ПОМСЯНЬ ПОМӦДЗ
Омонимъяс дінӧ матынӧсь кывъяс, кодъяс ӧтпырйӧ ас пианыс кутӧны мӧда-мӧдныслы паныд вежӧртасъяс. Татшӧм кывъяссӧ нимтӧны энантиосемъясӧн.
Босьтам пом кыв. Сійӧ вермӧ петкӧдлыны мыйлыськӧ заводитчӧмсӧ и помасьӧмсӧ: бедьлӧн пӧ кык пом.
— Тайӧ градсӧ ёг турунсьыс весалӧй помсянь помӧдз, — шуӧ бригадир велӧдчысьяслы. Мӧд кывйӧн кӧ, колӧ весавны ӧтарсяньыс мӧдарӧдзыс, заводитчӧмсяньыс — помӧдзыс.
Паныда вежӧртасъясыс тайӧ кывйыслӧн сӧвмӧмаӧсь важӧн нин, кор миян пӧльяс да пӧчьяс овлӧмаӧсь ӧтласа финн-угор йӧз котырын на. Ми кӧ кутам ӧткодявны коми кывъяс рӧдвуж сёрниысь босьтӧмаясӧн, аддзам, мый ӧтмоза шусьысьяслы вермӧны лӧсявны паныд сулалысь вежӧртасъяс. Со на пиысь ӧткымын:
Бур да лёк. Йӧзкостса сёрниын лёк кывлӧн медшӧр вежӧртасысь кындзи эмӧсь и мукӧдъяс. Шуам, Летка вожын лёк кывйӧн нимтӧны ’зумыд/дзоньвидза/тэрыблун’ тӧдчӧдысь признакъяс. Емва вожын да Эжва горулын позьӧ кывны татшӧм сёрни:
— Бурӧн сёрнит, гашкӧ, и лёка лэдзас.
Сэні лёка кывлӧн вежӧртасыс мӧдджык: збыльысь, збыльвылӧ.
Эжва йылын да Сыктыв вожын лёка кывлӧн бара аслас вежӧртас, сійӧ тӧдчӧдӧ ’тырвыйӧ/тырмымӧн’. Сэні позьӧ кывны: лёка регыд (зэв регыд), лёка морт (гӧгӧрбок бур морт), лёка ыджыд (ёна ыджыд).
Рӧдвуж финн-угор кывъясын лёк кывлы юрганног боксяньыс матынӧсь марийскӧй — лынг (уна/вывті), венгерскӧй — лэг (вына/ён), удмуртскӧй — лек (скӧр/ ён/вына/ыджыд). Удмуртъяс шуӧны лек така (люкасьысь меж), лек инты (дойманін, висянін), лек тӧл (вына тӧв), лек пушнер (сотысь петшӧр), лек зор (сувтса зэр) да с. в.
Лёк кывлӧн торъялана вежӧртасыс тыдовтчӧ и коми йӧзкостса сьыланкывъясын:
— Чужмӧр нылӧй, чабанӧй, чабанӧй,
Ме сайӧ тэ мунан он, мунан он?
— Ме тэ сайӧ ог мун, ог мун:
Лёка тэнад кокыд чукля, кокыд чукля.
Лёка чукля ми гӧгӧрвоам, кыдзи 'зэв чукля/вывті ёна чукля’.
’Тырвыйӧ/тырмымӧн’ вежӧртас кутӧ лёка кыв, кодӧн вӧдитчӧ И. Куратов «Микул» поэмаын:
Ӧньӧ Микул сьылӧ...
Мый нӧ? Лёка шань,
Сӧмын эз вӧв нянь.
Ош моз синтӧ кунь
Да и нёняв чунь!
«Менам муза» кывбурын поэт лёка кывлы сетӧ ’вывті/зэв’ частицалысь вежӧртас.
...Регыд босьтам ёнджык тема,
Мед поэма
Петкӧдлас ханжаӧс,
Лёка паськыд паськӧмаӧс...
