавны 1899 воӧ нин. ХХ нэм заводитчигӧн уджалысь йӧзлӧн театръяс лоины Ваасаын, Коткаын, Туркуын да нӧшта ӧткымынлаын.

Мӧд мирӧвӧй война бӧрын Финляндияса театр олӧмӧ пырисны выльторъяс — коммунаса театръяс. На пиысь медводз воссис 1946 воӧ Турку карын. Ыджыд профессиональнӧйяс дінӧ содтӧд мӧдісны воссявны и экспериментируйтысь ичӧт театр-студияяс, кыдзи, шуам, Хельсинкиын «Интімитеаттери» да швед кывъя «Лілла Театерн» (Ичӧтик театр).

1960 воясся шуйга радикализм чужтіс выль ворсысь котыръяс, кыдзи «КОМ-Тэаттэри», да вайис важджык театръяслӧн уджӧ йӧзкотырлысь пыкӧдъяссӧ личӧдысь спектакльяс. Медся нин татшӧмӧн вӧлі 1966 воӧ Хельсинки университетса студентъяслӧн театрын Арво Салолысь «Лапуаса опера» пьеса ворсӧм.

1970 воясӧ Финляндияын ӧдйӧ паськалісны сідз шусяна гожся театръяс, кодъяс ворсӧны веськыда ывлаас. 1990 воясӧ Суомиын уджаліс 40 гӧгӧр профессиональнӧй театр.

Вылыс театр тӧдӧмлунъяс Финляндияын позьӧ босьтны Хельсинкиса вылыс театральнӧй школаын да Тампереса университетын.

Тӧдчана режиссёръясӧн да театрса веськӧдлысьясӧн вӧліны Тампереса йӧзкост театрӧн 1919–40 воясӧ юрнуӧдысь Кості Эло, сійӧн жӧ 1943–64 воясӧ веськӧдлысь Эйно Салмелайнэн, Вилхо Илмари, коді веськӧдліс Тампереса Театрӧн 1937–57 воясӧ, Финляндияса национальнӧй театрӧн юралысьяс Эйно Каліма (1917–50), Арви Кивимаа (1950–74) да Кай Савола (1974–91), а сідзжӧ 1955-сянь 1967 воӧдз «Лілла Театернӧн» веськӧдлысь Вивика Бандлер. Меднималана режиссёръяс 1980–1995 воясас — Каллэ Холмберг, Ральф Лонгбакка да Йоуко Туркка.

КИНО ИСКУССТВО

Художествоа ыджыд медводдза финн кино фильм петіс 1907 воӧ, а локтан дас вонас вӧлі вӧчӧма нин 27 да нӧшта 250 гӧгӧр уна сикас дженьыд фильмъяс. 1921 воӧ «Суоми-Фильми» акционер котыр лӧсьӧдӧмӧн ёна ӧддзӧдісны фильмъяс вӧчӧмсӧ. Суомиын сёрнитӧм (немӧй) кино вӧчан кадӧ (1906-30) водзын мунысь режиссёрӧн вӧлі Эркки Кару, коді 1923 воӧ снимайтіс Алэксіс Кивилӧн пъеса серти «Нуммисуутарит» фильм.

Сёрниа медводдза кинофильм Финляндияын петіс 1931 воӧ. Содтӧд вын финн кинематографлы сетіс 1933 воӧ лӧсьӧдӧм мӧд ыджыд «Суомен филмитэоллісуус» акционер котыр. Медтӧдчана режиссёръясӧн 1930 воясӧ вӧліны Тойво Сярккя да Ристо Орко, а кино вӧчан медбур материалӧн — финн классика романъяс.

Мӧд мирӧвӧй война дырйи кинолӧн вӧлі ыджыд тӧдчанлуныс кыдзи гажӧдысьлӧн, сідз и колана аскылӧмъяс чужтысьлӧн. Война бӧрын, 1950 воӧ, лои кино снимайтан коймӧд акционер котыр — «Феннада-Фильми». Сійӧ кадся бур фильмӧн вӧлі 1952 воӧ снимайтӧм «Войвывса еджыд кӧр» (режиссёр Эрик Блумберг), но финн кинематографын дзик аслыссикастор — 1953 воӧ Эдвин Лайнэӧн снимайтӧм «Тӧдтӧм салдат» фильм. Вӧчӧма сійӧс татшӧм жӧ нима роман серти да вӧлі и коли финъяслӧн медрадейтана кино фильмӧн.

