ТУЛЫСЫН УЗЯН — АРЫН ШОГӦ УСЯН

Паныд вежӧртаса кывъяс — антонимъяс — паськыда бергалӧны йӧз кост сёрниын. Предметъяс, налысь признакъяс, действиеяс паныда сувтӧдӧмӧн висьталӧмыс ёнджыка мӧрччӧ кывзысьлы, лыддьысьысьлы, кольӧ налы паметяс.

Тшӧкыда антонимъяс бергалӧны шусьӧгъясын: сьӧлӧмыд кӧ ыджыд — быд удж ичӧт. Этшаджык сёрнит да унджык вӧч. Ылӧ лыйлӧ да матӧ инмӧ. Асъя шондіыс кӧ эз шонты, рытъяыс оз нин шонты. Антонимъяс отсӧгӧн тэчсьӧны образъяс костын параллельяс йӧзкостса сьыланкывъясын:

Асъя кыа водз лэбалӧ,

Рытъя кыа сёр лэбалӧ.

Поэтическӧй и прозаическӧй гижӧдъясын коми авторъяс антонимъяс отсӧгӧн вӧчӧны ёсьджыкӧн ассьыныс мӧвпнысӧ:

Веж бадь увті гусьӧн ичӧт ёль

Сӧстӧм васӧ ассьыс лӧня нуӧ.

Ас йывсьыс дзик некодлы оз доль,

А ӧд сыысь артмӧ ыджыд юыс.

(А. Мишарина)

Торйӧн ёна синмӧ шыбитчӧны сэтшӧм кывъяс, кӧн паныд вежӧртасаыс тшӧтш тӧдчӧдӧ и висьталысьыслысь отношениесӧ.

Миян Эжва юным! Майбырӧй, кутшӧм югыд да сӧстӧм сэні ваыс! Кутшӧм кӧдзыд, абу небось тані кунва кодь шун. (Тима Вень)

Кык юлысь васӧ донъялӧм пыр авторыс петкӧдлӧ, кутшӧма жӧ сійӧ гажтӧмтчӧма чужан муысь, и Эжва ю поэт вежӧрын ёна югыдджык, сӧстӧмджык, дай кӧдзыдджык лунвыв ю серти, кӧні ваыс гожся лунад абу прӧстӧ шоныд, а кунва кодь шун, мӧд кывйӧн кӧ, некытчӧ туйтӧм, сійӧ оз веськӧд горштӧ и оз ыркӧд купайтчигӧн. Тайӧ гижӧдас кӧдзыд да шун — бура бӧрйӧм стиль боксянь тӧдчӧдӧм антонимъяс.

’Шоныд’ да ’кӧдзыд’ понятиеяс паныд сувтӧдсьӧны и глагол формаясын:

— Веж кӧдзыд дырйиыд тай, кӧть и би дорад, водзыд пузьӧма, а бӧрыд йизьӧма, — воча дӧжныштіс Пилат Иван. (И. Торопов)

Тані антонимъяс артмӧдӧны рифма, и дзоньнас геройлӧн юӧртӧмыс босьтӧ шусьӧг форма, кыскӧ лыддьысьысьлысь вниманиесӧ. Содтӧд паметьӧ кольӧ тайӧ висьталӧмыс сійӧн, мый шоналӧма пыдди автор шуӧ пузьӧма. Мӧд кывйӧн кӧ, ёна шоналӧма бисяньыс, а мышкыс оз вермы ӧттшӧтш босьтны шоныдсӧ — кынмӧ, да оз сӧмын кынмы — йизьӧ. Татшӧм ён контраст артмӧдӧ гижысь антонимъяс отсӧгӧн.

Босьтны кӧ торйӧн «еджыд» да «турунвиж» кывъяс, найӧс некыдз он шу антонимъясӧн.

