ВОЙНАЛӦН ИЗКИЫС ЗЫРТІС И МИЯНӦС
«Коми му» газет тайӧ ань йывсьыс коркӧ гижліс нин. Иван Тороповлӧн «Но, биа бордаяс!» повесьтысь геройяс моз жӧ Аксинья Романовна Тимушева война бӧрын ветліс вӧвъясла Литва пыр Германияӧдз. Ӧти сиктсаясыскӧд — Вась Денисовкӧд, Вась Педӧр Агниякӧд, Вась Миколай Нинакӧд, орчча Мыс сиктысь нывбабаяскӧд сійӧ Берлинӧдзыс 80 километр и абу волӧма. Вӧвлӧм фронтӧвик Яков Аипаллӧн веськӧдлӧм улын вайӧмаӧсь вӧвъяссӧ Немдін леспромхозлы вӧр кыскавны.
Кутшӧм тужа-нужа да сьӧкыдлун тӧдлісны сы кузьта туяс, олӧма ань и ӧні на казьтывлӧ синва сорӧн. Но тайӧ сӧмын ӧти лист бок тылын зільысьлӧн ыджыд олӧмысь. Ас коддьӧмъясыскӧд уджалӧм-мырсьӧм йылысь сійӧ вермас висьтавны ёна унджык. Сӧмын тай вежавидзӧ да сёрниыс зэв лабутнӧя артмӧ. Ме пӧ ӧд эг ӧтнам бергав-ноксьы сиктса овмӧсад, менам арлыда и ыджыдджык став нывбабаыслысь зыртіс сьӧлӧмсӧ да вир-яйсӧ войнаыдлӧн изкиыс.
Аксинья Романовна тыртӧ кӧкъямысдас нин. Арӧс да джын на и вӧлі, кор кулачитісны семьясӧ. Мырддисны 3 мӧс, вӧв, уна нянь. Пӧльыс, Степан Митрей, кутіс крепыд овмӧс, вузасис на и. Ветлас вӧлӧн Шердінӧдз, ваяс кутшӧмсюрӧ тӧвар да иналас донтӧмысьджык немдінсаяслы. Комбедсаяслы кывсяс, зарни пӧ видзӧ гортас Степаныд, со и локтасны шобсьыны. Зарниыд оз сюр, а вот скӧт-эмбурсӧ нуасны. А сэсся, нывкалы муртса на тырис 3 арӧс, батьсӧ да мамсӧ арестуйтісны, гургисны лагерӧ. Колис сирӧтаӧн, оліс Опонасся об ордас. Ковмис 7 арӧссянь петны корны. Ӧти керкаӧ пыравлас, мӧдӧ — кодкӧ картупель сетас, кодкӧ рудзӧг няньтор. Батьыс бӧрсӧ сідзи и эз лок, а мамыс, Сергей Иван Таттян, воліс во да джын мысти. Гусьӧник, мед некод эз аддзыв. Узис пывсянын да лӧз югыд тӧдчигас на бӧр муніс. Ме пӧ, нылук, Печора вылын ӧні. Кутчысь пӧ, регыд локта. Но лэдзисны сӧмын ӧкмыс во мысти, война пансьӧм водзын. Пырис уджавны Смолянкаса пекарняӧ, сэсся МТС-ӧ, кытчӧ тшӧтш корис босьтны и нывсӧ.
— Война дубавтӧдз станцияас тільсим, — вӧйтчӧ казьтылӧмъясӧ пӧрысь ань. — Кызвын трактористыс нывбаба. «Газгеныдлы» колӧ зэв уна пес — первой посньыдика поткӧдласны, сэсся косьтасны да тэчасны бункерас. А тракторсӧ заводитӧмыс мый дон сулаліс. Нэриник кияснад бергӧдлан да бергӧдлан, оз босьт да, весиг чеччыштлан ручка вылас. А сійӧ «обратнӧялас» да кыдзи тай шыбитас. Сэк жӧ вит минут кӧ сёрман удж вылад — судитасны.
Уджавны петтӧдзыс нывбабаяс удитӧдчылісны кайлыны вӧрӧ качла. Вуштасны сирсӧ, косьтасны, изасны картупель кор сорӧн, со и нянь семьялы сёйӧм вылӧ. МТС-ын уджалысьясӧс ӧтувъя столӧвӧйын вердісны кӧчан ваа шыдӧн, картупеля, зӧръя, пызя рокӧн, корсюрӧ пулісны рунь. Тадзи тшыг нисьӧ пӧт и ковмыліс мырсьыны норма вылад. А он тырт — бара мыждасны.
