«А КАДЫС МЕГЫРАЛАС СТАТЬТӦ»
Йӧз кост сёрниын бергалысь кывъяс, кыдзи и ставыс миян гӧгӧрса олӧмын, вежласьӧны. Чужӧны выль уджалан кӧлуй, выль сикас машинаяс, артмӧны йӧз костын выль нога йитӧдъяс — чужӧны выль кывъяс, кодъясӧн нимтӧны выльторъяссӧ, лоӧмторъяссӧ. Татшӧм кывъясыс — неологизмъяс (греческӧй: нео — ’выль’, логос — ’кыв’).
Но тшӧкыда йӧз вӧдитчӧны асӧн лӧсьӧдӧм выль кыв формаясӧн, медым стӧчджыка тӧдчӧдны мӧвпнысӧ. Татшӧм кывъяссӧ артмӧдӧмын ыджыд пайыс поэтъяслӧн, проза гижысьяслӧн, журналын да газетын уджалысьяслӧн. Найӧ вӧдитчӧны комилы лӧсялана кыв артмӧдан балаӧн, но тэчӧны сэтшӧм кыв формаяс, кодъясӧн наӧдз эз на вӧдитчывлыны, и сетӧны асӧн лӧсьӧдӧм кывъяслы неуна торъяланаджык вежӧртас. Татшӧм кывъясыс кутӧны стиль боксянь тӧдчӧдӧм вежӧртас, и наӧн гижысьыс ясыда петкӧдлӧ, кутшӧма сылы кажитчӧ висьталанторйыс.
Босьтам некымын пример Александр Мальцев поэзияысь да видзӧдлам, кутшӧм роль ворсӧны поэтӧн лӧсьӧдӧм кывъясыс:
1. Мый мем козинавліс олӧм,
Лыддьӧдлынысӧ он куж:
Асъя кыаыслысь чолӧм,
Горадзуль да дзирдӧсь пуж. (Тані и водзӧ курсивыс миян. — Е. И.)
«Козьнавны» пыдди поэт шуӧ козинавны, тайӧ глаголас эм лишнӧй слог, коді крукыштӧ лыддьысьысьлысь вниманиесӧ, тшӧктӧ мӧвпыштны, мыйла тадзи гижӧма, и сюсьджыка видзӧдны, кутшӧм козинъяс йылысь кутас мунны сёрниыс. Вӧлӧмкӧ, нимкодясянторъяскӧд тшӧтш олӧмыс сетлӧма лирическӧй геройыслы и кыв кутана мог — дорйыны чужан му. И тайӧ ыджыдысь-ыджыд могсӧ олӧмӧ пӧртӧмысь поэтлы лов вылас кыпыд. Та вӧсна биа косьяс пыр олӧмсӧ вуджӧмыс, сы бӧрын чужан вӧр-ва рӧмъяслӧн нӧшта на мичаджыкӧн кажитчӧмыс — поэтлы медся ыджыд козин, кодӧс вичмӧдіс олӧм. Ыджыд тӧдчанлуна олан туй вуджӧмсӧ гижысь пасйӧ козинавліс кыв формаӧн, коді петкӧдлӧ поэтлысь ловсӧ кыпыдӧн кылӧм, сэк кор «козьнавны» глагол кутіс эськӧ быд лунъя сёрнилы лӧсялан (нейтральнӧй) вежӧртас.
2. Сӧмын олӧм вылӧ дӧзыс
Ӧнӧдз абу, мый кӧть шу.
«Дӧзмыны» глаголысь -ӧм суффиксӧн кокниа артмӧ «дӧзмӧм» кыв, код дінӧ ми велалӧмаӧсь нин. Тайӧ кельыд рӧма кыв, юргӧ коса. Медым кыскыны лыддьысьысьлысь вниманиесӧ, поэт артмӧдӧ тайӧ глагол кыввужсьыс суффикстӧм существительнӧй дӧз, кыдзи ми артмӧдам «копыртчыны»-ысь копыр кыв, кыдзи И. Куратов «окыштны»-ысь лӧсьӧдліс — ок.
Мукӧд кывъяскӧд йитӧдын дӧз существительнӧйлӧн вежӧртасыс гӧгӧрвоана, но юрганногыс сылӧн виччысьтӧм, кыдзи выль кывлӧн, код дінӧ эгӧ на удитӧй велавны, и тайӧ формаыс кыскӧ миянлысь вниманиенымӧс.
