ОЛАН-ВЫЛАН, ТУАН-БЫДМАН
Йӧз кост сёрниын эмӧсь кывъяс, кодъяс матынӧсь мӧда-мӧдыслы вежӧртас боксяньыс, найӧс нимтӧны синонимъясӧн. Синоним терминыс артмӧма греческӧй synonymos-ысь, коді гӧгӧрвоӧдӧ: ӧти нима. Синонимъяс-кывъяс, кодъяс петкӧдлӧны ортсыса мирысь ӧти и сійӧ жӧ лоӧмтор, понятие, но торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс вежӧртас рӧмъясӧн, стиль боксянь понятиесӧ тӧдчӧдӧмӧн.
Синонимъястӧг стилистика оз вермы лоны. Синонимъяс — медся коланатор, медым артмӧдны кывлысь функциональнӧй стильяс.
Синонимъяслы лӧсялӧ куим медся тӧдчана функция:
1) Кыв вежан функция. Та могысь синонимӧн вӧдитчӧны, кор колӧ мынтӧдчыны ӧти кывсӧ тшӧкыда дӧжналӧмысь.
Вӧв бӧж сіыс некытысь эз сюр, ен джаджъяс судзӧдчыліс, ен саяс кисӧ сюйліс, и сэтысь эз югды. (Г. Юшков) Тані эз югды кывйыс вежӧ эз сюр глаголсӧ. Босьтны кӧ контексттӧгыс югдыны глаголсӧ, сылӧн вежӧртасыс мӧдджык, но вайӧдӧм кывъяскӧд йитӧдын «югдыны» глагол вежӧ «сюрны» кыв.
2) Стӧчмӧдан функция. Тыдовтчӧ, кор сёрнитысь либӧ гижысь зільӧ сетны юӧртӧмыслы ыджыдджык стӧчлун.
Том ме вӧлі, вына, аслам гижӧдӧн и ыджыдджык, нималана ёртъясӧн ышӧдӧма. (И. Торопов) Тані вына кыв мунӧ «том» прилагательнӧйлы стӧчмӧдысь кыв пыдди.
3) Стиль боксянь тӧдчӧдан функция. Петкӧдчӧ висьталанторсӧ донъялігӧн.
Татчӧ Галина чушмуніс, ӧгырӧн резыштіс чоюкъяс вылас да кватитіс батьсӧ сойбордӧдыс. (Н. Куратова) Быть лои латшиктывны Пушкин нима улича вылӧдз. («Чушканзі») «Скӧра видзӧдліс» пыдди Н. Куратова гижӧ ӧгырӧн резыштіс и тайӧн тӧдчӧдӧ героиняыслысь омӧль сямсӧ.
Мӧд примерас «ветлыны» либӧ «лэччывлыны» пыдди автор гижӧ латшиктывны, тайӧ глаголыс серпасалӧ пӧрысь мортлысь вӧрассӧ да юӧртӧ, мый сьӧкыдкодь вӧлӧма мортыдлы мунны ылі уличаӧдз подӧн.
Босьтам художествоа гижӧдысь текст да видлалам, кутшӧм роль сэні ворсӧны синонимъяс, кодъяс отсӧгӧн автор тӧдчӧдӧ ассьыс мӧвпсӧ да юӧртӧм дінас отношениесӧ:
Кузьчуткомов муртса контораӧ пырис, лолыштны эз удит, а кодкӧ пошкис-локтіс нин сы бӧрся, Микул Иван вӧлӧма, тракторист. Отделениеӧн веськӧдлысь лэптіс юрсӧ паськыд пызан дорысь, букӧстіс кыз гӧлӧснас:
— Кутшӧм мог нӧ суис, Иван? — Вочавидзӧм пыдди мӧдыс дзумгыліс кисӧ гач зептас, перйис нёль пельӧ кусыньтӧм кабала.
— Мӧвп эськӧ эм да... Гоз-мӧд лун юрӧс жугла.
Тапиктіс пызанлань, тувкис кыз чуньнас бумагаӧ:
— Неважӧн газет куті лыддьыны. Водзынтӧ ёнасӧ киӧ эг босьтлы. Асьныд тӧданныд — пыр некор. То гӧра-кӧдза, то сьӧм сетасны. Пес-турун ваян — доз мыччӧны. Ю пӧ, сёшайт. И лӧсыштан... — Иван видзӧдліс управляющӧйлы синмас. Кузьчуткомовлӧн сьӧлӧмыс небзис, нюмыс ылькнитіс. Курыд зелля радейтысьястӧ ӧдйӧ тай косӧдісны. Сиктса скод вылын босьтчисны став мирӧн. Со Микул Иванлӧн чужӧмыс быдӧн шылялӧма, ӧти чукыр он аддзы. Кӧть ӧні выльысь гӧтрав.
— Газет, мися, гогналі. Ёна, вӧлӧм, идӧртӧмлун йылысь гижӧны. Миян ӧд, Васильевич, абу жӧ ставыс лючки...
