ЧУНЬТӦ НЕКЫТЧӦ СЮЙНЫ
Кӧсъям кӧ ми тӧдчӧдны, мый кытчӧкӧ мыйкӧ уна чукӧрмӧма, шуам: чуньтӧ некытчӧ сюйны (сымда!). Кӧсъям кӧ эрдӧдны ылӧдчысь мортӧс, сы йылысь шуам, кос пу йылысь пӧ туриӧс висьталӧ. А ог кӧсйӧй кодлыкӧ бурӧс сины, казявтӧг артмӧ: сир пинь горшад.
Татшӧм зумыд кывтэчасъясыс, кодъяс олӧны миян сёрниын водзвыв дасьтӧмаӧн и кодъясӧс быд пӧрйӧ оз ков выль пӧв лӧсьӧдавны, медым тӧдчӧдны мӧвпнымӧс, шусьӧны фразеологизмъясӧн, либӧ идиомаясӧн. На пиӧ пырысь кывъяссӧ ог вермӧ вежны синонимъясӧн, а сідзжӧ и местананыс вежӧртассӧ воштытӧг.
Зумыд кывтэчасъяс артмӧмаӧсь уна нэм сайын нин, петкӧдлӧны йӧзкостса сёрнилысь аслыссикаслунсӧ, индӧны олӧмын вӧвлӧмторъяс вылӧ. Татшӧм кывтэчасъяссӧ оз позь кывйысь кывйӧ вуджӧдны рочӧ ни мукӧд йӧз сёрниӧ.
Роч фразеологизмъяс кӧ вуджӧдам кывйысь кывйӧ комиӧ либӧ коми фразеологизмъяс — рочӧ, артмас серам петкӧдлантор. Шуам, чагныс поті (лӧгасисны) — рочӧн: их щепка лопнула; дурака валять — йӧйӧс быгльӧдлыны. Буретш татшӧмторйӧн петкӧдлӧ миянлысь нюмнымӧс Илля Вась «Арсень сёрнитӧ комиӧн» висьтын:
— Ме по специальности дорожнӧй техник. Ме тайӧ делӧ вылас понйӧс сёйи^Рочӧн: на этом деле собаку съел. Вежӧртасыс: ’зэв бура тӧда тайӧ уджсӧ’/^.
— О господьӧ, понйӧс сёйӧма! — пӧрысь нывбаба повзьӧмпырысь вашкӧдӧ орччӧн сулалысьыслы.
— Мый нӧ шензян! Пранцузъяс пӧ лягушаӧн чӧсмасьӧны! — вочавидзис орчча тьӧтка.
Быд йӧзлӧн эм сӧмын налы лӧсялана идиомаяс. Шуам, топыда узьӧм йылысь венгръяс висьталӧны: узьны пась моз, финнъяс: узьны кер моз, удмуртъяс: сур-сар изьыны (узьны), Емва вожса комияс: сурым ни сарым узьны — ’кулӧма моз’. Рочьяскӧд волысьтӧдз важъя коми войтыр ’смерть’ понятие нимтылӧмаӧсь сурымӧн, тайӧ кывйыслы весьтас сулалӧны: мансийскӧй сорум, финскӧй сурма, эстонскӧй сурм, удмуртскӧй сурым (войдӧр тӧдчӧдлӧма ’кулӧм’, а ӧні — ’угар/чад’).
Тайӧ идиомаясас синмӧ шыбитчӧ ӧтувъя признак — вӧрзьӧдчытӧг узьӧм: кер ни пась асьныс оз вӧрзьыны, сідзи и мудзӧм морт оз вӧр узигас.
Зумыд кывтэчасъясӧ чӧжсьӧма важъя йӧзлӧн нэмъяс гӧгӧр мир вылӧ видзӧдӧмыс, ёрта-ёртнысӧ донъялӧмыс. Коми фразеологизмъясын тыдовтчӧ вӧралысьлысь, чери кыйысьлысь, керка лэптысьлысь уджсӧ пыдди пуктӧм.
Шуам, сьӧд сёрйӧ ӧшӧдны идиома висьталӧны мортӧс чолӧмалігӧн, ошкигӧн. Тайӧ идиомаыс пырӧма миян сёрниӧ вӧралысьяссянь. Вӧр керкаын пачыс важӧн вӧвлӧма трубатӧм, ломтысигас тшыныс петлӧма ӧшиньӧд да ӧдзӧсӧд, стенъяс вӧвлӧмаӧсь саӧсь, торйӧн нин сьӧдасьлӧмаӧсь йиркыс да стенъяслӧн вылі юкӧныс. Выліса сёрйын, коді ёнджыка саӧсь, косьтывлӧмаӧсь дона пемӧсъяслысь куяссӧ (низьлысь, туланлысь, ручлысь).
Сідзкӧ, сьӧд сёрйӧ ӧшӧдны — ’ёнджыка пыдди пуктыны/донъявны’.
Вӧралысьяс сёрниысь жӧ йӧз кост кывйӧ пырисны татшӧм идиомаяс: кыйтӧм сьӧла куштыны, — ’ошйысьны вӧчтӧм уджӧн’; кӧч ку лызь — ’морт, коді оз сулав ас кыв вылас’, кыдзи кӧч куӧн эжӧм лямпа оз кут чой паныд кайигӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧасьӧ; лямпа туй талявны — ’мусукасьны’ да с. в.