1960 воясся выль нималана режиссёръясӧн лоины Микко Нісканэн («Мышку улын коль», 1966) да Ристо Ярва («Уджалысьлӧн луннебӧг»^дневник/^, 1967). Век жӧ 1960 воясӧ финн кинематограф мӧдіс ворссьыны телевидениелы. Сідзи, 1950 воясӧ кӧ Финляндияын вӧчӧма 200-ысь унджык кино фильм, 1960 воясӧ сӧмын нин 112, 1970-ӧдъясӧ — 72. 1980 воясӧ делӧыс мӧдіс эськӧ бурмыштны, но фильмъяс век жӧ оз вештыны асьнысӧ. Финн кинематографлы пыр ёнджыка лоӧ виччысьны йӧзсянь да канмусянь отсӧг.

Медбӧръя кызь вося нырнуӧдысь режиссёръясыс — Оке Ліндман, Матті Кассіла, Рауні Моллберг (1985 воӧ выль ног снимайтіс «Тӧдтӧм салдатсӧ»), Анссі Мянттяри, Аки да Мика Каурисмяки вокъяс да сідзжӧ Маркку Пӧлӧнэн.

МУЗЫКАА ОЛӦМ

Шӧр нэмъясся Финляндияын вичкоса да школаса сьыланкывъяслӧн тӧдчана чукӧрӧн вӧлі «Пиа Кантіонэс», кодӧс лэдзисны 1582 воӧ Германияын. Сэтчӧ чукӧртӧма кызвыннас шӧр европаса, но эм и финн сьыланкывъяс. Медважъясыс Х нэмся, медвыльясыс ХVІ нэмся.

Сы вӧсна, мый Финляндияын эз вӧвны ӧксыяс да дворбердса культура, водзынсӧ финъяслӧн эз вӧв озыр и инструмента музыка. Тӧдса сӧмын, мый ХVІ нэм шӧрын Турку изкарын вӧлӧма кутшӧмкӧ оркестр да мый сэк жӧ кутшӧмсюрӧ вичкоясын вӧліны органӧн ворсысьяс. Локтан нэмас найӧ да мукӧд сикас музыкантъяс Финляндияын содісны.

Финляндияын концертъяса да ворсысь котыръяса збыль музыкаа олӧм йылысь позьӧ сёрнитны сӧмын ХVІІІ нэмсянь. Суомилысь музыкаа олӧм сӧвмӧдӧмӧ тӧдчана пай пуктіс Туркуса университет, кодӧс восьтісны 1640 воӧ да кӧні ХVІІІ нэмӧ вӧлі нин музыкаӧн асланыс веськӧдлысь да оркестр. Нэм помас лӧсьӧдӧм Туркуса Музыка Котыр аслас концертъясӧн паськӧдіс музыкаын тӧдӧмлунъяс, 1827 воӧ сэтшӧм сяма котыр лоис и Хельсинкиын. Финляндияса медводдза кывсьысь композиторъясӧн лоисны Оулу карын ХVІІІ–ХІХ нэмъяс костын уджалысь, кларнетӧн зэв бура ворсысь Эрик Туліндберг да уна сикас камернӧй музыка лӧсьӧдлысь Бернхард Хенрик Крусэлл, коді сэсся томӧн на муніс Швецияӧ.

1820 воясӧ университет вӧлі вуджӧдӧма Хельсинкиӧ, коді лои тшӧтш финн музыкаа олӧмын тӧдчана шӧринӧн. Суоми музыкаа культура сӧвмӧмӧ медводдза ыджыд пай пуктіс 1833 восянь университетас музыкаӧ велӧдысь Фредрик Пасіус, рӧд сертиыс немеч. Сійӧс ыдждӧдлӧны финн музыкалӧн батьӧн. Пасіус гижис Финляндиялы национальнӧй кып. Сыӧн гижӧм «Король Карллӧн вӧралӧм» опералӧн 1852 вося премъера лои зэв тӧдчанаторйӧн. Нэм помся музыкантъясысь колӧ казьтыштны велӧдысь да композитор Мартін Вегеліусӧс, коді 1882 воӧ лӧсьӧдіс Хельсинкиын Музыка вылыс школа (ӧні Сібеліус Академия) да вӧлі сэні медводдза директорӧн. Колӧ казьтывны и уна сикас таланта капельмейстер Роберт Каянусӧс. 1882 воӧ сійӧ лӧсьӧдіс Хельсинкиса Филармония Котырлысь профессиональнӧй оркестр, кодысь бӧрынджык лои Хельсинки карса оркестр. 1883 воӧ чужис университетса велӧдчысьяслӧн и ӧні на сьылысь кор (Ыліоппиласкуннан Лаулайат).