3. Мый аддзылӧма, кольӧ вемӧ
Лов кудйӧс озырмӧдысь эмӧн.
Поэт вӧчӧ эм глаголсӧ существительнӧйӧн, сувтӧдӧ сійӧс керанторъя падежӧ. Существительнӧй вежӧртасын ’эм’ понятие пыддиыс ми векджык вайӧдам мукӧд кывъяс: збыльтор, лоӧмтор, вермам шуны и эмлун. Зумыд кывтэчас «эмыс и абуыс», кодлӧн вежӧртасыс — ’ставыс’, кутӧ ас пиас существительнӧй пыдди мунысь эмыс юкӧн (кыввуж эм да асалан суффикс -ыс). Поэт тайӧ юкӧннас вӧдитчӧ кыдз асшӧр кывйӧн.
«Юр вем» пыдди автор дженьыдика шуӧ вем, коді гӧгӧрвоана контекстсьыс, ӧд сёрниыс мунӧ аддзылӧм да паметьӧ кольӧм йылысь, та вӧсна «юр» кыв эськӧ сӧмын содтіс кыв лыдсӧ, а эз паськӧд висьталанторыслысь темасӧ.
Александр Мальцев дженьыдик да стӧч кывъясӧн артмӧдӧ мича серпас, коді воӧ миянлы сьӧлӧм вылӧ. Поэт быттьӧкӧ вӧдитчӧ быд лунъя сёрниысь босьтӧм кывъясӧн, но тэчӧ найӧс веж петкӧдлана кужӧмӧн, стӧча, артмӧдӧ кыпыд гижӧд, кодӧс окота лыддьыны выль пӧв, кольны паметяд, татшӧм гижӧдъясыс озырмӧдӧны мортӧс.
4. А кадыс мегыралас статьтӧ,
И висьӧ килутшыд, и кос,
А шкапын шогсьӧ шӧвкысь платтьӧ,
Да веськодь, ӧшалӧ кӧть оз.
Тайӧ строфаыс артмӧдӧ синмӧ шыбитчана серпас: пӧрысьлуныс кусыньтӧма мортӧс, личкӧма мулань. Тайӧ серпассӧ артмӧдӧ мегыравны глагол, кодӧс поэт лӧсьӧдӧма тӧдса бала серти: существительнӧй дінӧ содтӧма кыв артмӧдан суффикс -ав. Тадзи жӧ артмӧны гымавны, кӧмавны, пӧсявны да мукӧд глаголъяс гым, кӧм, пӧсь... кыввужъясысь.
«Мегыр» кыввужсӧ поэт вайӧдӧма ёна бӧрйӧмӧн. Тайӧ кывнас сійӧ ёнджыка тӧдчӧдӧ ассьыс видзӧдлассӧ юӧртантор дінӧ: «кусыньтны» серти мегыравны глагол петкӧдлӧ действиелысь ыджыдджык признак.
Тайӧ жӧ строфаас лыддьысьысьлы синмӧ шыбитчӧ шӧвкысь платтьӧ кывтэчас, код пыдди позис шуны косіника: «шӧвк платтьӧ». Но автор тані прилагательнӧйсӧ сувтӧдӧ петан падеж формаӧ, ӧти-кӧ, просодия сертиыс тайӧ визьын колӧ тырмымӧн слог лыд, и буретш -ысь суффиксыс сэні ас местаас, мӧд-кӧ, шӧвкысь платтьӧ юргӧ кыпыдджыка, тані ёнджыка тӧдчӧдсьӧ оз сӧмын платтьӧ дӧраыс, но и помкаыс, мыйла вурӧма платтьӧсӧ: шӧвкысь паськӧм вурӧны кыпыд здукъясӧ пасьтавлӧм вылӧ. Мортлӧн висьӧны килутш и кос, сылӧн кусыньтчӧма статьыс, та вӧсна олӧма аньлы шӧвкысь вурӧмторйыс веськодь нин.
Коми гижысьяс кыв артмӧдан суффиксъясӧн тэчӧны действие петкӧдлысь кывъяс весиг служебнӧй кывсикасъясысь (частицаясысь, союзъясысь). Татшӧм глаголъясыс зэв дженьыда, но выразительнӧя тӧдчӧдӧны авторыслысь мӧвпсӧ и тайӧн воӧны сьӧлӧм вылас лыддьысьысьлы. Шуам, тані:
Настя зэв кыв-вора вӧлӧма, ме ёнджыка дайӧдла. (В. Торопов)
«”Да” шуала» пыдди автор гижӧ дайӧдла; да кыввуж дінӧ содтӧ -ӧд- да -л- суффиксъяс — и артмӧдӧ вӧвлытӧм глагол, кодлӧн вежӧртасыс ясыд контекст сертиыс.
