СЫН, ПИӦ, СЫН

Кывъяс, кодъяс юргӧны ӧтмоз, а кутӧны торъялана вежӧртас, шусьӧны омонимъясӧн. Омонимъяс артмӧны сы вӧсна, мый йӧз кост сёрниын кывйыс уна, а сёрни шыяслӧн лыдыс — этша. Гижам кӧ пу кыв ӧтнассӧ, орчча кывъясысь, контекстысь торйӧдӧмӧн, мӧд морт, лыддьысьысь, некыдз стӧча оз лысьт шуны, мый ми пасйим тайӧ кык букванас. Гашкӧ, пу — быдмӧг, и сэки тайӧ кывйыс лоӧ существительнӧйӧн, сы дорӧ сувтӧдсьӧ юалӧм «мый?» А вермас лоны, мый тайӧ кывйыс пуны глаголлӧн тшӧктан форма — пу. Юалам: мый кер? Пу (шыд, рок).

Кыв велӧдысьяс оз ӧтмоз донъявны омонимъяссӧ. Ӧтияс лыддьӧны, мый ӧтмоз юргысь кывъяс сӧмын сьӧктӧдӧны сёрнинымӧс: ӧд найӧ нимтӧны ӧтпӧлӧс шыясӧн мӧда-мӧдысь ёна торъялан вежӧртаса понятиеяс. Мӧдъяс шуӧны, мый омонимъяслӧн вежӧртасыс кокниа тыдовтчӧ мукӧд кывъяскӧд йитӧдысь, та вӧсна найӧ абу гӧгӧрвотӧмӧсь. Мӧдарӧ, омонимъяс отсалӧны поэтъяслы тэчны стӧч рифмаяс, гажӧдны йӧз кост сёрни каламбуръясӧн^Каламбур — теш петкӧдлӧм могысь кывъясӧн ворсӧм./^, анекдотъясӧн, нӧдкывъясӧн, кодъяс артмӧны омонимъясӧн вӧдитчигӧн.

Омонимъяс паныдасьлӧны оз сӧмын комиын, но и мукӧд кывйын. Нималана роч поэт Д. Д. Минаев зэв сюся вӧдитчис омонимичнӧй кыв формаясӧн, тэчис наысь каламбуръяс. Со сылӧн «В Финляндии» нима эпиграмма:

Область рифм — моя стихия,

И легко пишу стихи я;

Без раздумья, без отсрочки

Я бегу к строке от строчки,

Даже к финским скалам бурым

Обращаюсь с каламбуром.

Паськыда бергалӧны омонимъяс и венгерскӧй кывйын. Шуам, сэні лэдь [légy] кыв кутӧ кык вежӧртас: ’гут’ и ’мед/медым’ (частица). Венгръяс пӧвстын ветлӧдлӧ анекдот, кӧні гӧгӧрвоӧдсьӧ, мыйла гут да медым шусьӧны ӧтмоза:

Кор вӧлӧма библияӧн лӧсьӧдлӧм потоп, став мусӧ пӧ босьтлӧма ва, пӧдтылӧма став ловъясӧ, дзоньвидзаӧн кольлӧма ӧтнас Ной, коді водзвыв дасьтӧма пыж да сэтчӧ босьтӧма гортса пемӧсъясӧс, а гут-гагӧс абу кӧсйӧма сӧлӧдны. Но гут кортӧг лэбӧма тшӧтш пемӧсъяс бӧрся. Ной заводитас сійӧс вӧтлыны, а гут лэбзяс ӧти пемӧс дорсянь да пуксьӧ мӧд вылӧ. Ной дӧнзяс вӧтлысьнысӧ гут бӧрся, ӧвтыштас кинас да шуас: лэдь (ми ног кӧ — мед!). Сэсянь и венгръяс гутӧс нимтӧны лэдьӧн.

Збыльвылассӧ, ’мед’ вежӧртаса лэдь формаыс артмӧма лэнні (комиӧн — лоны) глаголысь. Венгерскӧй «лэдьлы» комиын весьтас сулалӧ «лоас» форма. А ’гут’ вежӧртаса лэдь формаыс чужӧма сійӧ кадӧ, кор пермяна (комияс и удмуртъяс) вӧлӧмаӧсь суседъясӧн венгръяслы, 2500 во сайын кымын. Сэкъя кадӧ пермскӧйысь венгерскӧйӧ пырӧма уна кыв, на пиын и эзысь (венгерскӧйӧн: ezüst), видзчысьны (венгерскӧйӧн: vіgyáznі), лӧдз (венгерскӧйӧн: légy) да мукӧд.