Опералӧн збыльысь сӧвмӧм заводитчис 1870 воясӧ, кор Финн Театрын (ӧні Финляндияса Национальнӧй театр) лои лӧсьӧдӧма сьылан юкӧн, либӧ Финн опера, коді 1873-79 воясӧ петкӧдліс финн кывъя матӧ 30 опера, но сы бӧрын тайӧ искусствоыс мӧдіс кусны и некымын дас во чӧж вӧлі сӧмын ӧтка-ӧтка постановка.

Опера вылын тырвыйӧ бура мӧдісны уджавны сӧмын 1911 восянь, кор чужис «Ас мувывса опера» (1914 воӧ сійӧс кутісны шуны Финн Операӧн, а 1956-ӧдсянь сетісны Финляндияса Национальнӧй Опера ним). «Ас мувывса опералы» подув пуктысьӧн вӧлі сьылысь Айно Актэ, коді петкӧдчыліс Нью-Йоркса «Метрополитан-операын» да вӧлі вынсьӧдӧма Парижса Гранд-опералӧн примадоннаӧн 1897-1903 воясӧ. Сідзжӧ сійӧ котыртіс опера петкӧдлӧм Савонліннаын, Олави изкарын 1911-1916 да комынӧд воясӧ, но бӧрынджык тайӧ праздник-гажыс ваймис, и ловзьӧдісны выль пӧв 1967 воӧ. Сэксянь Савонліннаса опера фестивальяс лоӧны пыр паськыдджыка нималанаӧн, тшӧтш и мудоръяс сайын.

Жан Сібеліус творчестволӧн медводдза, национальнӧй романтизма кадколастыс усьӧ 1890 вояс вылӧ. Сідз, 1892 воӧ сійӧ гижис «Куллерво» симфония, а 1899-ӧдӧ Медводдза симфония да «Финляндия» симфоническӧй поэма, кодӧн Сібеліус сувтіс финн олӧм рочмӧдӧмлы паныд. Мӧд симфониясянь, кодӧс композитор помаліс 1901 воӧ, заводитчис Сібеліус творчествоын мӧд кадколаст, кор сылӧн чужисны скрипкалы концерт (1903, 1905), а сідзжӧ Коймӧд (1904–07) да Нёльӧд (1910–11) симфонияяс.

Финляндияса музыкаын национальнӧй романтизм коли медтӧдчанаӧн и 1920, и 1930 воясӧ. Жан Сібеліуслӧн тӧдчанлуныс сэки вӧлі век на ыджыд, кӧть и сылӧн творчествоыс мӧдіс чинны. Медбӧръя, Сизимӧд симфониясӧ Сібеліус помаліс 1924 воӧ, да бӧръя тӧдчана уджъясыс — Шекспирлӧн «Бушков» дінӧ музыка да «Тапиола» симфоническӧй поэма лоины дасьӧсь кык воӧн сёрӧнджык.

Томджык национальнӧй романтикӧн вӧлі операяс да симфонияяс лӧсьӧдлысь Лээви Мадэтойа, кодлӧн творчество вылӧ ёна тӧдчис Францияса музыка да кодлӧн нималана «Похялайсиа» операыс эштіс 1923 воӧ.

Национальнӧй романтизмкӧд ӧттшӧтш мӧдіс Финляндияын кыпӧдчыны европаса модернизм, кодысь эз ӧтдортчыв творчествоас и Сібеліус. Немеч сьыланкывъяс медбурӧн лыддьысь Юрйӧ Килпинэн лӧсьӧдіс 800 сьыланкыв финн, немеч да скандинав кывбуръяс вылӧ. Музыкаын выль европеизм петкӧдлысьясӧн вӧліны симфоническӧй рунояс да операяс лӧсьӧдлысь Вяйно Райтіо да Аарре Мериканто, кодлӧн модернизм ногӧн гижӧм «Юха» операыс (1920-22) вӧлі сэкся олысьяслы вывті сьӧкыд, мый вӧсна Финн Операӧн веськӧдлысьяс эз кӧсйыны пуктыны сійӧс сцена вылын. Медводдзаысь «Юха» лои пуктӧма сӧмын квайтымынӧд воясӧ.