Кыдзи тыдовтчӧ, лёк кыв войдӧр вӧлӧма ёна паськыдджык вежӧртаса, а ӧнія литературнӧй кывйын сійӧ бергалӧ сӧмын дивитӧм петкӧдлӧм могысь, кутӧ ’омӧль/ скӧр/немжалиттӧм’ вежӧртас.
Но сёрнисикасъясын да рӧдвуж финн-угор кывъясын сылӧн вежӧртасыс паськыдджык на.
Бур кывлӧн войдӧр вежӧртасыс вӧлӧма паськыдджык жӧ, сійӧн тшӧтш нимтылӧмаӧсь и веськыдлун. Квайтсё во сайын важ коми гижӧдъясын веськыдладор пыдди вӧлі гижӧны бурладор. Ӧнія удмурт кывйын веськыд ки пыдди шуӧны бур ки.
Ми аддзам, мый кыв дугдывтӧг вежласьӧ, и бӧръя нэмъяс чӧж бур да лёк кывъяслӧн вежӧртасыс тӧдчымӧнъя векняммӧма.
Вӧр да сикт. Некыдз оз бергӧдчы кывйыд шуны, мый вӧр да сикт — ӧткодь вежӧртасаӧсь. А ӧд ёна важӧн, кор комияс овлӧмаӧсь мукӧд финн-угор войтыркӧд ӧтвыв, вӧрсӧ нимтылӧмаӧсь сикӧн. Миян матысса рӧдвуж удмуртъяс ӧні на вӧрсӧ шуӧны сикӧн. Кор ми кӧсъям тӧдчӧдны ӧтчукӧрын быдмысь вотӧса кустъяс, ми вӧдитчам жӧ тайӧ кывнас: пув сик, чӧд сик. Либӧ: сикми пӧ.
«Микул» поэмаын Иван Куратов гижӧ, мый сылӧн геройыс
Вӧрын вӧралӧ,
Тшак сик корсявлӧ...
Сик кывйыслӧн ’чукӧр’ вежӧртасыс вочасӧн вуджӧма ӧти местаын сулалысь керкаяс нимтӧмӧ. «Том ныв» кывбурын медводдза коми поэт гижӧ:
Но и зонъяс Карта сикын!
Найӧс вида гусьӧникӧн:
Пӧрысь нывъяс вылын Вань
Гӧрдлӧ-сералӧ, кыдз чань...
Карта сикын кывтэчасыс индӧ керка чукӧр вылӧ нин. Сик пыдди ми нин кутім шуны сикт: т согласнӧйсӧ содтам гласнӧйсянь заводитчысь суффикс водзвылӧ сідз жӧ, кыдзи: гӧп — гӧптӧ, сӧп — сӧптыс, шеп — шептын да мукӧд кывъясын, кодъяс помасьӧны гортӧм п да к согласнӧйӧн. Сик кывйӧн Луз — Летка вожса войтыр нимтӧны и рӧдвуж чукӧрнысӧ. Тайӧ кывлӧн войдӧр вежӧртасыс вӧлӧма ёна паськыд, тӧдчӧдӧма сійӧ ӧтчукӧрӧ веськалӧм уна ӧткодь предмет, весиг йӧзӧс.
Вӧр кывйыс миян сёрниын бергалӧ важысянь жӧ нин, и сійӧн нимтылӧмаӧсь вывтасінъяс, керӧсъяс. Коми сёрнисикасъясын эмӧсь кывъяс, кӧні вӧр юкӧныс индӧ вывтасін вылӧ жӧ. Шуам: вӧрйыв — ’ойдлысь видзьяс вылын кузьмӧс мылькъяс’; вӧрйӧм — ’турун лёдз — видз вылын кык боксянь ӧти визьӧ чукӧртӧм кос турун’.