Венгерскӧй кывйын эм анекдот фадь [fagy] омоним подув вылын, тайӧ кывйыслӧн сідзжӧ кык вежӧртас: ’кӧдзыд’ и ’раса’ (кучик рӧм). Со кыдз сералӧны венгръяс:

Американскӧй турист юасьӧ Будапештын олӧма венгрлысь:

— Эм-ӧ Венгрияын фадь проблема?

— Эм, — вочавидзӧ пӧрысь венгр, — сӧмын гожӧмын.

Американец эськӧ юалӧ расӧвӧй проблема йылысь (кучик рӧм серти йӧзӧс торйӧдӧм йылысь). А пӧрысь венгр гӧгӧрвоӧма тайӧ кывсӧ кыдзи кӧдзыдлун йылысь, ӧд Венгрияын йӧзыс оз торъявны мӧда-мӧдсьыс кучик рӧмӧн.

Финскӧй кывйын ӧтмоз юргӧны ’квайт’ да ’коз’ вежӧртаса кывъяс. Кыкнаныс найӧ финскӧйын шусьӧны kuusі-ӧн. Тайӧ омоним подув вылас финскӧй челядь пӧвстын олӧ гажа задача:

Туй ӧтар бокас быдмӧ koіvu (кыдз), а мӧдар бокас — kuusі (коз, квайт). Кымын пу быдмӧ ставыс?

Тайӧ задача вылас воча кывйыс век лоӧ неправильнӧй. Вочавидзан кӧ — «кык» (кыдз да коз!), шуасны — «сизим» (кыдз да квайт!), вочавидзан кӧ — «сизим», шуасны мӧдарӧ.

Дерт, войдӧр финнъяс квайт да коз кывъяс абу шулӧмаӧсь ӧтмоз, кыдзи и комияс. Тайӧ кывъясыс ӧтмоз кутӧмаӧсь юргыны сёрӧнджык нин, торъя фонетическӧй законъяс тӧдчӧм вӧсна.

Та йылысь висьталӧны коми квайт да коз кывъяс. Квайт формаын медбӧръя согласнӧйыс т, а сы бӧрын на вӧлӧма гласнӧй и, коді сёрӧнджык усьӧма. Но финскӧйын гласнӧйыс кольӧма, но сы водзын т согласнӧйыс вуджӧма с-ӧ. Ӧткодялӧй коми тэнӧ — финскӧй sіnun (тэнӧ).

Коз да kuusі кывъяс ӧткодялігӧн ми аддзам, мый коми кывйын гора согласнӧй з-лы финскӧйын лӧсялӧ гортӧм с, а кывпомса и гласнӧйыс комиын усьӧма. Коми кывъяс дженьыдӧсь, найӧ помасьӧны согласнӧйяс вылӧ, а финскӧйяс — кузьджыкӧсь, помасьӧны гласнӧйяс вылӧ, да сэні абуӧсь гора согласнӧйяс.

Удмурт кывйын сідзжӧ уна омонимыс. Сэні, шуам, кут — сійӧ и ’гут’, и ’кӧті’, удыны — ’юктавны’ и ’весавны ёг турунысь град’, уж — сійӧ и ’удж’, и ’уж’ (вӧв).

Лунвыв удмуртъяс пӧвстын, кодъяс олӧны мариецъяскӧд ӧтвыв, эм гажа нӧдкыв:

Пор пуртэз кузё шуэ (Мари пуртсӧ кузёӧн нимтӧ).

