КОДІ НӦ УСЬӦ?
Миян сёрниын местоимениеяс сӧмын индӧны предмет вылӧ, сылӧн лыд либӧ признак вылӧ, но оз нимтыны найӧс. Та вӧсна местоимениеясӧн вӧдитчигӧн колӧ бура видзӧдны, воддза сёрникузяса кутшӧм кыв пыдди найӧ мунӧны. Огӧ кӧ кутӧй тайӧс тӧд вылын, миян юӧртӧмлӧн вежӧртасыс ёна вермас дзугсьыны.
Со, шуам, тані:
Туплясьӧны важмӧм машинаяслӧн гӧгыльяс да чӧрсъяс, кодъяс сідз жӧ оз дзирдавны сӧстӧмлунӧн. Зэрӧм бӧрын тайӧ ставыс шоръясӧн визувтӧ юясӧ. («Чушканзі»)
Автор тӧд вылас, дерт, кутіс, мый зэрӧм бӧрын юясӧ визувтӧ няйтыс, коді сибдӧма важмӧм машина гӧгыльясӧ да чӧрсъясӧ. Тайӧ местоимение пыдди колі эськӧ сувтӧдны «на вылысь няйтыс» кывъяс. Кольны кӧ примерсӧ сідзи, кыдзи гижӧма, артмас, мый юясӧ веськалӧны машина гӧгыльяс да чӧрсъяс. А шорӧдыд машина гӧгыльыд да кӧрт чӧрсыд ӧдвакӧ вермасны кылавны.
Вӧлӧмкӧ, местоимениеыдлӧн вынйӧрыд абу ичӧт. Сійӧ оз сӧмын шор ваӧн кылӧд сьӧкыд кӧртъяс, но вермӧ и верстьӧ йӧзӧс овмӧдавны сад-яслиясӧ:
Глотово сиктын олысьяс ёна на озырӧсь посни челядьнад. Водз асывсянь да сёр рытӧдз найӧ ризъялӧны-олӧны сад-яслиын. («Чушканзі»)
Тайӧ примерас найӧ местоимениеыс вежӧ воддза юӧртӧмысь подлежащӧйсӧ — нимтан падежын сулалысь олысьяс кыв...
И збыльысь: артмӧ, мый сиктса олысьяс, кодъяс озырӧсь посни челядьӧн... лунтыр олӧны сад-яслиын. Медым овмӧдны сад-яслиӧ посни челядьсӧ, колӧ сёрникузясӧ тэчны сідз, медым «челядь» кывйыс сулаліс нимтан падежын, сэки найӧ местоимениеыс лючки вежас сійӧс: Глотово сиктын посни челядьыд тырмымӧн, (...) найӧ ризъялӧны-олӧны сад-яслиын.
Местоимениеыд кыдзи ён химикат — вермӧ пӧртны пу кортӧ зэр ваӧ:
Зэр тусь веськалас виж коръяс — оз нин вермы кутчысьны, сыысь усьӧ. («Югыд туй»)
Коді нӧ усьӧ? Гижӧд сертиыс кӧ, зэр тусьыс: сёрниыс мунӧ зэр войт йылысь, коді веськалӧ кор вылӧ да... усьӧ. А автор кӧсйӧм серти, усьны колӧ вижӧдӧм корлы. Водзджык юӧртсис сы йылысь, мый арся коръяс кокниа гылалӧны, вӧрзьӧдны найӧс весиг оз позь.
Мед эз ло гуга гӧгӧрвоӧмыс, юӧртӧмсӧ колі тэчны сідзи: подлежащӧйнас вӧчны «кор» кыв, кодӧс мӧд юкӧнас вежӧ «сы вылӧ» кывбӧра местоимение:
Арся кор быдторйысь усьӧ, весиг зэр тусьысь, коді веськалӧ сы вылӧ.
Медым миян сёрниным вӧлі лючки-бура гӧгӧрвоана, колӧ вӧдитчыны стӧч вежӧртаса кывъясӧн, оз позь шыблавны колана кывъяс, кодъяс сетӧны юӧртӧмыслы тӧдчана вежӧртас.
