«КӦДЗЫД ВОЙВЫЛЫН КӦРЪЯС ВОЙЛӦНЫ»
Геннадий Юшков кывбурысь босьтӧм кывъясӧн нимті тайӧ юкӧнсӧ. Улынджык воссяс, мый эг нинӧм керӧмысь тадзсӧ вӧч.
Коми литература оз кедзовт кӧр дор коми войтырлӧн олӧм да тундралӧн аслыссикаслун темаяс. Ас кадӧ петавлісны гырысь и ичӧт гижӧдъяс. На пиысь позьӧ тӧдчӧдны Яков Рочевлысь «Кык друг» трилогия, Василий Юхнинлысь «Тундраса бияс» роман, Владимир Ширяевлысь «Кӧръяс вешйӧны морелань» повесть да висьтъяс, Геннадий Юшковлысь кывбуръяс, Иван Тороповлысь «Арся сьыланкыв» повесть, Егор Рочевлысь «Дзолюк» повесть, Альберт Ванеевлысь кывбуръяс, Альбина Ануфриевалысь «Майбыр» повесть да очеркъяс.
И кор ми лыддям войвывса комияс йылысь, синмӧ шыбитчӧ, мый изьватаслысь олӧм-вылӧмсӧ ни ӧти гижысь оз вермы петкӧдлыны тыр-бура налӧн сёрниын бергалысь кывъястӧг. Тундра йылысь гижысьлы быть лоӧ вӧдитчыны сэтчӧс сёрнисикасын вужъясьӧм кывъясӧн, мӧд ног кӧ — диалектизмъясӧн.
Найӧ вӧчӧны коми литературнӧй кывсӧ нюдзджыкӧн, озырджыкӧн, ӧд пыртӧны сэтчӧ оз сӧмын выль понятие петкӧдлысь кывъяс, но и содтӧны лыдсӧ синонимъяслысь, кодъяс отсалӧны артмӧдны войвывса комилы лӧсялана серпасъяс, кывны сэтчӧс олӧмлысь шыяссӧ, кӧрсӧ.
Шуам, Геннадий Юшков «Мича ижемка» кывбурын гижӧ:
Кӧдзыд войвылын
Кӧръяс войлӧны,
Лымйыс гожӧмӧдз
Сэн оз сыв.
Автор повтӧг пыртӧ диалектизм — войлыны кыв. Кӧръяс кӧдзыдінын войлӧны-котралӧны.
Альберт Ванеев «Аттьӧ, изьватасъяс» кывбурын вӧчӧ литературнӧйӧн войвывса комияс сёрниын бергалысь кывъяс: Изьва (Ижма ю), изьватас — Ижма вожын олысь войтырлӧн асьсӧ нимтан кыв.
Изьваын эг овлы,
Ва эг юлы тась,
Но эм ёртуловын
Уна изьватас.
Тадзи нимтӧны асьнысӧ оз сӧмын Ижма вожын олысьяс, но и сэтысь паськавлӧм войтыр, кодъяс олӧны Печора ю бокын, Уса вожын, Из сайын, Обь ю бокын, весиг Кола кӧджын — Мурманскӧй областьын Ловозеро, Краснощелье, Ивановка да Каневка сиктъясын, а сідзжӧ сэтчӧс тундраын кӧръяскӧд вӧрзялысь (кочуйтысь) комияс.
Медводзӧн кӧрдорсаяслысь олӧм серпасаліс коми поэт Яков Чупров, коді босьтліс аслыс литературнӧй псевдоним Биа Ӧгыр. «Сальӧ Микулай» поэмаын сійӧ мойдіс гӧль ненец зонмӧн озыр ӧксы нылӧс радейтӧм йылысь:
Пыр вурсьӧ либӧ пыртлӧ лым,
Кор вурӧ малича, кор пим.
Оз прӧста ов и мужик морт —
Войвывса ӧксылӧн бур ёрт.