Модернизмлӧн дзирдалан кодзулӧн 1920 вояс помын лои Ууно Клами, коді лӧсьӧдаліс оркестрлы поэмаяс, концертъяс да симфонияяс. Кламилӧн «Калевала» серия (1932) — финн композиторъяслӧн уджъясысь медтшӧкыда ворсантор.

Мӧд мирӧвӧй война бӧрын Финляндияса музыкаын ыджыдаліс на композитор котыр, коді кутчысис войнаяскостса традицияӧ. Уна нога таланта композитор Тауно Пюльккянэн, кодӧс корсюрӧ нимтӧны «Войвывса Пуччиниӧн», лӧсьӧдіс дас гӧгӧр опера да «Кулысь юсь» нима сьыланкыв чукӧр, кодӧс ӧткӧн сьыланторъяс пиысь зэв ёна донъялӧны. Кыдзи сьылӧм вылӧ, сідзи и ворсӧм вылӧ музыка лӧсьӧдӧмӧн нима лои Ахті Соннінэн.

Музыкаын выль нырвизь восьтӧмӧн лои Эйнар Энглундлӧн Медводдза симфония (1946). Выль музыкаын нырччысьӧн вӧлі и ритмик да колорист Эрик Бергман, коді лои йӧз муясын ӧдвакӧ эз медся тӧдса финн композиторӧн. Томджык композиторъяс пиысь кывсьӧ Йоонас Кокконэн, коді заводитіс камернӧй музыкаӧн 1950 воясӧ, но бӧрынджык вуджис симфонияяс вылӧ. И найӧ лоины медбуръяс лыдын. Шензьӧдана зіля да уна пӧлӧс жанрын уджалысь Эйноюхані Раутаваара лӧсьӧдіс симфонияяс, а сідзжӧ фортепьянолы, органлы, камернӧй оркестрлы да корлы музыка.

Выль финн опера кыпӧдӧмӧ медыджыд пай пуктіс Ауліс Саллінэн, кодлӧн уджъясыс лоины тӧдсаӧсь и мудор сайын. 1973–1974 воясӧ сійӧ гижис «Верзьӧма» опера Пааво Хаавикколӧн либретто серти, мӧд, «Гӧрд визь» нима, гижӧма Илмари Киантолӧн роман серти, и коймӧдыс — «Король мӧдӧдчӧ Францияӧ» (1984) — бара жӧ Хаавикколӧн либретто серти. 1993 во помын Саллінэнлӧн «Куллэрво» опера премьераӧн лои пасйӧма Хельсинкиын Финляндияса национальнӧй опералысь зэв мича выль стрӧйба восьтӧм.

Оркестрлы музыка гижӧмӧн ёнджыка тӧдса Пааво Хейнінэн, коді сідзжӧ лӧсьӧдліс и бур операяс.

Талунъя композиторъясысь колӧ нӧшта пасйыны Уско Мериляйнэнӧс, Эркки Салменхаараӧс, Пер Хенрик Нурдгренӧс да Калэви Ахоӧс и, дерт, тшӧтш томъясӧс — Кайя Саариахоӧс да Магнус Ліндбергӧс. Нывбаба-композитор, Финляндияын вель гежӧдтор, К. Саариахо лои паськыда нималанаӧн, а Ліндбергӧс лыддьӧны Сібелиіус бӧр медтӧдчана композиторӧн.

Уна финн артист нималӧ Му шар пасьта, на лыдын сопранояс Карита Маттіла, Маргарета Хаверинэн и Райлі Вилйакайнэн, басъяс да баритонъяс Мартті Талвела, Матті Салминэн, Яакко Рюхянэн, Том Краусе, Йорма Хюннінэн да Валтон Грӧнроос; а сідзжӧ виолончельӧн ворсысь Арто Норас, пианистъяс — Раф Готуні, Ээро Хейнонэн, Юхані Лагерспец да Оллі Мустонэн, дирижёръяс Пааво Берглунд, Лейф Сэгерстам, Окко Каму, Эса-Пекка Салонэн да Юкка-Пекка Сарастэ.

