КЫК СИКАС «О» ДА КЫК СИКАС «Э»

Ӧнія коми литературнӧй кывйын сизим гласнӧй шы: и, ы, у, э, ӧ, о, а. Миянлы кажитчӧ, мый тайӧ сёрнитан шыясыс век вӧвлӧмаӧсь миян кывйын.

Но учёнӧйяс, кыв велӧдысьяс, кодъяс туялӧны быд сёрнитан шы, висьталӧны, мый шыясыс вежласьӧны жӧ миян сёрниын, оз кольны век ӧткодьӧн. И пример пыдди индӧны Койгорт районса комияслысь сёрнисӧ, кӧні оз ӧтмоз шуны о гласнӧй шы. Ӧти пӧрйӧ сійӧс шуӧны векньыдджыка, у моз: пон1 ’собака’ кывйын о-сӧ шуӧны быттьӧ у моз, а пон2 ’конец’ (литературнӧйӧн — пом) кывйын о-ыс шусьӧ нин паськыдджыка. Тадзи жӧ и кос1 ’сухӧй’ кывйын о матын у дінӧ, а кос2 ’поясница’ кывйын о-ыс паськыд нин, дон1 ’цена’ и дон2 ’сӧстӧм’ — сідзжӧ шусьӧны оз ӧтмоза, мӧд кывъяс о шусьӧ у моз, а воддзаас — паськыдджыка.

Ті казялінныд нин, мый койгортса комияслӧн омонимыс этшаджык сы вӧсна, мый сэні о гласнӧй шусьӧ кык ногӧн, и тайӧ шыыс торйӧдӧ кывъясыслысь вежӧртассӧ.

Учёнӧйяс чайтӧны, мый войдӧр кык сикас о-ыс коми кывйын бергавлӧма паськыдджыка, став коми войтыр сёрниын. И ӧні на позьӧ казявны кык сикас о-лысь колясъяссӧ татшӧм кывъясын, кыдзи чом да чум. Коми кӧр видзысьяс оланінсӧ шуӧны чомйӧн, а рочӧн сійӧ тӧдса кыдзи чум.

Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый войдӧр (XІV-XVІ нэмъясын), кор рочьяс кутӧмаӧсь волысьны комияскӧд, коми кывйын, быд диалектын, вӧлӧма на кык сикас о, и рочьяс векниа шусьысь о-со гӧгӧрвоӧмаӧсь у пыдди. Та вӧсна и коми чом кывсӧ, кӧні о-ыс вӧлӧма векни, кутӧмаӧсь шуны ас ногныс: чум. Вочасӧн векни да паськыд о-яс коми кывйын ӧтлаасясны ӧти шыӧ.

Но мукӧддырйи векни о-ыс ӧткымын диалектын вуджӧма у-ӧ, шуам:

литературнӧй: шой, розь, озыр;

диалектнӧй: шуй, рузь, узыр.

Кык сикас о-ысь кындзи вӧлӧма войдӧр коми сёрниын и кык сикас э: ӧтиыс векниджык, мӧдыс — паськыдджык. Та вылӧ индӧны и важъя коми гижӧда памятникъяс, кодъясӧс вӧлі гижлӧмаӧсь XІV-XVІ нэмъясӧ Стефан Пермскӧйӧн лӧсьӧдӧм шыпасъясӧн. Сэні векни э да паськыд э вӧлі пасйӧмаӧсь торъя букваясӧн.

Кык сикас э-лӧн колясъясыс тыдовтчӧны и коми сёрнисикасъясын. Ӧти сёрнисикасын шуӧны: энь, эг, эн, эз, веж, гежны... Мукӧд сёрнисикасъясын тайӧ кывъясас э-лы лӧсялӧ и: инь, иг, ин, из, виж, гижны. Ми аддзам, мый кык сикас э-ыс ӧтлаасьӧмаӧсь ӧти шыӧ, но мукӧддырйи векни э вуджӧма и-ӧ, а кӧнсюрӧ векни да паськыд э-ясысь артмис ӧти э: чер, гез, кер, мед да с. в.

Учёнӧйяс лыддьӧны, мый коми кывйын войдӧр вӧлӧма тшӧтш кык сикас ӧ. Та вылӧ индӧ коми-язьвинскӧй сёрнисикас (Пермскӧй областьса Язьва ю пӧлӧн олысь комияслӧн).

Сэні миян ӧ-лы лӧсялӧны кык шы: (водз рада, шусьӧ и моз) ӱ да э (лабильнӧй, вом доръяс отсӧгӧн артмӧ). Шуам, мӧс — язьвасаяс ног: мэс, но бӧж — сэні бӱж. Татшӧм примерсӧ позьӧ вайӧдны унджык; босьтам кӧ омонимъяс артмӧдысь кывъяс тӧв, пӧв, вӧт, тыдовтчас, мый язьвасаяс сёрниын тайӧ кывъясыс оз артмӧдны омонимъяс. Шуам, тӧв1 ’зима’ — язьвасаяс ног тэл, а тӧв 2 ’ветер’ — тӱл; пӧв1 ’доска’ — пэл, пӧв2 ’джын’ — пул, вэт — ’вӧтӧдны’ а вӱт — ’вӧтасьны’ да с. в.

Кутам кӧ вайӧдны примеръяс рӧдвуж финн-угор кывъясысь, аддзам, мый сэні сідзжӧ вайӧдӧм кывъяслы абуӧсь омонимъяс, сы вӧсна мый коми ӧ-лы лӧсялӧны торъялысь шыяс — векни и паськыд гласнӧйяс:

коми	удм.	морд.	финск.	эст.	венг.
тӧв1 ’зима’	тол	тяла	talvі	talv	tél
тӧв2 ’ветер’	тӧл	тулі	tuulі	tuul

Татшӧм ногӧн, коми сёрнисикасъяс да рӧдвуж финн-угор кывъяс видлалігӧн ми вермам пырӧдчыны и сёрнитан шыяс историяӧ и вермам висьтавны, мый коми кывйын сёрнитан шыяслӧн лыдыс век вежласьӧ, и ӧні кӧ — сизим гласнӧй, войдӧрджык, некымын сё во сайын на, вӧлӧма дас гласнӧй шы. Ӧнія венгерскӧй кывйын — гласнӧйыс ӧкмыс, финскӧйын — кӧкъямыс, таысь кындзи налӧн эмӧсь кузь гласнӧйяс, а ӧд коркӧ комияс, венгръяс, финнъяс сёрнитлӧмаӧсь ӧтласа подув-кывйӧн, кӧні гласнӧйяслӧн лыдыс ӧнія коми кыв серти вӧлӧма ёна унджык.