КОДЛЫ ДЫШӦДЧӦМЫС ВЕЛӦДЧӦМ?
Коми да удмурт кывъяс зэв матынӧсь мӧда-мӧдныс дінӧ, но сэні паныдасьлӧны ӧтмоз юргысь кывъяс, кодъяслӧн вежӧртасныс — паныд сулалана.
Босьтам дыш кыв.
Финн, карел, эст, вепс, лив, ижора, водь сёрниын дышӧдчӧм нимтӧны laіska — кыввужйӧн, коді пырӧма тайӧ войтыр сёрниӧ латышъяссянь. Латыш ног дышыс — läіsks.
Мордва мокша ног дышлун — нолаши, а эрзя мордва ног — нузяксчи. Мордва кывъясын -чи да -ши суффиксъяс артмӧмаӧсь кытш вежӧртаса кывйысь, кодӧн нимтӧмаӧсь шонді да лун (шондіыс гӧгрӧс, кытш кодь, а луныс овлӧ сэк, кор шондіыс югдӧдӧ!)
Дышлун кывйын кыввужйыс быд финн-угор войтыр сёрниын шусьӧ оз ӧтмоз:
мари ног — його (MSS)
ханты ног — шек (ХРРХ)
манси ног — сав (МРРМ)
венгр ног — lusta (лушта)
Весиг комилы медся матысса кывйын удмурт сёрниын дыш пыдди шуӧны азьтем, дышӧдчыны пыдди — азьтемаськыны, дышмыны пыдди — азьтеммыны.
Удмурт азьтем кыв артмӧма азь кыввужйысь да тэм суффиксысь. Азь юкӧнлы комиын весьтас сулалӧ — водз. Ӧтласа финн-угор кывъясын кыв водзса гласнӧй шы дорӧ комиын тшӧкыда содтысьӧ “в” согласнӧй.
Ӧткодялӧй:
| коми | удм. | фин. | венг. | манс. |
| вой | уй | уӧ | éj | эт |
| вом | ым | — | — | — |
| вос | ӧскыны | oksentaa | — | — |
| восьтыны | усьтыны | — | — | — |
| воськов | учкыл | askel | — | усыл (МРРМ) |
| вошны | ышыны | — | vesztenі | usіl |
Небыд согласнӧйкӧд орччӧн коми “о” гласнӧйлы лӧсялӧ удмурт “а”: ӧткодялӧй:
| коми | удм. |
| кодь | кадь |
| порсь | парсь |
| сёркни | сяртчы |
Кыв шӧрын удмурт кывйын, кыдзи тӧдам аффрикатаяс жугласисны, вуджисны шутлялана шыӧ, ӧткодялӧй:
| коми | удм. |
| кыдз пу | кызь пу |
| судзны | сузьыны |
| тадзи | тазьы |
Кывлӧн бӧръя слогъясын коми ӧ -лы удмуртын э шы: ӧткодялӧй:
| коми | удм. |
| керкаӧ пырӧ | керкаэ пыре |
Татшӧм ногӧн, удмурт азьтэм коми ногӧн юргӧ: водзтӧм. Мӧд кывйын кӧ, водзмӧстчытӧм, водзмӧстчыны кӧсйытӧм.
Удмуртлы дыша олысьыд оз во сьӧлӧм вылас. Уна фразеологизм, шусьӧг да кывйӧз удмурт фольклорын сиӧма дышӧс (азьтэмӧс) вӧйпӧдӧмлы:
Буд бадзым, эн му азьтэм — быдмы ыджыда, эн ло дыш.
Азьтэм пукыса но жаде — дышыд пукалігас мудзӧ.
Азьтэмлэн дэремез но висе — дышлӧн дӧрӧмыс весиг висьӧ.
Азьтэмъяськон висёнысь но урод — дышӧдчӧмыс висьӧмысь на лёк.
Ужаны азьтэм — сиыны чырткем (Бор.) — уджавны дыш — сёйны тэрыб.
Удмурт сёрниын эмӧсь кывъяс, кодъяслӧн юрганногыс зэв матын коми “дыш" кыв дінӧ:
дышем — велалӧм, кужанлун;
дышетіськыны — велӧдчыны;
дышетон — велӧдчӧм;
дышетон корка — велӧдчан керка;
дышетскымтэ — велӧдчытӧм;
дышетскись — велӧдчысь;
дышетыны — велӧдны;
дышетісь — велӧдчысь;
дышетісьныл — учительнича;
дышмен — пӧрысь ныв;
дышон — велалӧм;
дышыны — велавны, кужны мыйкӧ вӧчны (УРС).
Тайӧ кывйыс тшӧкыда паныдасьлӧ шусьӧгъясын:
Дышетскем мурт — синмо мурт — велӧдчӧм морт — синма морт.