СПОРТЫН ЫДЖЫД КАНМУ

Кӧть и Финляндияса спортлӧн дай весиг физкультуралӧн вужъясыс петӧны зэв ылыс кадсянь, збыльысь ордйысьӧмъяс заводитчисны сӧмын ХІХ нэм мӧд джынйын, кор мӧдісны лоавны яхтсменъяслӧн, гимнастъяслӧн, вартчысьяслӧн, велосипедистъяслӧн да конькиӧн котралысьяслӧн котыръяс.

Университетъясын важӧнсянь вӧлі пыртӧма физкультурасӧ, медводз фектование, а 1843 восянь школа уджтасӧ лои пыртӧма гимнастика, кодӧс нуӧдысьясӧс мӧдісны дасьтыны 1882 восянь Хельсинкиса университетлӧн гимнастика кафедраын. Кафедраӧн сэкся веськӧдлысь Ивар Хейкеліяӧс нимтісны «финн гимнастикалӧн батьӧн». Ивар Вилскманӧс, коді пуктіс подув уна спорт котырлы ХІХ–ХХ нэмъяс костын, лыддьӧны «Финляндияса спортлӧн батьӧн».

Эз кольны бокӧ и нывбабаяс. Налӧн гимнастикалы подув пуктысьӧн лои Элін Калліо, коді 1876 воын лӧсьӧдіс нывбаба-гимнастъяслысь медводдза котыр, 1896 восянь — Финляндияса гимнасткаяслӧн ӧтувлун (союз).

Дзоньнас канмусӧ шымыртысь медводдза котырсӧ Финляндияса гимнастика да спорт ӧтувлун (ФГСӦ, сёрӧнджык — Финляндияса спортлӧн шӧр ӧтувлун) лои подулалӧма 1900 воӧ. 1918 вося пытшкӧсса война поткӧдіс финн спортсӧ кык пельӧ, кор шуйга ӧтувлунъясӧс лои вӧтлӧма ФГСӦ-ысь да котыртӧма Уджалысьяслысь спорт ӧтувлун.

Котралысьяслысь медводдза ордйысьӧм Финляндияын лои нуӧдӧма 1878 воӧ, а лызьӧн котралысьяслысь — во мысти. Нэм помын финъяс кутісны вермасьны и войтыръяскостса ордйысьӧмъясын, ёнджыкасӧ тӧвся спортын. Густаф Эстландэр лои Европаса чемпионӧн 1898 воӧ конькиӧн ӧдйӧ котралӧмын, Фредрик Ватэн тайӧ спортас лои мирса чемпионӧн 1901 воӧ, Людовика да Валтэр Якобссонъяс вермисны 1911 воӧ мирса чемпионат дырйи фигурнӧя ислалӧмын.

Финляндияса спортсменъяс медводдзаысь ордйысисны гожся Олимпиада вылын 1906 воӧ Афиныын да босьтісны кык зарни медаль. Стокгольмын 1912 вося Олимпиада дырйи финъяслӧн лои шензьӧдана ыджыд вермӧм, Суоми босьтіс 26 медаль, ӧкмысыс на пиысь зарни. Медаль лыд серти Финляндия вӧлі нёльӧдӧн Швеция, Ӧтувтчӧм Штатъяс да Ыджыд Британия бӧрын. Сійӧ ордйысьӧмъясас яръюгыд кодзулӧн вӧлі шӧр да кузь дистанцияяс котралысь Ханнэс Колэхмайнэн, кодлӧн ӧкмис куим зарни да ӧти эзысь медаль, му шарса кык рекорд да коді вӧлі ворсӧмъясын медбурӧн. Кыдзи гижисны газетъяс, сылӧн котӧртӧмыс «казьтыштіс, мый му шар серпас вылын эм Финляндия».