Ме мӧдлі жӧ огӧдчыны, но витнаныс кытшалісны кодзувкотъяс моз, воштысьны лои некытчӧ. (В. Торопов)
«Ог» частица дінӧ содтӧма -ӧд- да -ч- суффиксъяс, кодъяс сетӧны артмӧм глаголыслы аслыссикас вежӧртас: сёрнитысьыс зільӧма мынтӧдчыны, абу кӧсйӧма кутчысьны мыйкӧ вӧчны, и тайӧ действиесӧ дженьыдика да выразительнӧя серпасалӧма огӧдчыны кывйӧн, коді оз бергав быд лунъя сёрниын и сійӧн кольӧ паметяд, артмӧдӧ свеж серпас.
Суффикс -ӧд- артмӧдӧ понудительнӧй залога глаголъяс. Но гижысьяс сыӧн вӧдитчӧны и стилистическӧй могъясӧн, медым дженьыдджыка да тӧдчанаджыка серпасавны действиесӧ:
Черисӧ, кодӧс вугравліс, Панюков сэк пысавліс жӧ ньӧр йылӧ, а сэсся эз и катӧд шойччан керкаӧдзыс, сетіс кутшӧмкӧ зонкалы. Мӧдыс ӧдйӧ и котӧртӧдіс кытчӧкӧ. (Г. Юшков)
Стиль боксянь тӧдчӧдӧм котӧртӧдіс кыв тані вежӧ «котӧрӧн нуис» кывтэчас, коді кутӧ нейтральнӧй вежӧртас.
Татшӧм жӧ йитӧдъяс петкӧдчӧны «вӧтасьны» да «вӧтӧдны» кыв формаяс костын: ме вӧтаси, и менӧ вӧтӧдіс гажтӧм вӧт... Кыкнан сёрникузяас тані действиеыс — пассивнӧй. Но мӧдас пассивнӧй действиеыс ёнджыка петкӧдлыссьӧ -ӧд- суффиксӧн. Действиелӧн пассивнӧя мунӧмыс тӧдчӧдсьӧ чериӧдны глаголын, кодӧс артмӧдӧма «чери» существительнӧйысь тайӧ жӧ суффиксӧн:
Бурскӧмыс сійӧс эз чериӧд. (Г. Юшков)
Существительнӧйысь да прилагательнӧйысь -ал- суффиксӧн артмӧм глаголъяс бура тӧдчӧдӧны действиесӧ, коді вуджӧ объект вылас субъектсяньыс:
Войнас ёдіалас. (Г. Юшков)
Глаголыс, коді артмӧма «ёді» кывйысь, гӧгӧрвоӧдӧ: шедас ёдіыс — мӧвпсӧ висьталӧма дженьыда и мичаа!
Парма вӧр вунӧдлас кырнышпиян йылысь, но бӧр мусаалас бергӧдчысьясӧс. (А. Коми)
Мусаавны глаголӧн автор дженьыда висьталӧ: босьтас аслас сывйӧ, лоас нимкодь, кутас радейтны кырнышпиянӧс пармаыс. Тайӧ кывнас гижысь тшӧтш чужтӧ лыддьысьысь сьӧлӧмын вӧр-ва дінӧ муслун.
Глаголъяс артмӧны -м- суффиксӧн ёнджыка прилагательнӧйысь: том — томмис, рам — раммис, сёр — сёрмис... Тайӧ жӧ схема серти позьӧ лӧсьӧдны глаголъяс и существительнӧйясысь — артмӧны дженьыда да стӧча действие нимтысь выразительнӧй кывъяс:
Ӧльӧксан Сьӧдты дорысь петіс сёрӧн нин да воймис. (Б. Шахов)
Автор воймис кывйӧн тӧдчӧдӧ: войыс суис геройсӧ туйын, -м- суффикс вежис куим «лишнӧй кыв».
Возвратнӧй суффикс -ась-/-сь- стиль боксянь тшӧтш вермӧ тӧдчӧдны глаголӧс:
Тайӧ пикетас туй дзоньталысь да стрӧитысь механизаторъяс лойсисны гожӧмбыд. («Югыд туй»)
Лойсисны глагол кутӧ омӧльтан вежӧртас: -сь- суффиксыс индӧ, мый действиеыс мунӧма кузя, торъя вермӧмъястӧг...