Кӧр дорӧ ветлывлӧ быд лун,
Мед кӧрыс некытчӧ эз мун,
Да вӧчӧ чера-пурта пом —
Сідз олӧ миян мойд выв чом.
«Сальӧ Микулай» поэмаӧ пыртӧма сэтшӧм этнографическӧй кывъяс, кыдзи чом — кӧр видзысьяслӧн оланін, чера-пурта пом — черӧн да пуртӧн вӧчан удж (пуысь вӧлалан кӧлуй, лыысь вундаланторъяс — овмӧсын коланаторъяс).
Пыртлӧны лым чомйӧ тӧлын, мед сывдны сэтысь ва сёян пуӧм вылӧ, песласьны, мыссьыны.
Кӧр дорӧ ветлывлыны колӧ, мед кӧрыс эз разӧдчы, а йирсис чукӧрӧн, мед видзны сійӧс кӧинъясысь, санъясысь, ошъясысь, а сідзжӧ ручьясысь, кодъяс кыйсьӧны посни кӧрпиян бӧрся.
Ӧні коми лыддьысьысь бура нин тӧдӧ, мый сэтшӧмыс малича да пими, а Биа Ӧгыр медводз пыртіс тайӧ понятиеяссӧ аслас поэмаӧ, а сідзкӧ — литературнӧй кыв чукӧрӧ.
Яков Рочев Биа Ӧгырлысь традициясӧ нуӧдіс водзӧ, и аслас трилогияын ёна тӧдмӧдіс коми лыддьысьысьӧс войвывса йӧз олӧмын аслыссикаслунъясӧн, та могысь пыртіс уна этнографическӧй диалектизм. Со, шуам, «Кык друг» книгаын кыдзи гижсьӧ:
Ванюк купеч ӧшинь улын асывсяньыс сулалісны аргышаяс.
Сноскаын вайӧдсьӧ: аргыш — доддялӧм кӧръяс, кодъясӧн новлӧдлӧны кӧр дор йӧзлысь овмӧссӧ, сёян припассӧ.
Вася Манзадей тані первойысь казяліс аслас батьлысь нярталаӧн кӧръяс куталан ыджыд сямсӧ.
Лист бок улас писатель бара гӧгӧрвоӧдӧ: няртала — аркан — кучикысь нёль пратьӧн кыӧм вӧсни кузь бечёвка, кодӧн куталӧны кӧръясӧс.
Татшӧм этнографическӧй диалектизмъяс лыдӧ пырӧны кӧръясӧс арлыд да рӧд серти торйӧдысь кывъяс, шуам:
Стадо шуйгаладор бокын турбыльӧн усины кык важенка.
Важенка — верстьӧ энь кӧр.
Ме сэк кежлӧ ён быкъяс быдта, аслым дадюв лӧсьӧда.
Бык — верстьӧ ай кӧр, кодӧс видзӧны доддялӧм вылӧ.
Чом дінын мамыскӧд ветлӧдліс жель кодь вӧсньыдик кокъяса сьӧд теля.
Теля — кӧрпи.
Мукӧд диалектизмъяссӧ гӧгӧрвоӧдӧны текстас, орччӧн сетӧм синонимъясӧн.
Со, шуам, Егор Рочев гижӧдъясын:
Амдёр увсьыс — еджыд кӧр воль улысь, кодӧс вӧлі павгӧма дадь вылас, перйис прӧдукта мешӧкысь тупӧсь нянь.
Тані кӧр видзысьяс сёрниысь пыртӧма амдёр термин, кодӧс тӧдчӧдӧма текстас мӧд кывъясӧн.
Дзолюк лоис стадаын том менурейӧн — медся ён да статя кӧрӧн.
Мукӧддырйи экзотическӧй кывъяслысь вежӧртассӧ гӧгӧрвоӧдӧны персонажъяс — тадзи автор зільӧ ловзьӧдны гижӧдсӧ, ӧттшӧтш мынтӧдчыны сноскаясысь да кузь объяснениеясысь.