Нывбабаяскӧд радын сьӧкыдсӧ пыкисны и челядь. Водз асывнас чуксаласны найӧс мамъясыс, гусьӧник катӧдасны ытшкыны. Пу увъясысь, олльысь чукӧртӧм турунсӧ гусьӧн жӧ и лэччӧдласны ас выланыс гортӧдзыс. Ен мед видзас, казяласны кӧ! Мырддясны, картасьыд нуасны колхозлы. Со пӧ и видз мӧстӧ, коді семья кутӧднас и вӧлі.
Аксинья куим класс и помавліс, кужӧ сӧмын кырымасьны. Велӧдчытӧмыдлы сьӧд удж и ковмис вӧчны. Вӧлӧн новлӧдліс йӧзӧс Кулӧмдінӧдз, бертіс сой вынсӧ видз-му вылын, кер дорын. Помнитӧ, кылӧдчанінӧ мӧдӧдісны, а кӧмавнысӧ нинӧм. Кӧтіӧн ӧд он собав сӧніка ваад. Микипер воча вокыскӧд ковмис вежласьӧмӧн кӧмавлыны сылысь сапӧгсӧ. Ӧтиыс новлӧ луннас, мӧдыс — войнас. Томулов багырӧн да крукӧн быгльӧдлісны керъяс, колльӧдісны мольбӧж. Олӧмаджыкъяс пурйӧн кывтлісны весиг Котласӧдз. Сплав бӧрын нывъясӧс катӧдлісны вӧрӧ. Делянкаӧдз 10 километрсӧ быд лун тапиктісны подӧн. Пемыдӧдз пӧрӧдчасны, зырйӧн бертасны мыръяс, а сэсся, шойччӧг ни прамӧя сёйӧм, колӧ лэччыны бӧр гортӧ. Сэні ӧд удж жӧ виччысьӧ. Но нинӧм вылӧ видзӧдтӧг йӧзыс вӧрсӧ пӧрӧдлісны кык нормаӧдз.
Война кусӧм бӧрын вочасӧн лои кокниджык. Мамыс кутіс уджавны сельпоын, дядьыс, коді локтіс фронт вылысь ранитчӧмӧн да кодӧс Сергей Иван Таттян ас дорас босьтіс жаляддза, пырис мясотрестӧ. Куимнад уджалӧмӧн кынӧмпӧтыд шедіс нин.
«Гӧрд шонді» колхоз, кытчӧ босьтісны сушилкаын уджавны Аксиньяӧс, вӧдитіс ид, сю, зӧр, шобді, шабді. Колхозникъяслы сетісны нажӧткасӧ трудоденьяс серти. Кокниджыка лолыштіс и Немдін сикт. Рытъяснас клубын, коді меститчис вичкоын, петкӧдлісны кино, том йӧз котыртлісны йӧктан рытъяс. Сиктын сувтӧдалісны сюръяяс, нюжӧдісны би. И кӧть ёна на кырлаліс кольӧм войнаыслӧн дойыс, сиктса войтыр зілисны сійӧс пӧдтыны-дзебны. Колӧ овны, овны на пыдди, кодъяс пуктісны юрнысӧ Айму вӧсна.
Германияас ветлӧм бӧрын Аксинья Романовна бара на мыйкӧ дыра вӧлі вӧвъяс дорын — новлӧдліс йӧзӧс, начальствоӧс. А сэсся 17 во сёӧдчис-вердчис да лысьтысис скӧтнӧй дворын. Сэтшӧм нин сійӧ морт — кытчӧ индасны, сэтчӧ и мунас, кӧть кутшӧм удж оз сетны. Ачыс тай сідзи и шуӧ, уджтӧгыс пӧ овны ог вермы. Тайӧ и ӧні на тӧдчӧ — горт гӧгӧрас и град йӧрас — дзим-дзурк. Верӧсыс, Александр Иванович, важӧн нин абу, ставсӧ лоӧ вӧчны аслыс.
Енлы пыдісянь эскысь морт, Аксинья Романовна вермӧм сертиыс отсасьӧ и сиктса вичколы. Сэні службаяс дырйи сійӧ бурӧн казьтывлӧ найӧс, кодъяскӧд ӧтлаын муніс олӧмтіыс, кодъяскӧд пыкис кӧдзыдсӧ и тшыглунсӧ. Кевмысьӧ тшӧтш на вӧсна, кодъяс сылӧн томдыралан пӧраӧ усисны йӧз муын чужаніныслысь мездлун дорйигӧн.