Удмурт сёрниын эм вырйыл кыв, кодӧн нимтӧны мыльк, чой. Коми вӧр кывлы юрганног да вежӧртас боксяньыс матын абу сӧмын удмурт выр кыввужйыс, но и финскӧй вуори кыв. Вуориӧн финнъяс нимтӧны керӧс, гӧра. Войвывса ляпкыдик керӧс бокъясын векджык быдмӧны пуяс — вӧр. Та вӧсна ёна важӧн коми войтыр вӧрӧн кутісны шуны пуяссӧ, кодъяс вевттьӧны лыска-коръя вожъяснаныс керӧсъяс, мылькъяс. Вочасӧн вӧр нимыс вуджис и шыльыдінын быдмысь пуяс вылӧ. А сикт вичмис йӧзлӧн овмӧдчанінъяслы — ӧтчукӧрӧн лэптӧм керка-карталы.
Юр да вуж. Кӧть тайӧ кывъясыс ӧні миян сёрниын кутӧны паныд сувтӧдан вежӧртас, некымын сюрс во сайын, кор комияс да налӧн рӧдвужыс овлӧмаӧсь ӧтласа финн-угор йӧз котырын на, юр да вуж кывъяс вӧлӧмаӧсь синонимъясӧн, пасйылӧмаӧсь ӧтитор!
Кутам кӧ ми туявны, кыдзи ӧнія рӧдвуж кывъясын нимтӧны юр, ми казялам, мый пӧшти некӧн сійӧс оз шуны коми ног: финнъяслӧн сійӧ — пяа, мордвалӧн — пя, мансилӧн — пенк, венгръяслӧн — фей (колӧ пасйыштны, мый венгръяслӧн кыв водзса важъя п-лы век лӧсялӧ ф, сэні пи, повны, пӧжны пыдди шуӧны — фи, фелні, фӧзні да с. в.)
Удмурт сёрниын тайӧ кывъяслы весьтас сулалӧ пум, литературнӧй коми кывйын — пом, а лунвыв сёрнисикасъясын — пон (конец). Артмӧ, мый кызвын финн-угор кывйын юрсӧ ыдждӧдлӧны помӧн!
Сідзкӧ, зэв важӧн ӧтласа финн-угор войтыр морт да пемӧс вир-яйысь торйӧдлӧмаӧсь медся дорса, медся помса юкӧн пыдди — юр: юрӧн помасьӧ вир-яй, сыысь водзӧ сэсся нинӧм оз быдмы!
Дыр мысти нин, кор комияс да удмуртъяс торйӧдчисны мукӧд рӧдвужъясысь, найӧ шуисны мынтӧдчыны омонимъясысь — ӧтмоз юргысь, но разнӧй вежӧртаса кывъясысь: ӧд пом — сійӧ и ’юр’, и ’быдторлӧн помыс’ тшӧтш! Миян пӧльяс да пӧчьяс кутісны нимтыны вир-яйлысь медся тӧдчана юкӧнсӧ мӧд кывйӧн, кодлӧн вежӧртасыс вӧлӧма — ’вуж’, тайӧ кывйыс — юр, удмуртъяс ног — йир.
Важъя комияс да удмуртъяс чорыда эскылӧмаӧсь, мый мортлӧн да быд ловъя ловлӧн вужйыс — сійӧ юр, сытӧг некод оз ов! Мукӧд финн-угор кывъясын ӧнӧдз на вужсӧ нимтӧны юр ног: мордовскӧйын — юр, финскӧйын — юури, венгерскӧйын — дертэк (сэні кыв водзын й тшӧкыда вуджӧ дь-ӧ, шуам, Юрий пыдди шуӧны Дюркӧ, Юлий пыдди — Дюла да с. в.)
Талунъя коми сёрниын юр кыв кутӧ и ’мыйкӧ тӧдчанатор/главнӧй’ вежӧртас: юр пинь (коренной зуб), юр ныв (медся ёна синмӧ шыбитчана ныв), юр кар (столица), юралысь (председатель) да с. в. Хантъяслӧн, Урал изсайса рӧдвуж войтырлӧн, эм ёр кыв, кодӧн нимтӧны геройӧс, князьӧс, медся тӧдчана, нималана мортӧс. Коми юрлӧн да ханты ёрлӧн юрганногыс и вежӧртасыс матынӧсь.