Мирӧвӧй войнаяс костын (1920–36) финъяслӧн ӧкмис гожся Олимпиадаяс вылын 57 зарни, 52 эзысь да 56 бронза медаль, и тайӧ кадас Финляндия век вӧлі 4–5-ӧдӧн ордйысьысь канмуяс пӧвстын. Зарни медаль лыд серти Финляндия вӧлі мӧдӧн Ӧтувтчӧм Штатъяс бӧрся 1920 воясӧ. Медыджыд вермӧм шедӧдлісны котралысьяс — Виллэ Ритола (5 зарни) да легендаӧн кольӧм «лэбысь фин» Пааво Нурми, коді чукӧртіс олимпиадаса 9 зарни медаль, вӧчис му шарса 31 рекорд. Тӧвся Олимпиадаяс вылын медыджыд вермӧмъяс шедӧдлісны конькиӧн котралысь финъяс. Клас Тунберг 1920-ӧд воясӧ вӧлі мирас медбур котралысьӧн да босьтіс 5 зарни медаль.

Финляндияса спорт коли вылыс тшупӧдӧн мӧд мирӧвӧй война бӧрын. 1948 воӧ Лондонса гожся Олимпиада вылын финъяс босьтісны 24 медаль, найӧ бара лоины нёльӧдӧн. Торйӧн бура гажӧдісны сэки Финляндияӧс гимнастъяс (6 зарни). И 1952 воӧ Хельсинкиса Олимпиада дырйи Финляндия сяммис дорйыны спортын ыджыд канму ним, медбура сэки ордйысисны сынысьяс. Но бӧрынджык вермӧмъяс чинісны, торйӧн нин кокньыд атлетикаын. Тадзи вӧлі и 1950, и 1960 воясӧ. Дзик ӧти зарни медаль 1964 воӧ Токиоса Олимпиада дырйи босьтіс диск шыблалысь Паулі Нэвала.

Тӧвся Олимпиадаясын вермӧмъяс лоины лызьӧн котралысьяслӧн да трамплин вывсянь чеччалысьяслӧн, а Вейкко Хакулінэн коли лызь вылын став кадъясся медбур котралысьӧн.

Финн спортлӧн выль кыпӧдчӧм заводитчис 1970 воясӧ кокньыд атлетикаын. Кык зарни медаль босьтіс Лассэ Вирен, коді медӧдйӧ котӧртіс 5000 да 10000 метра 1972 воӧ Мюнхенса Олимпиада дырйи да сідзжӧ 1976 воӧ Монреальса Олимпиадаын. Да и сынысьяслӧн вӧліны бур вермӧмъяс, а Пертті Карппинэн босьтліс зарни медальяс ӧтка байдарка вылын куим Олимпиада чӧж: 1976, 1980 да 1984 воясӧ.

И автораллиын финн панъясьысьяс Тімо Мякинэн, Рауно Аалтонэн, Юха Канккунэн, Маркку Алэн, Ари Ватанэн да Ханну Миккола лолісны мирса чемпионъясӧн.

Трамплин вывсянь лызьӧн чеччалӧмын 1980 воясӧ талунӧдз на некодӧн вевтырттӧм вермӧм шедӧдіс Матті Нюкянэн, коді 1984 да 1988 воясся Олимпиадаясын босьтіс 4 зарни медаль. Лызьӧн котралысьяслысь медаль чукӧр содтісны и некымын вына нывбаба, сідз, Марья-Ліиса Кирвесніэми 1984 воӧ Сараевоса Олимпиада вылын шедӧдіс 3 зарни медаль. Бура ордйысисны и мукӧд нывбабаяс, на пиын Марйо Матікайнэн, коді босьтіс олимпиадаса ӧти зарни медаль да некымынысь лоліс мирса чемпионкаӧн.

Финляндияса спортлӧн ыджыд вермӧмӧн лои 1995 воӧ шайбаа хоккейӧн ворсысьяслӧн мирса чемпионат, кор Стокгольмын ода-кора тӧлысся 7 лунӧ Суоми 4:1 тшӧтӧн вермис финалын Швецияӧс. Некымын лун кежлӧ ыджыд гажӧн шызьыліс ставнас Суоми.

КУЛЬТУРАСӦ — ЙӦЗ ПӦВСТӦ

Кыдз позьӧ унджык йӧз вылӧ арталӧм культура мӧдіс паськавны Финляндияын ХХ нэм первой джынйын. Сэксянь босьтчисны лэдзавны ыджыд тиражӧн донтӧм небӧгъяс, сідзжӧ серамбана газет-журнал; мӧдісны вӧчны кыдз позьӧ унджык видзӧдысьӧс кыскысь кино, лэдзны грампластинкаяс. 1920 вояс помын Финляндияын вӧлі 200-ысь унджык кинотеатр. Арталӧма, мый 1929 воӧ Суомиын ньӧбисны миллионысь унджык грампластинка. 1920-ӧд воясӧ воссис страна пасьта радиопередача, а тайӧ паськӧдіс быдлаӧ кыдз грампластинкаяс, сідз и уна сикас оркестръяслысь «ловъя музыкасӧ».