— Стадаас тай, майбыр, сюра кӧрыс кӧть мыйта. Кутін да и вундав сюръяссӧ, вот и мора лоӧ. Мора — сійӧ кӧр сюр, кор небыд на, гӧч кодь, — кинас ӧвтчӧмӧн тӧлкуйтіс пӧварихалы Светлана. — Сійӧс жаритыштӧмӧн сёйӧны, зэв чӧскыд.
Владимир Попов аслас кывбуръясын, поэмаясын вӧдитчӧ диалектизмъясӧн, кодъяс гӧгӧрвоанаӧсь контекстсьыс, тшӧтш содтӧны рифма да ритм артмӧдан позянлунъяссӧ.
И кывтӧ-гывдӧ, бур да шань,
Совхознӧй муысь перйӧм зарни.
Тані гывдӧ кыв кутӧ ’исковтӧ’ вежӧртас, но исковтӧм дорысь сывдӧмыс петкӧдлӧ надзӧнджык мунысь действие. И нянь йылысь буретш позьӧ шуны, мый сійӧ гывдӧ, кор тусьсӧ кисьтӧны мешӧкъясӧ, дозйӧ. Мӧд-кӧ, кывтӧ кыв бердын гывдӧ глагол артмӧдӧ пытшкӧсса рифма, коді вӧчӧ строкасӧ поэтическӧйӧнджык, музыкальнӧйӧн.
«Памир» кывбурын поэт гижӧ:
Эз ыпъяв пӧсьлунӧн ноябрь,
Быд щелля йирмӧг вӧзйис.
В. Попов вайӧдӧ ичӧтысянь сылы тӧдса географическӧй термин — щелля, кодӧн войвывса комияс нимтӧны крут керӧс, кыр. И тайӧ кывбурас щелля диалектизмыс абу гӧгӧрвотӧм: сёрни мунӧ гӧраясын ветлӧдлӧм йылысь, а сэні эмӧсь ущельеяс, кодӧн нимтӧны гӧраяскостса тыртӧминъяссӧ). Юрганногыс ущелье кывлӧн матын щелля кыв дінӧ. Мӧд-кӧ, Коми муын места нимъясын щелья кыв бергалӧ паськыда. Ижемскӧй районын эм Щельяюр посёлок, Усинскӧй районын — Щельябӧж сикт, Усть-Цилемскӧй районын — Сергеево-Щелья сикт. И лыддьысьысьлы гӧгӧрвоана, мый «Памир» кывбурас гижысь сёрнитӧ кӧдзыд керӧс бокъяс йылысь, кодъясӧс нимтӧ щелляӧн, кыдзи изьватасъяс важысянь шуӧны крут кыръяссӧ.
И. Торопов «Юль» повестьын, кӧть сёрнисӧ нуӧдӧ оз войвывса комияс йылысь, а мӧдарӧ — лунвыв саридздорса олӧм йылысь, вӧдитчӧ изьватас сёрниысь босьтӧм мада кывйӧн.
— Да ӧд тайӧ бук!.. Ок ыджыд да мича, вылын юра пу! Ок мада пу! Ок эськӧ миян вӧръясын тшӧтш рӧдмӧдны татшӧм молодечьяссӧ!
Авторлы мада кывйыс кажитчӧ меліджык «муса» прилагательнӧйысь, кодлы лоӧ эквивалентӧн тайӧ диалектизмыс.
Этнографическӧй диалектизмъяс, кодъяс шымыртӧны и ненецкӧй заимствованиеяс, и ас коми кывъяс, петкӧдлӧны да нимтӧны войвывса, тундраса войтырлӧн олӧмын паныдасьлысь понятиеяс, но литературнӧй процесс да талунъя олӧмыс петкӧдлӧны, мый найӧ зумыда вужъясьӧмны миян сёрниӧ.
Диалектизмъяслысь ыджыд юкӧн позьӧ соссьытӧг лыддьыны литературнӧй кывъясӧн.
