ВОДЗ ЧЕЧЧӦ, ДА ЭТША ПЕЧКӦ
Миян сиктын олӧ Дарья тьӧт. Кыдз ме помнита, сійӧ век ӧткодь: дзоляник, косіник, зэв тэрыб кока да сёрниа пӧрысь нывбаба. Сиктыд миян абу ёна ичӧт, но Дарья тьӧтлӧн луннад ни ӧти керка оз кольлы пыравтӧмыс. Быдлаӧ волӧ, ставсӧ тӧдӧ, быдтор удитӧ медводз висьтавны: коді кодкӧд пинясис, коді кыдзи олӧ, том йӧз пиысь коді кодкӧд мӧдейтӧ^Мӧдейтны — мусукасьны (Эжва йывсаяс ног)./^. Лавкаад да почта вылад луннас витысь пыралас, и клубад удитас волыны рытнас. Некор стӧча он тӧд, кутшӧм кадӧ сійӧ тіянӧ пыралас. Вермас волыны водз асылын, кор ставыс на узьӧны, а мамӧ муртса на удитӧма пачӧ би сюйны, вермас пыравны и сёр рытын. Веськалас кӧ нуръясигкежлӧ, век пуксьӧдӧны пызан сайӧ. Дарья тьӧт сэки, блюдйысь чай пӧлялігмоз, удитӧ висьтавны ставсӧ, мый аддзыліс лунтырӧн. Керкаыс Дарья тьӧтлӧн пӧшти сикт шӧрас, важиник, пӧлыньтчӧма, кильчӧ посъясыс жугласьӧмаӧсь, ӧшинь куричьяссӧ, гашкӧ, некор абу и мавтлӧма. Карта вылас ӧти ыж и эм. Ог тӧд сӧмын, вердлӧ оз коньӧрӧс. Кор тай он мун керка дортіыс, век баксӧ-а. Ӧшинь улас жӧ ичӧтик картупель му. Картупельсӧ век медводз заводитӧ керны да лымъявтӧдз некор оз вермы эштӧдны.
А тулыснас, туруныс муртса на чепӧсъяс, косаӧн нин ветлӧдлӧ. И гожӧмбыд сійӧс позьӧ аддзыны косанас, век висьталӧ, бор ытшкыны пӧ ветлӧма.
Вотӧс кор лоӧ, ми, челядьпиян, зэв ёна вотчам. Вӧрсьыд локтысьтӧ век паныдалас Дарья тьӧт, быдӧнлысь восьтыштас видлыны вотӧстӧ, кодлӧн кутшӧм — кодлӧн курыдджык, а кодлӧн юмовджык, кӧть эськӧ ми ставным ӧтилаын вотчим. Гожӧмнад керкаысь керкаӧ некыдз ветлӧдлынытӧ, пӧшти ставлӧн кильчӧ ӧдзӧсад тас, со и ветлӧдлӧ важиник чуманӧн вӧр дорті, тӧдӧ, коді кодарӧ муніс вотчыны, коді уна-ӧ вайис.
Ми тай вӧлі сикт ӧтар помӧдыс каям, а мӧдартіыс лэччам, и век жӧ паныдалас да ставнымлысь восьтыштас чӧдтӧ кӧр тӧдмавны.
Тадзи и олӧ Дарья тьӧт, прамӧя оз узьлы, а вӧчны нинӧм оз удит, керка гӧгӧр уджыс эндӧма.
Коми шусьӧгъясӧ чӧжсьӧма уна поколениелӧн юр садь содӧмыс, бурӧ велӧдӧмыс. Шусьӧгъяссӧ тӧдӧмыс вӧчӧ мортӧс вежӧраджыкӧн, олӧмсӧ вылӧджык донъялысьӧн.
Ыджыд поэзияӧн ӧвтӧ сэтшӧм гижӧдъясын, кӧні юргӧны йӧзкостса шусьӧгъяс. Гожся луныд йӧлӧн-выйӧн исковтӧ, важысянь шулӧмаӧсь миян пӧль-пӧчным. Владимир Попов со тэчӧма ыджыд тӧдчанлуна поэтическӧй серпас:
Лун тӧв улын гыалӧ
Виддзыс дорысь-дор.
Век на кыла быттьӧкӧ
Пӧльлысь шулӧмтор:
«Йӧлӧн-выйӧн исковтӧ
Гожся мича лун», —
Кытчӧ кӧть ог веськӧдчы,
Кодарӧ ог мун.
Кыккирудз ог довъяв ме,
Ог ме дзӧръяв сідз:
Доддялі кӧ тракторӧс —
Ытшка ылыс видз.
Покос помся паськалӧ,
Быттьӧ ойдӧ ва,
Морӧс тырнам лолышта:
Сынӧдыс — кыдз ма.