Кузьчуткомов чошӧдіс пельсӧ. Мый нӧ тайӧ Иваныскӧд лоӧма? Кольӧм вежонас, собрание дырйи, медводз жӧ чепӧсйис сёрнитны. Сэтшӧма лӧсаліс колхозса главнӧй инженерӧс, мыктавмӧныс мортыслы лои. Сійӧс эськӧ важӧн и колӧ вӧлі ньӧръявны да. Отделениеӧ туйсӧ вунӧдіс, ерӧмаканьыд. Шляпвидзӧ шоныд контораын, быттьӧ тувъялӧмаӧсь пуклӧс бердас. (А. Ульянов)
Экспрессивнӧй кывъяс пыдди кӧ вайӧдӧм юкӧнас кутам тэчавны нейтральнӧй вежӧртасаясӧс, ми аддзам, мый дзикӧдз вежсяс юӧртӧмыслӧн стильыс.
Шуам, «пошкис-локтіс» вежам «тэрмасьӧмӧн локтіс»-ӧн, «букӧстіс» — «шыасис»-ӧн, «дзумгыліс кисӧ зептас» — «пыраліс зептас»-ӧн, «юрӧс жугла» — «мӧвпала»-ӧн, «тапиктіс» — «матыстчис»-ӧн, «тувкис кыз чуньнас» — «индіс»-ӧн, «лӧсыштан» — «юыштан»-ӧн, «сьӧлӧмыс небзис» — «лои кокньыдджык»-ӧн, «нюмыс ылькнитіс» — «нюмъёвтіс»-ӧн, «гогналі» — «видлалі»-ӧн, «чошӧдіс пельсӧ» — «сюсьджыка кутіс кывзыны»-ӧн, «чепӧсйис» — «сувтіс»-ӧн, «лӧсаліс» — «видіс»-ӧн, «ньӧръявны» — «видны»-ӧн, «ерӧмакань» — «дыш»-ӧн, «шляпвидзӧ» — «пукалӧ»-ӧн да с. в.
Нейтральнӧй вежӧртаса кывъяс вӧчӧны гижӧдсӧ косӧн, информативнӧйӧн. Сэні оз тыдовтчы, кыдзи авторыс относитчӧ юӧртантор дінас.
Экспрессивнӧй синонимъяс вӧчӧны гижӧдсӧ тыр вир-яяӧн, ловъяӧн, найӧ ясыда тӧдчӧдӧны, кутшӧма относитчӧ авторыс аслас геройяс дінӧ.
Видлам Коми АССР-са народнӧй поэт С. А. Попов кывбурысь синонимъяс, кодъяс тӧдчӧдӧны стиль боксяньыс гижысьыслысь юӧртантор дінӧ отношениесӧ:
Вӧр ёль дорті восьлалігӧн миян
Сьӧлӧм эськӧ скӧрысла эз пот,
Лӧг кыпӧдан кодкӧ аслас киӧн
Дедлысь кыйсян керка эз кӧ сот.
Сӧмын ордым казьтылӧ на ӧні
Сьӧд войысь да зэрысь дзебсян койт...
Но а сійӧ... Омӧль мортыс кӧні?
Медым сійӧс виас менам дой!
Керка да койт кывъяс, торйӧн босьтӧмӧн, абу ӧткодь вежӧртасаӧсь, и некыдз он шу, мый найӧ синонимъяс. Комиа-роча словарын койт тӧдчӧдӧма, кыдзи таръяслӧн койтан места, койташ — гажӧдчанін, йӧктанін, койтны — чукӧртчыны том йӧзлы ӧтлаӧ, гажӧдчыны...
Серафим Попов кывбурын сёрниыс мунӧ вӧр керка йылысь, кытчӧ позьӧ дзебсьыны зэрысь да сьӧд войысь. Поэтлы вӧрын татшӧм юр сюяніныд ньӧти оз гажтӧмджыкӧн кажитчы сиктса клубысь, гӧрд пельӧсысь, кӧні лыбӧ гаж уна йӧзысь, кыпыд руысь, югыдысь, мичмӧдӧм стенъясысь...
Тайӧ контекстас керка да койт кывъяс мунӧны стилистическӧй синонимъяс пыдди, и стиль боксянь тӧдчӧдӧм кывнас тыдовтчӧ тані койт, а керка — нейтральнӧй вежӧртаса кыв. Татшӧм кывъяссӧ наукаын нимтӧны доминантаӧн. Татшӧм ногӧн вӧр керкасӧ сьӧлӧм бурмӧданінӧн, гажӧдчанінӧн ыдждӧдлӧмыс чужтӧ кыпыдлун лыддьысьысьлысь.
Тайӧ кывбурын бергалӧны дӧзмӧдан мӧвпъяс петкӧдлысь кывъяс: скӧр, лӧг, дой. Но налы паныд поэт вайӧдӧ ыджыд кыпыдлуна кывъяс: койт, ордым, ёль, кодъяс тӧдчӧдӧны, кутшӧм дона гижысьлы вӧр-ваыс, кутшӧм ёна поэт мустӧмтӧ вӧр-ва пежӧсьтысьясӧс.