Но мукӧд кывъяскӧд йитӧдын, текстын, рӧм петкӧдлысь кывъяс вермӧны лоны антонимъясӧн, стиль боксянь тӧдчӧдӧм кывъясӧн — стилистическӧй антонимъясӧн. Со кыдзи наӧн вӧдитчӧ Петр Шахов аслас гижӧдын:

Ӧдйӧ котӧртӧ ӧти морт нэмыс. Сӧмын кольӧ казьтывлӧм. Ӧдйӧ котӧртӧ и менам морт нэмыс. Мукӧддырйиыс чайтсьӧ: кодкӧ шенасьӧ ме водзын еджыда-турунвижа флагӧн: тӧв — гожӧм, тӧв — гожӧм.

Ме весиг аддза, кыдзи дӧзмӧмпырысь сійӧ шеналӧ менсьым вояссӧ, быттьӧ менам нинӧм нин абу кольӧма вӧчны вӧльнӧй светас, нем бурла меным сетны кузь тӧвсӧ да гожӧмсӧ.

Тайӧ гижӧд юкӧнас автор паныд сувтӧдӧ волысь кадколастъяс: тӧв да гожӧм, кодъяс медъёна торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс. Тӧлын — лымъя, кӧдзыд. Муыс еджыд. Гожӧмын — шоныд, быдмӧгъяс вежӧдӧны, му веркӧсыс турунвиж. Автор вояслысь котӧртӧмсӧ ӧткодялӧ еджыд да турунвиж флагъясӧн ӧвтчӧмӧн. Лыддьысьысь син водзӧ сувтӧ поэтическӧй серпас: еджыд флаг восьтӧ лымъя эрд, турунвиж флаг — дзоридзалысь луд.

Тадзи жӧ, торйӧн босьтӧмӧн, тулыс да ар он шу антонимъясӧн. Но поэтическӧй гижӧдъясын векджык тулыс да ар ӧткодялӧны мортлӧн томлунӧн да пӧрысьлунӧн. Весиг йӧзкостса шусьӧгъясын тӧдчӧдӧны мортлысь тайӧ аслыссикаслунсӧ: Тулыс — гӧль да гажа, ар — озыр да гажтӧм.

Кор лыддям Коми АССР-са народнӧй поэт Серафим Поповлӧн «Радейта юяс да тыяс» кывбурысь:

Водзті ме ошкывлі тулыс,

Ӧні ме радейта ар,

Морт моз мудзыштӧм юыс

Абу кӧть важ кодьыс яр,

сэк миян вежӧрӧ пыр и воӧ, кутшӧм тулыс йылысь да кутшӧм ар йылысь висьталӧ гижысь.

Йӧз кост сёрниын паныд вежӧртас вермӧны кутны и вир-яй юкӧнъяс нимтысь кывъяс, найӧ сідзжӧ мунӧны стилистическӧй антонимъяс пыдди, на отсӧгӧн петкӧдлӧ сёрнитысьыс ассьыс видзӧдлассӧ юӧртантор дінас:

— Босьтӧй зыръястӧ, син полӧ, а ки вӧчӧ. Писькӧдчыны мӧдам, — шыасис Ӧльӧксан. (Б. Шахов)

Антонимъяс вермӧны мунны синонимъяс пыдди, сэки найӧ сідзжӧ тӧдчӧдӧны признаксӧ предметлысь либӧ действиелысь, вӧчӧны сійӧс паметьӧ колянаӧн.

— Быттьӧ ме этійӧ улӧсыс кодь ловтӧм лов! (А. Ларев)

Автор орччӧн сувтӧдӧма паныд вежӧртаса кывъяс: ловтӧм лов. Лов, кодлӧн абу лолыс — пу, либӧ из, либӧ кутшӧмкӧ кӧлуй! Ачыс ловтӧм лов кывтэчасыс велавтӧм. Сійӧ быттьӧ артмӧма тӧдлытӧг, и сійӧн кажитчӧ лыддьысьысьлы; ӧд дженьыда, но стӧча юӧртӧ геройлӧн чувство йылысь.