Тайӧ нӧдкывйыс бара жӧ подуласьӧ омонимъяс вылӧ. Марийскӧйын ’пурт’ — кузё, а удмурт ног кузё — ’кыдзи?’ И удмурт шуӧ юӧртӧмӧн: пор (мариец) пуртэз (пуртсӧ) кузё шуэ (шуӧ), а мӧд удмуртлы, торйӧн нин челядьлы, кузё кывйыслӧн юрӧ воӧ сӧмын удмуртскӧй вежӧртасыс — ’кыдзи?’ И кажитчӧ сылы, мый сылысь юалӧны, кыдзи шуӧ мариец пуртсӧ, тӧдӧ оз сійӧ. Морт, дерт, оз тӧд, кыдзи шуӧны пуртсӧ, да юалӧ: кузё? (кыдзи?). И артмӧ, мый юалӧмнас жӧ вочавидзӧ: пуртыс пӧ марилӧн кузё — сідз или абу?

Коми кывйын омонимъяс отсӧгӧн артмӧдӧны жӧ шмонитана висьтъяс: «Нина, мый нӧ вотан?» — «Оз». — «Сюралӧ-ӧ?» — «Оз». Омонимъяс пыдди тані мунӧны вотӧс ним да соссяна частица.

Коми мулӧн быд пельӧсын тӧдӧны шмонитана висьт чери кыйысьяс йылысь, кӧні омонимъяс — чери ним да глаголлӧн тшӧктан форма.

Батя-пиа кыснанасьӧны. Пиыс сынӧ, а мӧдыс кыснан кӧвсӧ кутӧ.

Друг кодкӧ тшолкнитас югыд паньтӧ. Батьыс, дерт, кутас кыскыны.

— Мый нӧ шеді? — юалӧ пиыс.

— Сын, пиӧ, сын, — лабутнӧя шуӧ мӧдыс. Зонка заводитас мый вынсьыс водзӧ сынны. Пыжыд ӧддзас, а чериыс мынӧ.

— Мый морла нӧ сэтшӧма сынін? — скӧрмис батьыс.

— Ачыд тшӧктін да.

— Юалін: мый шедіс? Со и шуи — сын. Чери нимыс сэтшӧм.

(«Чушканзі»)

Ёна важӧн, кор коми войтыр овлӧма ӧтвыв мукӧд финн-угор кывъя йӧзкӧд, омонимъяс абу вӧлӧмаӧсь, сэки гласнӧйяслӧн лыдыс вӧлӧма унджык ӧнія серти (видзӧд «кык сикас ”о” да кык сикас ”э”» юкӧн).

Но олӧм сӧвмӧмкӧд паськыдджыкӧсь да уна сикасджыкӧсь лоисны йӧз кост йитӧдъяс, и та вӧсна ӧти предметлӧн нимыс кутіс вуджны мӧд предмет нимтӧм могысь: конкретнӧй предмет нимӧн отвлеченнӧй понятиеяс кутісны шуавны. Сідз, урлысь, вӧрса пемӧслысь, тӧд вылын кутісны сӧмын кучиксӧ, кодӧн вештысисны ньӧбасиг-вузасигъясӧ. Вочасӧн ур кывйӧн кутісны нимтыны ’кӧпейка’ понятие, а сё ур кучик кутіс лӧсявны ӧти шайтлы, шатинлы, кытчӧ вӧлі пысавлӧны тайӧ ур куяссӧ. Шайт кыв кутіс вежны ’рубль’ понятие. Татшӧм ногӧн жӧ петкӧдчӧ сьӧмӧн вӧдитчӧм вылӧ индысь кывъяслӧн артмӧмыс и мукӧд финн-угор йӧз сёрниын.

Шуам, удмуртъяс ног ’ур’ — коньы, ’кӧпейка’ — коньы жӧ. Войдӧр коньы кывйӧн удмуртъяс вӧлі нимтӧны и октябрь, тӧлысь ним. Ми аддзам, мый ӧткымын омонимлысь артмӧмсӧ позьӧ туявны. Торйӧн ясыд артманногыс вежон (сёрнисикасъясын — вежалун) кывлӧн, коді войдӧр кутлӧма ’вӧскресенньӧ’ вежӧртас, а ӧні тӧдчӧдӧ — ’неделя/сизим лун’.

Колян нэм заводитчигӧн овлӧма том коми поэт, Вотча сиктысь петлӧм зон, Петр Клочков (1831-1853), велӧдчылӧма Вӧлӧгдаса духовнӧй семинарияын, гижлӧма коми кывбуръяс, но миянӧдз воӧма сылӧн некымын кывбур, ӧтиын эмӧсь татшӧм кывъяс:

Ылыс туйын менам жӧник.