Босьтам ӧткымын пример:
1. Понъяс кӧ шӧйтӧны сикт кузя, повзьӧдлӧны йӧзӧс, воӧны сельсӧветӧ. («Югыд туй»)
Лыддьысьысьлы медводз юрас воӧ мӧвп, мый сельсӧветӧ локтӧны... понъяс, кӧть гижысь кӧсйӧма висьтавны мӧдторджык йылысь: норасьны воӧны сиктса войтыр. Но колана подлежащӧйыс оз сулав «воӧны» сказуемӧй дінын, и артмӧма сложнӧй сёрникузя пыдди однороднӧй членъяса прӧстӧй, кӧні ӧти подлежащӧй — «понъяс» кыв. Артмӧ: понъяс шӧйтӧны, повзьӧдлӧны йӧзӧс и воӧны сиктсӧветӧ. Ас местаӧ колана кыв сувтӧдтӧмла гудыртчис юӧртӧмыслӧн вежӧртасыс.
2. Рака кок кодь кокным сарӧг,
Весиг пывсянын оз быр.
(А. Мишарина)
Тайӧ гижӧдас ӧти подлежащӧй «кокным» да кык сказуемӧй: «сарӧг» да «оз быр». Кӧть кыдзи эн видлав, автор ног артмӧ: пывсянын бырӧдӧны... кок. Дерт жӧ, колӧ бырӧдны сарӧгсӧ кокысь, а асьсӧ коксӧ — мынтыны сарӧгсьыс. «Оз быр» пыдди тані лӧсяліс эськӧ «оз мын» глагол.
3. Скворечьяс — зіль лэбачьяс, найӧ медводдзаяс лыдын локтӧны чужан муас, кызвынсӧ овмӧдчӧны сиктъясын. («Югыд туй»)
«Кызвын» кыв кутӧ некымын вежӧртас: ’ёнджыка /унджык/ медся’ да с. в. Тайӧ примерас «кызвын» кыв мунӧ ’унджык лэбач’ вежӧртасын, висьтавсьӧ сы йылысь, мый лэбачьяс асьныс вӧчӧны действиесӧ (локтӧны, овмӧдчӧны). Сідзкӧ, определение пыдди мунысь кывсӧ колӧ сувтӧдны нимтан падеж формаӧ (кызвыныс), а оз керанӧ. Керан падежӧ сувтӧдсьӧ кывйыс сэк, кор сійӧ гӧгӧрвоӧдӧ предмет, код вылӧ вуджӧ действиеыс. Шуам, велӧдчысьясӧс аттьӧалісны турун пуктӧмысь, кызвынсӧ найӧс премируйтісны.
А вылынджык вайӧдӧм примерас автор вӧдитчӧ лӧсявтӧм падежӧн, мый вӧсна лыддьысигӧн джӧмдылан да заводитан мӧвпавны кыв форма йылысь и, дерт жӧ, вунӧдан, мый тэныд кӧсйисны юӧртны.
4. Колис мыйкӧ дыра, и скворечыс бара аслысногӧн чирӧстіс да лэбзис скворечник вывсьыс. («Югыд туй»)
Тайӧ гижӧдсӧ лыддигӧн «мыйкӧ дыра» кывъяс бӧрын виччысян ’кад’ вежӧртаса содтӧд кыв (ӧд кадыс колис), а сійӧ абу. Бара джӧмдан и майшасян: кӧні нӧ колана кывйыс.
Шуам кӧ тайӧ мӧвпсӧ «кад» кывтӧгыс, сэки «колис» кыв огӧ вайӧдӧй, а «мыйкӧ дыра» кывтэчас дінас содтам «мысти» кывбӧр, коді индӧ кад кольӧм вылӧ: мыйкӧ дыра мысти.
«Мысти» кывбӧрыскӧд орччӧн «дыра» кыв тӧдчӧдӧ важӧн вӧвлӧм ’кад’ вежӧртассӧ, коді тыдовтчӧ этимологиясӧ воштӧм суффиксъясын: челядьдыр (челядь кад), оландыр (олан кад), велӧдчандыр (велӧдчан кад). Комияслӧн рӧдвужъяс — удмуртъяс — ӧні на кад пыдди шуӧны дыр.
Кор ог кутӧй тӧд вылын кывъяслысь стӧча урчитӧм вежӧртассӧ, миян мӧвпным воштӧ ясыдлунсӧ, оз ло тырвыйӧ гӧгӧрвоана лыддьысьысьлы да кывзысьлы.