Кор комиын да удмурт сёрниын юр кыв эз кут тӧдчӧдны ’вуж’ понятие, сэк тайӧ вежӧртассӧ кутісны пасйыны коми вуж, удмурт выжы, кывъяс, кодъяс войдӧр вӧлі кутӧны ’подув’ вежӧртас. Мукӧд финн-угор кывъясын коми вуж да удмурт выжы дінӧ матынӧсь ’подув’ вежӧртаса кывъяс: марийскӧй важ, хантыйскӧй ватш (пель йыв вуж). Ӧнія коми кывйын вуж индӧ жӧ ’подув’ вылӧ: вужъя (вужля), рӧдвуж, кыввуж кывъясын вуж юкӧныс ясыда тӧдчӧдӧ предметсӧ, коді мунӧ мӧд предметлы подув пыдди.
Тадзикӧн миян пӧльяс да пӧчьяс сёрниын вочасӧн ’вуж’ вежӧртасысь сӧвмис юр кыв, кодӧн лои мынтӧдчӧма пом омонимысь.
Энантиосемъяс вылӧ примерыс тайӧн оз помась. Шуам, видзны кыв ӧнія коми йӧз сёрниын ас пиас кутӧ паныда вежӧртасъяс жӧ: синмӧс моз видзны — ’жалитны, абу воштыны’ и видзны став сьӧм — ’таргайтны, бырӧдны’; кольны (кодӧскӧ) и кольны аслыс сёрнитысьлы кодыськӧ да с. в.
Энантиосемъяслӧн, кыдзи и мукӧд омонимъяслӧн, вежӧртасыс тыдовтчӧ орччӧн сулалысь кывъяскӧд йитӧдысь, да найӧ оз дзугны сёрни да гижӧд гӧгӧрвоӧмсӧ.
Ковтӧм ёг. «Ковтӧм ёг» сяма кывтэчасъяссӧ нимтӧны плеоназмӧн.
Тайӧ терминыс артмӧма греческӧй pleonasmos кывйысь да петкӧдлӧ вывтіасян вежӧртас. Тайӧ терминӧн нимтӧны фразаысь сэтшӧм кывъяс, кодъяс оз содтыны выль мӧвп, а сӧмын мӧд ног нимтӧны орччӧн сулалысь кывсӧ, мӧвпсӧ стӧча висьталӧмын татшӧм кывъясыс лишнӧйӧсь.
Босьтам «Чушканзіысь» татшӧм пример:
Ыджыд жырйын пукалӧны
Паськыд мышъяса морт дас,
Кузь лун найӧ гижалӧны
Смета, справка да приказ.
Абу жаль тай воштӧм кадыс,
Оз босьт найӧс ыджыд шог,
Мый тайӧ унджык гижӧдъясысь
Артмӧ сӧмын ковтӧм ёг.
Вайӧдӧм примерысь миян синмӧ шыбитчӧ унджык гижӧдъясысь кывтэчас, кӧні -яс- суффикссӧ пыртӧма ковтӧг: сытӧг гӧгӧрвоана, мый сёрни мунӧ уна гижӧд йылысь, ӧд определение пыдди сэні мунӧ нин унджык кыв. А комиын, кыдзи и мукӧд финн-угор кывйын, существительнӧй сувтӧ ӧтка лыд формаын, сы водзын кӧ определение пыдди мунӧ лыд урчитысь кыв, шуам, И. А. Куратов кывбурын:
Сё кызь сюрс пель сэки
Уна буртор кылас
(абу сё кызь сюрс пельяс, абу уна бурторъяс!)
Лыд урчитысь кывъя определениеяс бердын существительнӧйлӧн -яс суффиксыс лоӧ плеоназмӧн да нинӧм выльторсӧ оз содты.
Ковтӧм ёг тэчасас ковтӧм кывйыс — плеоназм жӧ. Ӧд ’ёг’ вежӧртасыс тӧдчӧдӧ нин, мый сійӧ оз ков мортлы. И ковтӧм кывйыс ёг бердас оз жӧ содты некутшӧм мӧвп, сӧмын унамӧдӧ кыв лыдсӧ, дӧзмӧдӧ лыддьысьысьӧс.
