«ЗАРНИ ЁКМЫЛЬ»

— Сыктывкарӧ ме вои медсясӧ сы вӧсна, мый тайӧ — Илля Васьлӧн чужаніныс, — шуис Роберт Аустерлиц, Колумбийскӧй университетысь профессор, финно-угроведъяслӧн квайтӧд конгресс трибуна сайсянь. — Илля Вась вӧлі ыджыд вежӧра да бур сьӧлӧма учёнӧй, коми войтырлӧн авъя пи, коді пуктіс финно-угроведение наука сӧвмӧдӧмӧ зэв тӧдчана пай.

Сыктывкар 1985 вося июльӧ вӧлі финно-угроведъяслӧн столицаӧн, сэтчӧ чукӧртчыліс дас сизим странаысь 736 учёнӧй, кодъяс юксисны асланыс уджъясӧн, тӧдмасисны удж кузя ёртъяслӧн аддзӧмторъясӧн.

Конгресс вылын пыдісянь видлалісны, кыдзи овлӧмаӧсь важӧн ӧтласа финн-угор кывъя йӧз, кутшӧм оланінъяс вӧчлӧмаӧсь, кыдзи перйылӧмаӧсь кынӧмпӧтнысӧ, кутшӧм войтыркӧд волысьӧмаӧсь, кыдзи сёрнитлӧмаӧсь...

Ми, комияс, пырам финн-угор кывъя йӧз лыдӧ жӧ, кӧть и ӧнія сёрниным ёна нин торъялӧ финскӧйысь, карельскӧйысь, венгерскӧйысь, эстонскӧйысь, мансийскӧйысь да мукӧд рӧдвуж кывйысь.

Медым пырӧдчыны коми йӧзлӧн важъя историяӧ, колӧ тӧдны тшӧтш и рӧдвуж йӧзлысь историясӧ, культурасӧ, но медся водз — налысь кывсӧ.

Коми кыв туялӧмын да мирын сійӧс нимӧдӧмын водзмӧстчис Иван Куратов (1839-1875), коді ас чужан кывйӧн гижис ыджыд тӧдчанлуна кывбуръяс, поэмаяс, вуджӧдіс рочысь да мукӧд кывъя поэтъяслысь гижӧдъяс.

Нималана учёнӧй, профессор Василий Ильич Лыткин (Илля Вась, 1895-1981) водзӧ паськӧдіс наукаын коми кыв йылысь тӧдӧмлунъяс, коми культура йылысь юӧртӧмъяс. Сійӧ гижис и кывбуръяс, и поэмаяс, и челядьлы мойданкывъяс. Но медтӧдчана пай сійӧ пуктіс коми кывлысь важъя историясӧ туялӧмӧ, «пемыдыслысь ӧдзӧссӧ восьтыштӧмӧ», кыдзи ачыс вӧлі шулывлӧ.

Илля Вась дона и сійӧн, мый быдтіс уна велӧдчысьӧс, ӧкмыс национальностя нелямын сайӧ учёнӧйӧс, кодъяс водзӧ нуӧдӧны сылысь уджсӧ, туялӧны финн-угор кывъяслысь сӧвмӧмсӧ. Научнӧй удж котыртӧмысь да наукаӧ ыджыд пай пуктӧмысь Сӧветскӧй правительство коми учёнӧйӧс пасйис Дружба народов орденӧн.

Бур сьӧлӧмыс Илля Васьлӧн петкӧдчӧ и сыын, мый поэт да учёнӧй зэв вылӧ донъяліс коми культура сӧвмӧдысьясӧс. Нёбдінса Виттор йылысь казьтылӧмын профессор В. И. Лыткин нимтіс сійӧс коми кобзарӧн: «Нёбдінса Виттор кипод улысь петӧмторъясыс асьныс кобзаралӧны да кобзаравны кутасны: коми йӧз сьылӧны и сьывны кутасны сылысь мыла сьыланкывъяссӧ, лыддьыны мича гора кывбуръяссӧ, ворсны сцена вылын ёсь вежӧра да пыді мӧвпа пьесаяссӧ. Миянлы В. А. Савинлӧн бур нимыс пыр лоӧ дона, пыр кутам вежавидзӧмӧн казьтывны ыджыд нимсӧ тайӧ ыджыд мортыслысь, зарни ёкмыльлысь, кодӧс чужтіс да быдтіс Сӧвет му»^Войвыв кодзув, 1958, № 11. Л. б. 62./^.