Дышетскем нянь уг куры — велӧдчӧмыд нянь оз кор.
Адямиэз уд дышет, гондырез дышетод — мортӧс он велӧд, ошкӧс велӧдан-а.
Кыдзи тыдовтчӧ, удмурт сёрниын дышыны — кадакыв, сыӧн тӧдчӧдӧны велалӧм, мыйкӧ вӧчны кужӧм. И тайӧ кадакывсьыс артмӧмаӧсь причастие, деепричастие, эмакыв ошкана вежӧртасаӧсь: велӧдчӧм, велӧдчысь...
Весиг пӧрысь ныв удмурт сёрниын гӧгӧрвосьӧ кыдзи нылавны велалӧм ань.
Удмурт воксьыс торъялӧм бӧрын комиыд “дыш” кыввужъя кывнас кутӧма нимтыны абу быд сикас велалӧм, а сӧмын кыкирудз пукавны велалӧм, водзӧ мунтӧг овны велалӧм, ӧтилаын пукавны зільӧм-водзмӧстчытӧг олӧм. Татшӧм сикас оласног коми йӧз вежӧрын оз ошкысь.
“Дыш” кыв талунъя коми сёрниын кутӧ дивитана рӧм.
В. И. Лыткин редакция улын (Мӧскуа, 1961) лэдзӧм комиа-роча кывкудын “дыш” кывлӧн пасйыссьӧ 10 вежӧртас, и ставыс зывӧктан рӧма:
дыш вӧрзяс (ветласног йылысь), дыш вӧрзяс (ветласног йылысь), дышӧн кывсьӧ, сійӧ дышсьыс дыш, дышпон, дыш рутей, дышпоз, дышпырысь...
Юрьё Вихман кывкудйын (Хельсинки, 1942) “дыш” кывлы сеталӧма торъя паспорт: дыша, изьватас: дышаа, удора: дышпас, дышӧдчӧм, перым коми: дышӧв, удора: дышыд, дышмыны...
Давид Р. Фокош-Фукс коми кывкудйын (Будапешт, 1959) вайӧдсьӧны фразеологизмъяс, кӧні эмӧсь “дыш” нимтысь кывъяс:
Дышлы ды каньлы олӧм, казаклы дышӧдас налысь корӧм кывзыны; эн ветлы дышпоннад; дыш куль, дыш вурдысь...
Коми торъявлӧма удмурт воксьыс сюрс во сайӧ нин. И тайӧ кадколастас кывъяслӧн олӧмыс мунӧма торъя ордымъясӧд. Сійӧ тыдовтчӧ "дыш" кывйӧ пырӧдчигӧн.
"Велавны” вежӧртас удмурт сёрниын кутіс петкӧдлысьыны дышыны кадакывйӧн, и тайӧ кывйыслӧн сӧвмис: “бурӧ велӧдӧм, бурӧ нуӧдӧм, мортӧс сӧвмӧдӧм” вежӧртас.
А прӧста овны велалӧм, удж вӧчтӧг пукалӧм кутіс нимтысьны азьтэм (водзмӧстчытӧм, водзӧ мунтӧм) вежӧртаса кывйӧн.
Удмурт сёрниын эм и велавны кыв, кодлӧн вежӧртасыс: гӧгӧрвоны.
Комиын "гӧгӧрвоны да выльтор тӧдмавны” петкӧдлыссьӧны ӧти кывйӧн — велавны. Сэтысь и артмӧмаӧсь: велӧдчыны, велӧдчытӧг да с. в, кыв формаяс.
Финн-угор войтыр пиысь мари кывйын паныдасьлӧ удмурт дышыны да коми дышмыны дінӧ матын юрганнога кыв: тышлаш — туявны-видлавны мыйкӧ, тышлымаш — туялӧм, туялан удж (мари кывйын коми да удмурт гора д согласнӧйлы весьтас сулалӧ гортӧм -т, а инфинитив суффиксыс коми да удмурт -ыны, мариын -аш).
Дышыны кыв ӧтласа перым войтыр олан кадӧ вӧлі нимтӧ велалӧм. Комиын сылӧн вежӧртасыс векняммӧма, кутӧма тӧдчӧдны сӧмын уджтӧг пукавны велалӧм, весь олӧм.
Рӧдвуж финн-угор кывъяс ӧткодялігӧн ми казялам кыв сӧвман туйяссӧ: мари ног тышлаш — туялан удж нуӧдны, удмурт ног — дышетскыны — велӧдчыны, юр югдӧдны, вежӧрсявны, комиӧн дышӧдчыны — тӧв чужъявны, дась нянь сёйны, бур йӧзсӧ дӧзмӧдны.