Зумыд кывтэчасъясын тыдовтчӧ мортӧс донъялігӧн сійӧс важ крестьянскӧй овмӧсысь тӧдчана предметъяс да вӧвлӧмторъяс пыр ӧткодялӧм. Шуам, пиньтӧм изки — ’видчысь морт’. Изки, кодӧс абу сизьдӧма (абу вӧчӧма посни гӧпъяс изки пытшкӧсладорас), омӧля изӧ — видчысь морт уна сёрнитӧ, да тӧлкыс этша артмӧ.
Пыш мужик — ’ӧтка морт’. Пыш мужикӧн нимтісны пыш идзасысь вӧчӧм повзьӧдчысьӧс, кодӧс сувтӧдлісны му вылӧ нянь идралӧм бӧрын. Став му пасьталаыс сӧмын идзасысь вӧчӧм морт ӧтнас повзьӧдлӧ лэбачьясӧс. Сідз жӧ и олӧмын ӧтка морт, кодлӧн абу семьяыс, — быттьӧ пыш мужик му вылын;
Тшак ва — веськодьлун йылысь. Тайӧн тӧдчӧдсьӧ тшаклӧн донтӧмлуныс, сійӧс кокниа чукӧртны позянлуныс, кӧть эськӧ бур сорта тшак ва и он шу чӧскыдтӧмӧн!
Зумыд кывтэчасъясын колины архаизмъяс, важъя кывъяс, кодъяс йӧз кост сёрниысь ӧні вошины нин. Шуам, стенысь бердӧ ветлыны — ’шогсьыны/инӧ ӧшйытӧг овны’ — тані эм берд существительнӧй, коді миянлы гӧгӧрвотӧм. Но рӧдвуж финн-угор йӧз сёрниын сылы весьтас сулалӧны: удмуртскӧйын — борд, марийскӧйын — пырдыж (стен), венгерскӧйын — парт (берег). Стенлӧн да береглӧн вежӧртасъясныс матынӧсь, ӧд берегыс юлы стен пыдди жӧ мунӧ.
Сідзкӧ, стенысь бердӧ ветлыны — ’ӧтар стенсянь мӧдарӧдз шӧйтны’. Берд кыв вочасӧн вежсьӧма миян сёрниын рочысь пырӧм «стен»-ӧн, сӧмын идиомаӧ кольӧма вежсьытӧг.
Ӧксы кодь вылын идиома тӧдчӧдӧ ышнясьысь мортӧс. Ӧксылы удмурт сёрниын лӧсялӧ эксэй (князь, царь). Сідзкӧ, ӧксы архаизмӧн комияс рочьяскӧд волысьтӧдз на нимтӧмаӧсь князьясӧс, феодалъясӧс...
Коми фразеологизмъяслӧн эмӧсь системнӧй признакъяс, кодъяс тыдовтчӧны полисемияын, синонимияын, антонимияын.
Ӧткымын зумыд кывтэчас вермӧ кутны некымын вежӧртас^Та йылысь паськыдджыка видзӧд: Карманова А. Н. Фразеология // Современный коми язык: Лексикология. М., 1985. Л. б. 160 да водзӧ./^.
Шуам, кок йылӧ сувтны тӧдчӧдӧ: 1) бурдны, мынтӧдчыны висьӧмысь; 2) петны асшӧр олӧмӧ.
Вом паськӧдны петкӧдлӧ: 1) шензьӧм; 2) заводитны сёрнитны; 3) мыйкӧ висьтавны паныд.
Киӧ босьтны ми гӧгӧрвоам кыдзи: 1) мыйкӧ лӧсялантор; 2) ас дінӧ велӧдӧм.
Юр кыпӧдны петкӧдлӧ: 1) ошйысьӧм; 2) сюся мыйкӧ вӧчӧмӧ пырӧдчӧм.
Зумыд кывтэчасъяс ӧта-мӧдыслы вермӧны лоны матын вежӧртасаӧн, сэки найӧ артмӧдӧны синонимъяс. Кокни сяма морт йылысь шуӧны кач ва кодь и кабала бордъя, кебӧдтӧм тыв (коді омӧля вӧйӧ ваӧ кебӧдтӧгыс). Кӧсйӧны кӧ тӧдчӧдны мыйкӧ унатор, висьталӧны: сьӧд рака мында, катша-рака мында либӧ шӧтӧм кольта мында. Гусясьысь йылысь шуӧны: квайт чуня и кузь чуня.
Фразеологизмъяс вермӧны лоны и паныд вежӧртасаӧсь, артмӧдны антонимическӧй параяс: небыд сьӧлӧма (мелі, шань) и из сьӧлӧма (скӧр), паськыд вома (больгысь) и топыд вома (вежавидзысь, авъя); ыджыд сьӧлӧма (повтӧм) и кӧч сьӧлӧма (быдторйысь полысь); ныр лэптыны (ошйысьны) и ныр ӧшӧдны (жугыльтчыны) да с. в.
Фразеологизмъяс вӧчӧны миянлысь сёрнинымӧс мича рӧмаӧн, паметьӧ колянаӧн, торйӧн ёна вӧдитчӧны наӧн писательяс, поэтъяс, драматургъяс. Но зумыд кывтэчасъяс паныдасьлӧны и научнӧй, и публицистическӧй стиля гижӧдъясын. Ӧні вайӧдам ичӧтик висьт, кӧні сёрниыс кӧть и оз мун печкӧм йылысь, но висьт нимыс вӧчӧ гижӧдса героинялысь сямсӧ гӧгӧрвоанаӧн. Тайӧ 1 удж.