Ачыс Илля Вась збыльвылассӧ вӧлі Коми мулӧн зарни ёкмыльӧн жӧ, ӧд сійӧ ас сьӧлӧмсьыс пӧсьлунсӧ, став олӧмсӧ сиис коми культура сӧвмӧдӧмлы, быдмысь войтырӧс чужан кыв мичлунӧн тӧдмӧдӧмлы, коми кывлысь мукӧд кывъяс костын донсӧ тӧдчӧдӧмлы.

И сыын, мый финно-угроведъяслысь ставмирса конгресс нуӧданінӧн вӧлі бӧрйӧма Коми му, медыджыд пайыс Илля Вась сӧстӧм нимлӧн.

Профессор В. И. Лыткинлӧн уджъясыс артмӧдісны подувсӧ ӧнія финно-угроведение наукалысь: 1974 воын венгерскӧй да сӧветскӧй учёнӧйяскӧд ӧтвыв сійӧ лэдзис «Финн-угор кывъяс тӧдмалӧмлысь подувъяс» книга, код серти ӧні велӧдчӧны СССР-са, Венгрияса да Финляндияса студентъяс.

Комиысь да рочысь ӧтдор, профессор В. И. Лыткин бура тӧдліс венгерскӧй, финскӧй, удмуртскӧй, немецкӧй кывъяс. Венгерскӧйӧн 1928 воын сійӧ дорйис диссертация, кодысь Будапештын сетісны философияса докторлысь ним.

Ыджыд научнӧй эрудицияыс отсаліс Илля Васьлы гӧгӧрвоӧдны уна дзебас коми йӧз историяысь, тшӧтш и важ коми гижӧдлысь гусяторъяссӧ.

Анбур — важъя коми азбука. Квайтсё во сайын нин, шӧр нэмъясын, феодализм кадӧ, комиӧн гижлӧмаӧсь пӧвйӧ, кабала вылӧ, образъясӧ. Сэки нин вӧлӧма азбука, литературнӧй кыв, кодӧс лӧсьӧдлӧма Стефан Храп, миссионер, комиясӧс кристос вераӧ пыртысь священник. Стефан Пермскӧйӧн кутӧмаӧсь шуны сійӧс Коми муӧс Московскӧй государствокӧд ӧтувтӧмысь.

Сэкъя кадӧ Коми му вӧлі нимтӧны Пермӧн. Эжва вылын да Емваын вӧлӧма Ичӧт Пермь, а Кама пӧлӧн — Ыджыд Пермь.

Ёна важӧн нин коми йӧзлӧн, кыдзи и мукӧд войтырлӧн, вӧлӧмаӧсь рӧдвуж пасъяс, кодӧс вӧлі тэчӧны керкагӧгӧрса потшӧсӧ, пес чипасъясӧ, вӧр керкаӧ, медым юӧртны, кодлӧн тайӧ овмӧсыс. Татшӧм сикас тӧдчӧдӧм йылысь гижӧ Г. Юшков «Рӧдвуж пас» романын:

« — ...Чайтан, Прокӧ Васька сӧмын тэнад нимыд?

— Ме ог тӧд.

— Он, дерт, эг на некор висьтавлы да, — гарыштіс батьыс. — Пильӧ Ёгор Семӧ Иван Прокӧ Васька. Со нин тэ коді лоан!

— Ы-ы-ы! — вомнас и ныр пырыс шыасис Васька, сэтшӧма лыбзис да.

Но, вӧлӧмкӧ, абу на сӧмын та ылнася налӧн вужйыс, тшӧтш и пас, вӧлӧмкӧ, пуктыссьӧ налӧн, асланыслӧн, коді Пильӧсяньыс на кыссьӧ. Медым петкӧдлыны, кутшӧм ӧні налӧн пасыс, батьыс лӧсаліс паськыда важ колода вылыс чорыд еджыд пуӧдзыс, и сэтчӧ нин сэсся сапйӧдліс чер йывнас. Медводз дзиръя кодьӧс вӧчис: кык сюръя быттьӧкӧ да юрйыв; та бӧрын — пӧлӧсӧн тасасян да некытчӧ инмытӧм кык визь, дзиръя пытшкас нин.

— Тайӧ, дерт, аслам на менам артмис пасӧй, — вашмунлі батьыс.

— А ме аддзылі нин татшӧмтӧ! — долыда жӧ висьтасис Васька.

— Аддзывтӧг эн ов. Ворйӧ и куранӧ, зырйӧ и пелысӧ — быдлаӧ нин пасйысьлӧма лои да, ас вӧчӧмас... А тэнад кӧ, — зэлавліс батьыслӧн чужӧмыс, быттьӧ видны кӧсйӧ, — со нин кутшӧм лоӧ пасыд! — и тасасян кык визь улӧ сійӧ вомӧна визьтор содтіс.

