КЫДЗИ ЛОНЫ ЧЕРИӦН?
Сёрниын да гижӧдын падеж кывйывъяс отсӧгӧн йитчӧны существительнӧйяс да местоимениеяс мукӧд кывъяс дінӧ. Ӧтвывтан падеж петкӧдлӧ, кодкӧд тшӧтш либӧ код отсӧгӧн мунӧ действиеыс, либӧ кодлы паныд вӧчсьӧ мыйкӧ, а сідзжӧ ӧти предметлысь мӧдкӧд йитчӧмсӧ.
Векджык ӧтвывтан падежлӧн -кӧд кывйылыс содтысьӧ одушевлённӧй существительнӧй дінӧ:
Васькӧд паныдасис Емель,
Кассян сувтіс мунігмоз,
Сэсся кыськӧ воис Семӧ,
Пансис сёрни найӧ кост.
( Илля Вась)
Сёрниыс кӧ мунӧ неодушевлённӧй предметъяслӧн ӧта-мӧдкӧд йитчӧм йылысь, сэки найӧ вермӧны жӧ сулавны ӧтвывтан падежын:
Шоркӧд орччӧн, паськыд вор моз
Яг Морт талялӧма туй.
(М. Лебедев)
Гортса пемӧсъясӧс нимтысь кывъяс тшӧкыдджыка сувтӧдсьӧны керанторъя падеж формаӧ, кор сёрниыс мунӧ тайӧ пемӧсъясӧс вӧдитӧм йылысь, накӧд ӧтвыв удж вӧчӧм йылысь.
Ми шуам: мӧскӧн овны (перйыны кынӧмпӧт мӧс видзӧмысь), вӧлӧн кыскавны кер, понйӧн кыйсьыны да с. в. Позьӧ и шуны понкӧд вӧравны, кӧсъям кӧ тӧдчӧдны понлысь бур ныриссӧ, кӧзяинӧс гӧгӧрвоӧмсӧ, вӧрын кӧзяина-понмалысь дыр кад чӧж кыйсьӧмсӧ. Буретш тайӧтор тӧдчӧдӧ Тима Вень понйӧн вӧралӧм йылысь гижигӧн:
Рытын, шоныд гор би дорын,
Урлысь кучик кулян.
Кыкӧн понкӧд, муса другкӧд,
Сёрнитан да ноксян.
Керанторъя падежӧн ми тӧдчӧдам, мыйӧн вӧчӧны уджсӧ: зырйӧн, черӧн, машинаӧн, карандашӧн, либӧ кутшӧм ногӧн вӧчсьӧ действиеыс: сой вынӧн, серамӧн, сьыланкывйӧн да с. в.
Кор автор кӧсйӧ петкӧдлыны действие вӧчысь да объект костысь ыджыдджык матыслун, метафорическӧя объектсӧ ловъя лолӧс моз серпасалӧм могысь вермӧ вӧдитчыны ӧтвывтан падеж формаӧн:
Локтас Кельчипи Тарас,
Коді олӧ юкӧд, тыкӧд.
(И. Куратов)
«Ю» да «ты» кывъяссӧ ӧтвывтан падежӧ сувтӧдӧмӧн поэт дженьыда да стӧча юӧртӧ, мый Тараслӧн став олӧмыс йитчӧма чери кыйӧмкӧд. Юыс да тыыс сылы вежӧ и семьясӧ, и шудсӧ, и гажсӧ. «Ты дорын, ю дорын/ю помысь, ты помысь перйӧ кынӧмпӧт» пыдди тайӧ мӧвпсӧ пыдісяньджык да паметьӧ мӧрччанаджыка тӧдчӧдӧ ӧтвывтан падежа кывтэчас: олӧ юкӧд, тыкӧд.
Стапей Иван сэтшӧм рӧдысь:
Шуис кыв, эн виччысь мӧдысь.
Шуис: зымнита выль керка,
Сёрнитчи пӧ аслам черкӧд.
(Ю. Васютов)
Тайӧ строфаас «сёрнитчыны» глагол корӧ сувтӧдны дополнениесӧ быть ӧтвывтан падежӧ, кыдзи ловъя лов петкӧдлысь кывйӧс.
И кыакӧд вензьӧ Печоралӧн мич,
Кор веркӧсыс чукӧртас берегысь би.
(Г. Юшков)
«Вензьӧ» кыв сідзжӧ корӧ ас бердас ӧтвывтан падежа форма, и «кыа» да «Печора» тані олицетворяйтчӧны — босьтӧны мортлы лӧсялана признакъяс.
Роч кывйын коми серти падеж лыдыс этшаджык, и ӧти падеж вермӧ кутны унджык вежӧртас. Шуам, объект, коді действиесӧ тшӧтш вӧчӧ субъектыскӧд, петкӧдсьылӧ предлога керанторъя падежӧн:
Мы с товарищем вдвоем
Замечательно живем.