Уджӧ талун вӧйтчӧма
Миян мӧдлапӧв,
Ӧти лун, а вӧчӧмсӧ
Мыччӧдлас кузь тӧв.
Важ бур йӧзлӧн шулӧмыс
Менам нэм оз вун.
Йӧлӧ-выйӧн исковтӧ
Гожся мича лун.
Иван Вавилин сиис жӧ шусьӧглы кывбур, да тайӧ шусьӧгсӧ донъяліс «бур» кывйӧн:
Бур шусьӧг
Томлунлысь войся вахта нуиг,
Пыр шулі, коркӧ узьлам на!
А сэсся войпукӧ и суис,
Ныв дінысь нетшыштіс война.
Сэк унмӧй лои ещӧ вӧсни,
И оръясьлывліс любӧй здук.
Кор врагӧс венам, шуи-кӧсйи:
Дыр кута узьны — вой ог пук.
И бара, мыйӧн гортӧ вои,
Дыр ӧтнам думайті вой-вой:
Кыдз вӧчны бӧр, мый биыс сёйис,
Кыдз вӧчны, выльысь мед эз сёй.
Важ дед моз ог жӧ узь ӧбедня,
Ӧд ме и удж вылын салдат.
И шонді асъя зарни бедьнас
Оз некор узянінысь кат.
Эм комияслӧн ӧти шусьӧг,
Ме ног кӧ, шусьӧгыс зэв бур.
Сэн буретш тадзи ӧд и шусьӧ:
Дыр узьӧмысь пӧ пась он вур.
2 удж. Корсьӧй фразеологизмъяссӧ вайӧдӧм примеръяссьыс да висьталӧй, кыдзи наӧн вӧдитчӧны авторъяс, мый могысь вежӧмаӧсь тӧдса фразеологизмъяслысь юрганногсӧ:
а) Босьтіг удж, оз нинӧм шу:
Вӧчас, ваяс гортад, чӧвтас.
Кепысь-шапка кинас овтас
Да и петас шы ни гу.
(И. Куратов)
б) Ӧмидз ва кодь вирыс,
Шонді яй-лы пырыс
Тыдалӧ — эн пов.
(И. Куратов)
в) Оз увт пӧрысь пон
Тыртӧм пуыд вылӧ.
(И. Куратов)
г) Кӧкӧй-вокӧй!
Руч менӧ кватитіс,
Киняулас шамыртіс,
Пыжӧн кывтӧ-катӧ —
Дзикӧдз вои матӧ.
(Сӧлӧ баб)
3 удж. Сетӧм примеръясысь индӧй фразеологизмъяссӧ да вежӧй найӧс веськыд вежӧртаса кывъясӧн. Висьталӧй, кыдзи вежсис шуӧмторйыс фразеологизмтӧгыс:
а) Б. Шахов книга кузя вель уна лои шуалӧма и абу зэв сьӧлӧм мыськыштанаӧс, сы вӧсна мый зэв кӧсйыссьӧ, мед прозаик пыдісяньджык восьтас став лоӧмыслысь и лоанаыслысь нравственнӧй этшсӧ, мортъя сӧвмӧмсӧ. (Г. Беляев)
б) Бать кӧсйис патронсӧ вежны, затворнас гольскис, но патроныс эз шед. Уткаясыд, дерт, лэбзисны код тӧдӧ кытчӧдз. («Югыд туй»)
4 удж. Корсьӧй фразеологизмъяссӧ Петр Бушенев кывбурысь, думыштӧй, кутшӧм кывъяс подув вылын тэчсьӧмаӧсь фразеологизмъясыс, мыйӧн идиомаясыс торъялӧны нейтральнӧй вежӧртаса кывъясысь:
Ми эг петӧй ышнясьысь рӧдысь
И пивйӧдз^Пив — кымӧр./^ ог лэптывлӧй ныр,
Ми еджыдсӧ ог вуштӧй сьӧдысь
И ваысь ог песлывлӧ сыр.
Ми эг петӧй ышнясьысь рӧдысь
И ог зэвтлӧ кыйтӧм на ку,
Ми ассьыным пас туйяс тӧдам,
Йӧз кыйдӧсын некод оз су.
Ми эг петӧй ышнясьысь рӧдысь,
И дон миян — абу пу грӧш,
Ми стӧкан тыр ваӧ ог пӧдӧй
И гут понда ог дасьтӧй нӧш.
Ми эг петӧй ышнясьысь рӧдысь,
Ог корсьӧй му бергӧдан вуг.
Ми пытшкын оз ов вывті тӧдысь,
Но тури ми козйын оз пук.