Васькаӧс личкерліс шудаысла»^Войвыв кодзув, 1984, № 1. Л. б. 21./^.

Пермскӧй Стефан коми алфавитсӧ лӧсьӧдӧма коми йӧзлӧн рӧдвуж пасъясысь, быд шыпас нимтӧма торъя кывйӧн, мед кокньыдджыка велавсис: А-ан, Б-бур, Г-гай, Д-дой... Ставыс вӧлӧма 24 шыпас, бӧрвывджык Пермскӧй Стефанлӧн велӧдчысьяс содтасны ещӧ нёль шыпас.

Воддза кык буква ним сертиыс коми шыпас чукӧрсӧ кутӧмаӧсь нимтыны анбурӧн. И ӧні научнӧй литератураын немецкӧй, венгерскӧй, финскӧй кывъяс вылын важъя коми гижӧд тӧдӧны «анбур» ним улын.

Важ славянскӧй кывйысь комиӧ Стефан вуджӧдлӧма молитваяс, велӧдӧма коми том йӧзӧс, дерт, бӧрйӧмӧн, грамотаӧ, медым найӧ попъяс моз сяммисны лыддьысьны, гижны да висьтавны мукӧд йӧзлы молитваяс.

Татшӧм ногӧн Пермскӧй Стефанлы кокниджыка вӧлӧма пыртны коми войтырӧс православнӧй ен вераӧ, ӧтувтны Коми му Московскӧй княжество дінӧ, кодӧн веськӧдліс Дмитрий Донской князь.

Пермскӧй Стефанлӧн епископаланіныс (резиденцияыс) вӧлӧма Усть-Вымын (Емдін). Та вӧсна и финно-угроведъяслӧн VІ конгрессвывса гӧстьяс волісны экскурсияӧн тайӧ важъя коми сиктас, медым видзӧдлыны, кӧні чужис медводдза коми анбур.

Вӧлӧгдаса да Двинаса муяс Московскӧй княжество дінӧ ӧтувтӧм бӧрын пермскӧй вичкоясӧн веськӧдлӧмыс вуджис 1571 воӧ Вӧлӧгдаӧ, вичкоясын сэсся дугдісны комиӧн сьылӧмысь, школаясын эз кутны дасьтыны коми кыв тӧдысь попъясӧс, XVІІ нэмсянь коми грамота кутіс вунны. Важъя книгаяс миян кадӧдз эз воны. Учёнӧйяс чайтӧм серти, найӧ сотчисны пу вичкоясын тшӧкыда овлысь пӧжаръяс дырйи.

Коми гижӧда памятникыс миянӧдз колис неуна. На пиысь медся ыджыдыс — «Троица» ӧбраз вылын, 144 кывъя коми гижӧд. Тайӧ памятникыс ӧні Вӧлӧгдаса краеведческӧй музейын. Финно-угроведъяслӧн конгресс кежлӧ сійӧс вайлісны Сыктывкарса краеведческӧй музейӧ выставка вылӧ.

Важъя коми гижӧд-пасъяс кольӧмаӧсь киӧн гижӧм роч вичко книгаясын, кодъясӧс видзӧны Москваса да Ленинградса библиотекаясын.

Дас нёльӧд нэмся коми гижӧдъяссӧ медводз правильнӧя лыддис да гӧгӧрвоӧдіс Илля Вась. «Древнепермский язык» книгаын сійӧ гижӧ, мый квайт нэм сайын коми кыв вӧлӧма абу ӧнія кодь. Сэні и сёрни шыясыс, и кывъясыс, и кывъяс костын йитӧдыс торъявлӧма ӧніяысь.

Пермскӧй Стефан дырйи коми кывйын гласнӧй шыыс вӧлӧма унджык, вӧлӧма кык сикас о — паськыдджык да векньыдджык, найӧс пасйылӧмаӧсь торъя шыпасъясӧн, э-ыс вӧлӧма кык сикас жӧ, паськыд да векньыд, налысь гижанногсӧ торйӧдлӧмаӧсь жӧ.

Сэкъя кадӧ у да в шыяс омӧля торъявлӧмаӧсь: в-ыс сулавлӧма сӧмын кыв водзас, а кыв шӧрын да кыв помын сы пыдди век шусьылӧма л, кыдзи и ӧні Сыктыв бокса да Луз-Летка вожса сиктъясын, мӧд ногӧн кӧ, в да л абу чередуйтчӧмаӧсь, кыдзи ӧнія литературнӧй кывйын, шулӧмаӧсь: вӧл, кыл — вӧв, кыв пыдди.