Кокъяс дзенавтӧдз кыскаси сикт кузяыс. (А. Ларев)
Кыскаси кыв сідзжӧ сетӧ юӧртӧмыслы пыдди пуктытӧм вежӧртас, нейтральнӧй кыв сылы лӧсялӧ — «ветлӧдлі».
Горӧдсис весиг, мед бокӧвӧйяс тані оз шлапикасьны гортаныс моз. («Югыд туй»)
Шлапикасьны глагол сетӧ стиль боксянь тӧдчӧдӧм вежӧртас — увтыртӧм петкӧдлӧм — оз сӧмын кывдінлӧн лексическӧй вежӧртасӧн, но ёнджыкасӧ -ась- суффиксӧн.
Действие тӧдчӧдӧм могысь сёрнисикасъясысь пыртӧм кывъясӧн коми гижысьяс артмӧдӧны синмӧ шыбитчана серпасъяс да тшӧтш активизируйтӧны диалектизмъяс:
Ки-коктӧ кресталӧмӧн олігад, дерт, омӧльджыка ётшкывлӧ коскад, но пӧсь льӧльӧтӧгыд посни челядьлӧн серамныс оз пет. («Чушканзі»)
Ётшкыны глагол тайӧ контекстас лоӧ гӧгӧрвоана быдӧнлы, кӧть сійӧс и босьтӧмаӧсь сёрнисикасысь: бытшкӧ коскад, мудзтӧ костӧ, лыйӧ коскад да с. в. Тайӧ кывйыс вӧчӧ юӧртӧмсӧ художественнӧйджыкӧн, паметьӧ колянаӧн.
МИ-6 — ыджыд лэбач, быд яран чом дорӧ айбарчасьны оз пуксьы. («Югыд туй»)
Айбарчасьны — изьватас сёрниысь босьтӧм кыв; сылӧн вежӧртасыс — ’вӧсньыдика вундалӧмӧн кын яй сёйны’. Тайӧ сёрникузянас авторыс зільӧ висьтавны — кӧр видзысь дорӧ гӧститны ветлыны вертолёт медавны оз туй. Но гӧститны ветлӧмсӧ автор дженьыдика нимтӧ айбарчасьӧмӧн — стӧча пасйӧ кӧр видзысь войтыр оласногысь аслыссикаслунсӧ. Диалектизм артмӧдӧ миян син водзын ловъя серпас.
Вай кӧть пӧськиасям. (Н. Куратова)
Контекстысь гӧгӧрвоана пӧськиасьны глаголлӧн вежӧртасыс — ’чолӧмасям’. Но вайӧдӧм глаголыс выразительнӧйджык, тӧдчӧдӧ пӧся чолӧмасьӧм, ыджыд нимкодьлун аддзысьӧмысь, морткӧд вочаасьӧмысь.
Тшӧкыда действие петкӧдлысь кывъяс пыдди йӧз кост сёрниын да художествоа гижӧдъясын паныдасьлӧны фразеологизмъяс, кодъяс вӧчӧны юӧртӧмсӧ сьӧлӧм вылӧ воанаӧн, стиль боксянь тӧдчӧдӧмаӧн.
Мамыс падмис, виччысьтӧмысла кыв-ворсӧ воштіс, паськалӧм синъясӧн видзӧдіс Ӧльӧ вылӧ. («Войвыв кодзув»)
Кыв-вор воштыны кывтэчаслы весьтас сулалӧ нейтральнӧй вежӧртаса глагол «ланьтны», коді оз сэтшӧма петкӧдлы действиелысь тӧдчанлунсӧ, кыдзи фразеологизмыс.
Гӧтрасим ӧд ми, став кузь кывъясӧ муртса эгӧ чергӧдӧй. («Югыд туй»)
«Муртса эгӧ чергӧдӧй» фразеологизмлы весьтас сулалӧ нейтральнӧй вежӧртаса глагол «шензьӧдім». Фразеологизм ёнджыка воӧ сьӧлӧм вылӧ, сэні бура тӧдчӧ, кутшӧма кажитчӧ висьталысьлы юӧртанторйыс.
Верма дзикӧдз йинёньӧ пӧрны. («Югыд туй»)
Нейтральнӧй вежӧртаса «кынмыны» глагол автор вежӧ йинёньӧ пӧрны зумыд кывтэчасӧн, коді ёнджыка петкӧдлӧ действиеыслысь мерасӧ.