Стилистическӧй синонимъясӧн жӧ лоӧны парафразаяс — предметсӧ либӧ ловъя ловсӧ (мортӧс, пемӧсӧс, лэбачӧс) сылӧн торъялана признакӧн нимтӧм. Тані сідз жӧ бура тыдовтчӧ висьталысьыслӧн висьталанторсӧ донъялӧмыс. Парафразаяс оз сӧмын содтыны синонимъяслысь лыдсӧ, найӧ векджык тӧдчӧдӧны сёрнитысьыслысь кыпыд русӧ либӧ шмонитӧмсӧ, либӧ юӧртантор дінӧ зывӧклунсӧ.
Кыпыдлун петкӧдлӧм могысь вӧдитчӧны парафразаясӧн тайӧ примеръясас:
1. Писательлӧн медбӧръя шойччаніныс век бур дӧзьӧра, Наталья Васильевналӧн мелі кияс баситӧны-мичмӧдӧны сійӧс дзоридзьясӧн. («Войвыв кодзув»)
2. Ворсны кутіс Вейнемейнен.
Эз коль зверыс паськыд вӧрас:
Став нёль кока олысь пытшсьыс
Быдӧн кывзыштнысӧ локтіс,
Шензигтырйи нимкодясьны.
(Илля Вась)
3. Мича платтьӧӧн вӧччӧма, пырис концертнӧй залӧ и Люба Жакова, коми мортӧс пӧльнас шуысь. (С. Попов)
Парафразаяс оз кутны нейтральнӧй вежӧртас. Улынджык вайӧдӧм примеръясас найӧ сетӧны юӧртӧмыслы шмонитан рӧм, а мукӧддырйи и парафраза отсӧгӧн увтыртӧны геройсӧ, оз пыдди пуктыны сійӧс (шуам, погона — офицер пыдди, кепысь гырся пельяса багатыр — ён морт).
1. Кора ас ордӧ тайӧ пон ку кепысь гырся пельяса багатырсӧ, медым сійӧ ӧти рытӧ жӧритіс менсьым вежонся запасӧс? («Чушканзі»)
2. Ме тайӧс сылы казьтыштла на. Сідзи конйышта коркӧ — пув юм сёяс. («Войвыв кодзув»)
3. Лэдзи эськӧ, другӧ, ныр-вомсьыд пув ватӧ, да ог нин киӧс лякӧсьт: ӧти-кӧ, гӧсьт тэ миян, а мӧд-кӧ, этайӧ чикыля бӧжыс оз сулав, медым сы вӧсна тышкасисны. (Н. Куратова)
4. Пӧльлы быдся сарапана:
Сім пӧч и гӧрд рожабана —
Вайӧ дӧра, пув и нянь.
(И. Куратов)
5. Раяыд Киевӧдз тай муніс... Ас вӧлӧстьысь эз сюр гачаыд. Войдӧр мӧй бокысь мужиктӧ корсьлім. Колян вотӧ ветлі видлыны... Лючки эськӧ олӧны, сӧмын вывті вылын-а: кутшӧмкӧ чом кодь шлывгӧдіс-катӧдіс. Лип пӧ. (А. Пальшин)
6. Пыр ӧтног вочавидзис зон:
— Ог висьтав нинӧм, корсьӧй асьныд.
— Он висьтав? На жӧ, большевик! —
Погона швачкӧбтіс ныр-вомас
И амбар пытшкысь ставсӧ дзик
Сэк тшӧктіс нуны вӧлӧсть помас.
(В. Елькин)
7. — Мыйкӧ тай нӧ вӧв вылын мунлін, а ӧш вылын воин? — юалӧ гӧтырыс. Нинӧм татчӧ оз сяммы шуны Паш, пукаланінсӧ малалӧ да сӧмын ымзӧ. (Сӧлӧ баб)
Парафразаӧн вӧдитчӧны сы могысь, медым мынтӧдчыны тавтологияысь, ӧти кывсӧ кыкысь шуӧмысь. Кыдзи стилистическӧй синонимъяс, парафразаяс зэв стӧча тӧдчӧдӧны сёрнитысьыслысь сьӧлӧм кылӧмсӧ, сылысь олӧм вылас видзӧдлассӧ.
Рыт тӧвся кодзулӧсь чышъянсӧ
Му весьтас чӧвтіс.
Рас бокас петісны кӧчьясыд...
Дурисны-ворсісны войбыд.
Кӧдзыдкӧд, турӧбкӧд тадзи со
Вензьӧны тӧвбыд
Кузь пеля войтыр.
(М. Елькин)
Тайӧ кывбурас поэт кӧчьясӧс вежӧ кузь пеля войтыр парафразаӧн, коді артмӧдӧ поэтическӧй серпас. Лыддьысьысь водзӧ кӧчьяс петкӧдчӧны кыдзи мортлӧн посньыдджык вокъяс — войтыр, кодъяс мортлы воӧны сьӧлӧм вылӧ асланыс гажӧдчӧм-ворсӧмӧн. И лыддьысьысь водзӧ сувтӧ Михаил Елькин содтӧд бур сьӧлӧма мортӧн, збыльысь поэтӧн.