(С. Михалков)
Тайӧ жӧ падежӧн, но предлогтӧг, петкӧдлыссьӧ, мыйӧн вӧчӧны действиесӧ:
Штыком и гранатой
Пробились ребята,
Остался в степи Железняк.
(М. Голодный)
Корсюрӧ коми гижӧдъясын позьӧ аддзывны, мый керанторъя падеж пыдди сувтӧдӧны ӧтвывтанӧс. Тайӧ артмӧ рочысь кывйысь кывйӧ вуджӧдігӧн, роч грамматика тӧдчӧм улын, кор гижысьяс озджык кутны тӧд выланыс коми кывлысь законъяссӧ. Босьтам некымын пример:
Сідзсӧ эськӧ найӧ (нывбабаясыс — Е. И.) лыддьысьӧны дояркаясӧн, но тшӧкыда сорлалӧны мӧс нёньястӧ сулея юръяскӧд. («Чушканзі» )
Сулея юръяс да мӧс нёньяс — неодушевлённӧй предметъяс, найӧс позьӧ сорлавны мыйӧнкӧ, а оз кодкӧдкӧ. Комиӧнджык лоӧ шуӧма: сорлалӧны мӧс нёньяс сулея юръясӧн.
Мед эськӧ совхоз контораысь кодсюрӧ волісны тӧдмасьны татшӧм покусъясыскӧд. («Чушканзі»)
Тӧдмасьны позьӧ покус вӧчыськӧд. Сёрниыс кӧ мунӧ покус йылысь, буракӧ, тӧдмасьӧны, нимкодясьӧны, дивуйтчӧны покуснас, и некыдз оз покускӧд.
Дозорнӧйяс оз миритчыны тырмытӧмторъяскӧд. («Югыд туй»)
А мыйла оз шуны: «оз миритчыны тырмытӧмторъясӧн» либӧ «оз кажитчыны дозорнӧйяслы тырмытӧмторъясыс»?
Керанторъя падеж артмӧ -ӧн кывйылӧн да ёнджыкасӧ тӧдчӧдӧ уджалан кӧлуй — орудие, мыйӧн вӧчсьӧ действиеыс:
Ош ку эшкынӧн кутан шебрасьны,
Сьӧдбӧж куӧн тэ пондан тупкысьны.
(И. Куратов)
Тайӧ падеж формаыс вермӧ кутны ӧткодялан вежӧртас да та дырйи артмӧдны кывбӧра существительнӧйлы синоним:
Водіс кань еджыд сюзьӧн понӧль бокӧ. («Рак» мойдысь)
Каньӧн синмӧ чеччыштны. (Кывйӧз)
Керанторъя падежа кыв вермӧ сідзжӧ петкӧдлыны, мыйӧ пӧрис сійӧ, код йылысь мунӧ сёрниыс:
Светлана кыліс драгунъяслысь локтӧмсӧ да верӧссӧ пӧртіс манастырӧ, ачыс манашкаӧн лои. («Шыр да Чавкан» мойдкылысь)
Кыдзи тыдовтчӧ, керанторъя падежа существительнӧйяс кутӧны паськыд вежӧртас, вермӧны ворсны сёрниын ыджыд роль. Сідзкӧ, колӧ торйӧн ёна виччысьӧмӧн вӧдитчыны тайӧ падеж формаӧн, медым оз дзугсьы юӧртанторйыслӧн вежӧртасыс.
Овлӧ, мый гижигӧн и сёрнитігӧн огӧ коланаинӧ сувтӧдӧй керанторъя падежа кывъяссӧ:
Таво тӧвнас лоам йӧлӧн. («Югыд туй»)
Позьӧ гӧгӧрвоны, мый ми асьным пӧрам йӧлӧ, кыдзи мойдкывса Светланалӧн верӧсыс лои манастырӧн. Дерт, автор юӧртӧ мӧдторджык йылысь: таво тӧвнас пӧ йӧлыс миян лоӧ тырмымӧн либӧ ми пӧ лоам йӧлаӧсь...
Радио пыр ӧтчыд вӧлі шуӧма:
Поводдяыс кӧ пуксяс, лоам чериӧн.
Тайӧ юӧртӧмсьыс бара жӧ медвойдӧр воӧ юрӧ мӧвп: ми лоам чериӧн (буракӧ, вывті жарысла ог и кутӧй петавны ваысь). Збыль вылас жӧ автор висьталӧ быдлунъяторджык йылысь: тырмымӧн пӧ шедас чери, мӧд ног кӧ, лоам чериаӧсь.
Вайӧдӧм примеръясас мӧд (ковтӧм) вежӧртасыс артмис сы вӧсна, мый висьталысьыс тэчӧма ассьыс сёрнисӧ роч ног, веськыда роч серти вуджӧдӧма; роч кывйын татшӧм сикас коми кывтэчасъяслы лӧсялӧ с предлога творительнӧй падежа кыв — с молоком, с рыбой.
Коми кывлӧн морфологияын аслас законъяс, и найӧс дзугӧмыс торкалӧ мӧвп.