5 удж. Сетӧм примеръяссьыс индӧй рочысь комиӧ кывйысь кывйӧ вуджӧдӧм идиомаяссӧ, вӧчӧй найӧс коми ногаӧн, медым эз сьӧдмӧдны пель:
а) Куратов вӧлӧма тӧдса философъяслӧн трудъясӧн, философскӧй течениеясӧн да дорйылӧма материалистическӧй философия. (П. Доронин)
б) Роч академикъяс К. М. Бэр да П. И. Кеппен дасьӧсь вӧлі гӧра бергӧдны, мед сӧмын венгрлӧн туйыс вӧлі кокньыдджык. («Войвыв кодзув»)
Воча кывъяс:
1. Висьт нимас пуктӧмаӧсь шусьӧг, кодлӧн вежӧртасыс: кӧть и оз узь, уджсӧ оз жӧ вӧч. Тайӧ шусьӧгас рифмуйтчӧны кывъяс: чеччӧ да печкӧ. Печкӧм ёнджыка серпасалӧ нывбабаӧс удж боксяньыс, татшӧм рифмуйтчысь кывъясыс вӧчӧны кывтэчассӧ паметьӧ колянаӧн.
2. а) «Шы ни тӧв» идиомалӧн вежӧртасыс — ’лӧня/ лӧнь’. Поэт сійӧс вежӧ «шы ни гу» вылӧ, медым рифмуйтны воддза визьын сулалысь «шу» кывйӧн. Контекстсьыс гӧгӧрвоана, мый йылысь мунӧ сёрниыс.
б) Йӧз кост сёрниын мортлысь мичлунсӧ серпасалӧны «яй пырыс лыыс тыдалӧ, лы пырыс вемыс тыдалӧ» идиомаӧн, поэт тайӧ сравнениесӧ вӧчӧ дженьыдджыкӧн: «шонді яй-лы пырыс тыдалӧ», и кӧть тані «вем» пыдди «шонді», ми ясыда гӧгӧрвоам, мый сёрни мунӧ мичлун йылысь. Поэтӧн лӧсьӧдӧм серпаса гижӧдыс кольӧ паметьӧ лыддигад.
в) «Ройӧ увтны» вермӧны кычанъяс, кодъяс ройсӧ (пу нитшсӧ) лыддьӧны урӧн. Поэт олӧма мортӧс ӧткодялӧ пӧрысь понкӧд, коді оз увт ройӧ — тыртӧм пуӧ, олӧма морт оз висьтав абуторсӧ.
г) «Матӧ вои» идиома пыдди Сӧлӧ баб шуӧ «вои матӧ», медым рифмуйтны тайӧ кывсӧ вылі визьын сулалысь «катӧ» глаголкӧд. Татшӧм ногӧн зумыд кывтэчасысь кывъяссӧ местаӧн вежӧмыс оз дзуг гижӧдыслысь вежӧртассӧ.
3. а) Автор вӧдитчӧ «сьӧлӧм мыськыштана» фразеологизмӧн, кодлы нейтральнӧй вежӧртасаӧн лоӧ «ошкана» кыв. Идиомаыс вӧчӧ гижӧдсӧ кыпыдджыкӧн.
б) «Код тӧдӧ кытчӧдз» идиома лӧсялӧ йӧз кост сёрни стильлы, нейтральнӧй вежӧртас кутӧ сылы весьтас сулалысь «ылӧдз» кыв, коді оз ёна ловзьӧд юӧртӧмсӧ.
4. Поэт мӧвпъяссӧ серпасалӧ идиомаясӧн, кодъяс зэв ясыда тӧдчӧдӧны лирическӧй геройлысь сямсӧ: «пивйӧдз ог лэптывлӧй ныр» — огӧ пуксьӧй ыджыдӧ; «ваысь ог песӧй сыр» — огӧ вӧчӧй тӧлктӧм удж; «ог зэвтлӧй кыйтӧм ку» — ог ошйысьӧй вӧчтӧм уджӧн; «йӧз кыйдӧсын некод оз су» — ог гусясьӧй; «доныс пу грӧш» — нинӧм оз сулав; «гут понда дасьтыны нӧш» — нинӧм абуысь скӧравны; «корсьны му бергӧдан вуг» — ышнясьны вынӧн; «тури пукалӧ козйын» — ылӧдчӧ.
5. а) «Вӧлӧма тӧдса» — роч фразеологизм «был знаком», вуджӧдӧма комиӧн; тайӧ мӧвпсӧ позис шуны прӧстджыка: тӧдлӧма философъяслысь уджъяс.
б) «Гӧра бергӧдны» — роч фразеологизм «горы свернуть» — комиӧн оз бура юргы. Комиӧн коліс шуны «кусьыныс петны», «орӧдчыны» да с. в.