Плеоназмӧн векджык овлӧны орччӧн сувтӧдӧм синонимическӧй глаголъяс, прилагательнӧйяс, кодъяс некутшӧм рӧм оз содтыны водзын сулалысь кыв дінас:
Сакарыс виӧ да бырӧдӧ чайсьыс став витаминсӧ. («Югыд туй»)
Виӧ да бырӧдӧ кывъясыс дзик ӧткодь вежӧртасаӧсь, найӧс орччӧн сувтӧдӧмыс сӧмын содтӧ кыв лыдсӧ, выль вежӧртас оз сет, вӧчӧ сёрнисӧ гажтӧмӧн.
Самӧвартӧ вӧлі пузьӧдӧны вежоннас ӧтчыд — пывсьӧм бӧрын, праздник дырйи, либӧ воас кӧ ыджыд да бур гӧсть. («Югыд туй»)
Ыджыд да бур кывъясыс тані ӧткодь вежӧртасаӧсь. Ыджыд гӧстьыд бур, а бур гӧстьыд — ыджыд. Тырмымӧн вӧлі шуны «воас кӧ ыджыд гӧсть» либӧ «воас кӧ бур гӧсть».
Помасьліс свадьба, и пуксьылісны ыджыд тӧждлунъяса весьлунъяс. («Войвыв кодзув»)
Тані дӧзмӧдӧ повторяйтчысь лун формантыс. Мынтӧдчам кӧ сыысь, гижӧдыс лоӧ мичаджык: «Кольліс кӧлысь, да бара волісны кынӧмпӧт вӧсна тӧждысян лунъяс...»
Удж: Вайӧдӧм примеръясысь индӧй -яс суффикса кывъяссӧ, шуӧй тайӧ кывъяссӧ -яс-тӧг. Вежсяс-ӧ примерлӧн вежӧртасыс. Кутшӧм вариант юргӧ кокньыдджыка.
1. Миша писькӧдчис пӧрысь баб мышку сайтіыс да уськӧдчис Лидя бабыслы кияс вылас. (Е. Козлова)
2. Валя восьтіс синъяссӧ, мелі нюмӧн видзӧдліс орччӧн узьысь Мишук пиыс вылӧ. (Е. Козлова)
3. Кымын мича серпасъяс, олӧмлысь шуда здукъяс, некор вунӧдлытӧм часъяс вайӧны югыд войясыс том йӧзлы. («Югыд туй»)
4. Мед миян планета пыр кежлӧ коли мирнӧйӧн, медым некутшӧм сьӧд кымӧръяс эз торкны гажа да шуда олӧмсӧ. («Югыд туй»)
Воча кывъяс:
1. Мортлӧн вир-яйысь кык ӧткодь юкӧн (ки, кок, син, пель) ми нимтам ӧтка лыд формаын, а кӧсъям кӧ тӧдчӧдны, мый сёрниыс мунӧ сӧмын ӧти ки, ӧти кок, ӧти син да ӧти пель йылысь, ми шуам: ки пӧв, кок пӧв...
Тайӧ примерас кияс пыдди колӧ шуны ки. «Лидя бабыслы кияс вылас» конструкцияыс сьӧкыд: уна кывйӧн висьталӧма этша, кокньыдджыка эськӧ юргис тадзи: «уськӧдчис Лидя бабыс киӧ». Быдӧн гӧгӧрвоас, мый кага уськӧдчӧ кык киӧ, а оз ӧтиас.
2. Тані сідзи жӧ синъяссӧ пыдди тырмымӧн вӧлі шуны — синсӧ.
3. Кор существительнӧй сулалӧ лыд тӧдчӧдысь кыв бӧрын, сэки -яс суффикс оз ков: кымын серпас, кымын здук, кымын час; дженьыдджыка да мичаджыка эськӧ лои гижӧма -яс-тӧгыс: «Кымын мича серпас, олӧмлысь шуда здук, некор вунӧдлытӧм час вайӧны югыд войяс том йӧзлы».