Грамматикаын вӧлӧмаӧсь жӧ торъялӧмъяс: І морта ӧтка лыда глагол вӧлӧм артмӧ -м суффиксӧн: корам, тӧдам — кора, тӧда пыдди. Ӧнія венгерскӧй кывйын тайӧ формаас -м суффикс жӧ бергалӧ: керем, тудом.

Уна лыд формаын І мортын вӧлӧма -ным суффикс: корамным, тӧдамным; ІІ мортын -ныд: корадныд, тӧдадныд; ІІІ мортын -ныс: короныс, тӧдӧныс.

Пермскӧй Стефан гижӧдъясысь позьӧ аддзыны важмӧм да коми сёрниысь вунӧм кывъяс: гажалны — ’кӧсйыны’ вежӧртасын. Тайӧ кывйыслӧн вужйыс кольӧма сӧмын кыдз гажыд идиомаын, кодлӧн вежӧртасыс — ’кыдз кӧсъян’. Тайӧ кывйыс ӧнія удмурт сёрниын паныдасьлӧ гажаны формаын, кутӧ ’радейтны/пыдди пуктыны’ вежӧртас. Кежасьны — ’надейтчыны’ пыдди. Тайӧ кыв юкӧныс кольӧма сӧмын ’кежӧ/кежысь’ кывбӧрӧ: ас кежысь мунны вӧрӧ (ас вылӧ надеяӧн). Карта — ’керка’ вежӧртасын. Тайӧ кывйыс паныдасьлӧ сӧмын ӧткымын сёрнисикасын картаӧ пырны идиомаын, кӧні ’картаыс’ гӧгӧрвоӧдӧ гӧтырлысь овмӧссӧ.

Важ коми кывйын абу вӧлӧмаӧсь роч заимствованиеяс, на пыдди шулӧмаӧсь ӧнія сёрниысь вунӧм кывъяс: дух пыдди полтӧс. Тайӧ кывйыслӧн вужйыс паныдасьлӧ пывсян кывйын: полтӧс-ын о-ыс вӧлӧма векни, коді вочасӧн вуджӧма ы-ӧ (ы-ыс о-ысь векниджык), -сь — возвратнӧй глаголлӧн суффикс, -ан — причастие артмӧдӧ. Полтӧс кывйын -т да -ӧс — кыв артмӧдан суффиксъяс жӧ; ӧткодялӧй: пӧлявны — пӧльтны, вузавны — вузӧс. Пывсяныд торъялӧ аслас духӧн — шоныд руӧн, кодӧс войдӧр йӧз нимтылӧмаӧсь полтӧсӧн.

Книга пыдди шулӧмаӧсь небӧг. Тайӧ кывйыс веськалӧма комиӧ ёна важӧн нин, миян эраӧдз 500 во сайын на важъя иранскӧй войтырсянь — скифъяссянь, миян пӧльяслӧн да пӧчьяслӧн Кама бокын олігӧн на. «Небӧг» кывйӧн миян нэм заводитчигӧн на вӧдитчӧмаӧсь удораса вӧралысьяс, медым пасйыны ассьыныс кыйдӧснысӧ сюмӧд вылын рӧдвуж пасӧн, Эжва горулын, Луз вожын, Сыктыв бердын ӧні на мӧс сювйысь «листъяссӧ» нимтӧны небӧгӧн, а мукӧдлаын шуӧны книжкаӧн.

Мир пыдди вӧлі шуӧны ури, сідзжӧ скиф сёрниысь босьтлӧм заимствование. Ӧні ури кывйыс бергалӧ сӧмын удмуртъяс сёрниын, уръяськон формаын — ’миритчӧм’ вежӧртасын. Важ коми йӧз, буракӧ, миритчӧм пыдди вӧлі шуӧны уриасьӧм. Небӧг да ури кывъяс комиысь веськалӧмаӧсь Обь вывса йӧгра сёрниӧ, и ӧні на хантъяс да манси непеэк-ӧн нимтӧны книга, кабала, а уури-ӧн — мир.

Важ коми кывйын союзъяс пыдди мунлӧмаӧсь коми наречиеяс: ’и' да ’да’ пыдди сэк шулӧмаӧсь сэш, коді артмӧма сэсся формаысь. Татшӧмтор жӧ позьӧ аддзыны и венгерскӧй кывйысь, кӧні и пыдди тшӧкыда мунӧ még — ’нӧшта/ещӧ’ наречие вежӧртаса кыв; финскӧйысь, сэні ’u' вежӧртасын вӧдитчӧны ynnä — ’сідзжӧ/ тожӧ’ вежӧртаса кывйӧн. 'Но' союз пыдди вӧлӧма тшӧтшкӧ кыв, артмӧма тшӧтш наречиеысь да кӧ частицаысь.