Мӧд мирӧвӧй война кадӧ да сы бӧрся воясӧ Финляндияын ёна паськаліс уна йӧз вылӧ арталӧм культура. Кӧть и войнаяс костын Финляндияӧ пырыштіс нин кинофильмъясӧн да джаз грампластинкаясӧн поп культура, но 1940 вояс помӧдз мудорсайса культура эз на сэтшӧма вермы вужъясьны Финляндияӧ. 1940 воясӧ мудорсайса медся радейтана музыка петкӧдчӧмӧн вӧлі свинг, мый улӧ медводз йӧктіс карса томулов, а сэсся тшӧтш сиктса. Ас эстрада, кӧть сы вылӧ тӧдчыштіс мудорсайса сям, век жӧ коли финн ногаӧн.

Тӧдчана кадколастӧн (ёнджыка символическӧя) Финляндияӧ мудорсайса культуралӧн йиджӧмын вӧлі кока-колалӧн «десант», коді воис Хельсинкиӧ гожся Олимпиадакӧд тшӧтш 1952 воӧ. А регыд финн томулов тӧдмасис и «Дональд уткапи» да «Микки-шыр» америкаса комикс серияяскӧд. Война бӧрын канму выльысь лэптӧм да сідз шусяна ыджыд контингентъяслӧн массӧвӧй культураӧ пырӧм дзирйыв восьтісны ӧдзӧсъяс рытыввывса культуралы. Том йӧз восьса сывтырйӧн паныдалісны рок-н-ролл, сыкӧд йитчӧм олан сям да пасьтасянног.

Но век жӧ тайӧ вӧлі мудорсайса массӧвӧй культуралӧн пырӧмлы да паськалӧмлы сӧмын на панасӧн. 1980–1990 воясӧ сійӧ збыль кутіс вермыны национальнӧй культуранымӧс, лои быттьӧ сыысь вылын. Мудорсайса культуралысь Суомиӧ пырӧмсӧ ӧддзӧдісны ыджыд концернъяслӧн писькӧс, зырысь реклама, радиоприёмникъяс, проигрывательяс, магнитофон да телевизор, йӧз муясӧ финъяслӧн туризм паськалӧм, да сідзжӧ пыр выльджыкторъяс: видеокассета, спутник да кабель пыр сетан телевидение.

Финляндияса ас культуралы ковмис заводитны дорйысьны да водзсасьны, но сійӧ эз пидзӧсчанясь. Ас эстрада ловзис, и мыйсюрӧ весиг лои дорйӧма да кольӧма важся крестьяна культураысь — сэтшӧмсӧ, мый артавлісны дзикӧдз нин воштӧмӧн. Традиция нога национальнӧй культура выльмис ӧнія кадлы лӧсялӧмӧн. Бур примерӧн тані вермасны лоны, шуам, Каустінэнын национальнӧй музыка фестивальяс, кытчӧ быд гожӧм чукӧртчӧны зэв унаӧн, медым кывзыны йӧзкостса музыкантъяслысь ворсӧмсӧ.

ВУДЖӦДЫСЬЯССЯНЬ

Тайӧ небӧгсӧ вуджӧдігӧн чужис мӧвп помас вайӧдны дженьыдик комиа-роча гӧгӧрвоӧдана кывкуд, сы вӧсна мый «комиӧнджык» вуджӧдны зілиганым миянлы ковмис пыртны вель уна выль либӧ вунӧдӧмкодь нин важ коми кыв да тэчас (шуам, кесйылӧс — лакей, слуга, венӧр — перешеек, ёрд — суд, каналан кыв — государственный язык) да с. в.

Гижанног сертиыс лои торйӧдӧма ӧтсяма кывъяс: фин — «морт» и финн — «финскӧй, суомиса». Тайӧ отсалӧ ӧдйӧджык гӧгӧрвоны, мый висьталӧма гижӧдас.