Мыйла сы дыра оз лок?

Сылӧн ветлӧм вӧсна ӧні

Менӧ суис ыджыд шог.

Тӧлысь мысти Вежа лунӧ

Верӧс сайӧ мунны мен.

Но не сы сайӧ мен мунны, —

Мустӧм сайӧ сиис ен…

Тайӧ кывбурысь юкӧныс петкӧдлӧ важъя олӧмысь серпас оз сӧмын гижӧд вежӧртас сертиыс — сійӧн, мый юӧртӧ нылӧс мырдӧн верӧс сайӧ сетӧм йылысь, — но и форма сертиыс. Тані поэт вӧдитчӧ вежа лун кывтэчасӧн, коді тӧдчӧдӧ ’вӧскресенньӧ’ понятие, мӧд ног кӧ — уджавтӧм лун, вичкоӧ ветлан лун, праздник, вежавидзан кад.

Коми поэзияын омонимъясӧн вӧдитчӧны паськыда. Торйӧн мичаа юргӧны стӧч рифмаяс, кодъясӧс артмӧдӧны разнӧй кывсикасъяс:

Кӧмтӧг котравлі зарни вӧрӧд,

Тӧді, ёма кӧ эм, оз вӧрӧд.

(В. Тимин)

Запты пув и тшак, и коль,

Но и мукӧдыслы коль.

(Ю. Васютов)

Виктор Напалков омонимъясысь артмӧдӧ каламбур, но тайӧн оз петкӧдлы теш, а мӧдарӧ — содтӧ висьталантор дінас пыдди пуктӧмсӧ:

Кӧть и нимыс тай — Кулӧм,

Сійӧ паськыда тулӧ.

Лэбзьӧм водзвылас юсьыс

Васӧ юлӧны юсьяс.

Пыді пармаын юыс

Индӧ кыйсьысьлы туйсӧ.

Коркӧ ми вокыс кулам,

Сӧмын оз кувлы Кулӧм.

Ыджыд тӧдчанлун омонимъясӧн вӧдитчӧм босьтӧ Александр Мальцев поэзияын. Ӧтмоз юргысь кыв формаяссӧ поэт вайӧдӧ дзик виччысьтӧг, найӧ быттьӧкӧ дзирдалысь рӧма ёна шыльӧдӧм изъяс чуймӧдӧны лыддьысьысьӧс асланыс мичлунӧн:

Мед олас чӧскыд рӧма видз,

Мед сійӧ йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ йитӧ!

Ме некор немысь сьӧлӧмӧс эг видз,

Кыдз тэ эн видзлы меысь сьӧлӧм битӧ.

Тайӧ строфаас А. Мальцев куимысь вайӧдӧ видз кыв, медводдзаысьсӧ — ’турун быдманін’ вежӧртасын, мӧдысьсӧ — «жалитны» пыдди, коймӧдысьсӧ — «дзебны» кывлы синонимӧн, омонимъяс тані тэчӧны и стӧч, и пытшкӧсса рифма, вӧчӧны кывбурсӧ мичаа юрганаӧн, сійӧс окота лыддьыны мӧд пӧв, кольны паметьӧ.

Коми АССР-са народнӧй поэт Серафим Поповлӧн омонимъясӧн рифмуйтӧм кывбуръясыс лыддьысьӧны зэв кыпыда. Кывбур визьяссӧ южтӧмаӧсь удачнӧя тэчӧм омонимъясыс:

Мича джодждӧра ог ньӧб,

Ачым сійӧс кыа,

Медым нюмъяліс быд тӧб,

Кыдзи сувтысь кыа.

Пызандӧра ме ог ньӧб,

Ачым сійӧс кыа,

Кодлысь рӧмъяс оз на тӧд

Весиг войвыв кыа.

Удж. Лыддьӧй улын сетӧм кывбурсӧ да висьталӧй, кымын омоним сэні вайӧдӧма:

Лая ты дорысь джуджыда кыпӧдчӧм мусюр

вундіс кык пельӧ вискыслӧн паськалӧм вом,

бурӧвӧйлӧн кӧ вуджӧрыс ӧтарас уси,

сувтіс мӧдарас кӧръясӧс видзысьлӧн чом.

(С. Попов)