Геля пидзӧсчанясис да содз тырӧн кутіс гумлавны да сыргыны-юны некор шонавлытӧм да кынмывлытӧм тайӧ йи кодь васӧ. (Ю. Васютов)

Гижысь орччӧн сувтӧдӧма шонавлытӧм да кынмывлытӧм кывъяс, кодъяс гӧгӧрвоӧдӧны ӧти предмет — ва. Антонимъяс удачнӧя тӧдчӧдӧны предметсӧ: шонавлытӧм — ’кӧдзыд’, а кынмывлытӧм — ’визув’, дзулькйӧн муысь петӧ ключыс. Антонимичнӧй определениеясыс вӧчӧны гижӧдсӧ образнӧйӧн.

Синонимичнӧй вежӧртаса антонимъяс артмӧдӧны каламбуръяс, гажа сёрни:

— Пӧттӧдз мачасин, пиӧ? — юалӧ мам Стёпалысь.

— Кынӧм сюмавтӧдз, мамӧ, — вочавидзӧ пи.

Пӧттӧдз да кынӧм сюмавтӧдз — форма сертиыс антонимъяс, но вежӧртас сертиыс тайӧ юӧртӧмас — найӧ синонимъяс. Пӧттӧдз (сьӧлӧм бурмытӧдз) либӧ жӧ кынӧм сюмавтӧдз ворсны — сідзкӧ, ворсны мудзтӧдз, кытчӧдз оз ло окота нуръясьны.

Антонимъяс пыдди вермӧны мунны числительнӧйяс, лыда кывъяс, кор ӧти предметлы паныд сулалӧ кык, дас, сё, тысяча, уна да с. в.

Кык юр олім — ӧтик сьӧлӧм. Либӧ: Тысячасьыс вед вӧлі менам, шудтӧмлӧн, да бӧрйӧмакодь, сёсьыс ӧд вӧлі менам, тихе мортӧ, да выберитӧмакодь. (Коми йӧзкостса бӧрдӧдчанкыв)

Йӧзкостса нӧдкывъясын татшӧм паныд вежӧртаса кывъяссӧ аддзам жӧ:

Керкаыс ӧти, а ӧшиньыс сюрс.(Пож)

Гид тыр ыж, а ӧти бӧж. (Пачын нянь да нянь зыр)

Литературнӧй гижӧдъясын сідзжӧ вӧдитчӧны паныд вежӧртаса лыда кывъясӧн, артмӧдӧны стиль боксянь тӧдчӧдӧм антонимъяс.

Шырыс: «Кок пӧ дженьыд!» — Гадь:

«Коктӧм ме да-й паськыд кынӧм!»

«Мый пӧ меям кокысь?» — Шырыс.

«Да пӧ кокыд тэнад тырыс!»

(И. Куратов)

Поэт паныд сувтӧдӧ коктӧм да тырыс кокыд кывъяс: ’абу’ да ’уна’ вежӧртаса антонимъяс.

Антонимъяс пыдди вермӧны мунны и кывтэчасъяс:

Во кызь вит тэнсьыд няйттӧ келі,

Кӧть вит час дзоридз курта.

(И. Куратов)

Поэт паныд сувтӧдӧ кызь вит во да вит час — тӧдчанлун да ыджда сертиыс торъялана кывтэчасъяс, кодъяс гӧгӧрвоӧдӧны разнӧй кадколастъяс: кызь витыс — во, витыс — сӧмын час. Тайӧ торъялана кывъясӧн нӧшта на ёнджыка тӧдчӧдсьӧ поэтлӧн сьӧкыд олан туйыс.

Антонимъяслӧн стилистическӧй тӧдчанлуныс ыджыд. Паныд вежӧртаса кывъяс вӧчӧны юӧртӧмсӧ паметьӧ колянаӧн, серпасаӧн, ыджыд тӧдчанлунаӧн.