4. Колӧ тадз: «...Некутшӧм сьӧд кымӧр эз торк гажа олӧмсӧ». Гажа кӧ — шуда нин, лишнӧй кывйыс оз содты выльсӧ висьталантор дінас.
Выялӧм вый. Кор ӧти юӧртӧмас кыкысь либӧ унджыкысь вайӧдӧны ӧтмоз юргысь кывъяс, татшӧмторсӧ шуӧны тавтологияӧн, а йӧз кост сёрниын серам сорӧн нимтӧны «выялӧм выйӧн». Кужтӧг тавтологияӧн вӧдитчӧмыс гӧльмӧдӧ сёрнисӧ, вӧчӧ сійӧс мисьтӧмӧн. Со, шуам, тані:
Ме кайи Лунбок нӧрыс йылӧ да видзӧдлі сиктлань. Медводдза дорса керкаыс — Катерина тьӧтлӧн. Руд шифера керкаыс сылӧн ылісянь кажитчис паськыд корабльӧн. («Югыд туй»)
Медводдза дорса кывъясыс тайӧ контекстас ӧткодь вежӧртасаӧсь, найӧ выль мӧвп оз сетны юӧртӧмыслы, а сӧмын унамӧдӧны кыв лыдсӧ. Тырмымӧн вӧлі шуны медводдза керкаыс либӧ дорса керкаыс. Орччӧн сулалысь сёрникузяясас вайӧдӧма керка кыв, висьтавсьӧ ӧти и сійӧ жӧ оланін йылысь. Тавтологияыс вӧчӧ гажтӧмӧн юӧртӧмсӧ. Тані позис сыысь мынтӧдчыны местоимение отсӧгӧн: «Руд шифера, сійӧ ылісянь кажитчис паськыд корабльӧн».
Мукӧддырйи тавтологияысь мынтӧдчӧм могысь зільӧны кольны шуавтӧг колана кывъяссӧ да повторяйтӧны Горацийлысь ӧшыбкасӧ, коді шуліс: «Зіля шуны дженьыда, артмӧ пемыда».
Письмӧяс, письмӧяс. Уна пӧлӧс йӧз петкӧдчӧ сэні. Гижӧны механизатор да врач, сад-яслиса воспитатель и шофёр йылысь. («Югыд туй»)
Тайӧ гижӧдыслӧн вежӧртасыс лыддьысьысьлы абу тырвыйӧ гӧгӧрвоана. Коді код йылысь гижӧ? Механизатор да врач гижӧны воспитатель да шофёр йылысь?
Позьӧ тадзи гӧгӧрвоны, ӧд воспитатель да шофёр кывъясыс йитчӧмаӧсь союзӧн. А, думыштан да, мыйла нӧ механизатор кутас гижны воспитатель йылысь? Ӧд тайӧ профессияа йӧзыс ёна торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс.
Гашкӧ, авторыс кӧсйис юӧртны, мый редакцияӧ воысь письмӧясын гижӧны уна йӧз йылысь, на лыдын и механизаторӧс да врачӧс гаралӧны, бурӧн казьтыштӧны воспитательӧс дай шофёрӧс.
Татшӧм дзугсьӧмыс артмӧ йылысь кывбӧр вӧсна, кодӧс тавтологияысь мынтӧдчӧм могысь вайӧдӧмаӧсь ӧтчыдысь однороднӧй членъяс пыдди мунысь нёль существительнӧй бӧрын.
Медым эз дзугсьы мӧвпыс, колі эськӧ йылысь кывбӧрсӧ тавтологическӧя сувтӧдны быд однороднӧй член бӧрын, тайӧн эськӧ ёнджыка вӧлі тӧдчӧдӧма письмӧ гижысьяслысь лыдсӧ: «Гижӧны механизатор йылысь да врач йылысь, сад-яслиса воспитатель йылысь да шофёр йылысь».
Тавтология эськӧ ворсіс тані ассьыс стиль боксянь тӧдчӧдан рольсӧ.
