ВЫЛЬ ПӦВ ЭСЬКӦ ТУЯВНЫ
Град йӧр мудйигӧн бара сюрис кык важ гильза. Чорзьӧм му коркасӧ ниртыштӧм да мыськыштӧм бӧрын тыдовтчис, мый ӧтиыс — винтовкалӧн, мӧдыс — пулемётлӧн. Ӧтиас весиг тӧдчыштісны на английскӧй шыпасъяс.
МИЯН СИКТЫН татшӧм аддзӧмторйыс абу гежӧд. Корсюрӧ зыр либӧ кокан улӧ веськавлӧны и лыйтӧм на патронъяс, а кызьысь унджык во сайын бертӧм-небзьӧдӧм му пиысь мыччысис куим дорыша штык.
Тайӧ — гражданскӧй войналӧн колясъяс. И кӧть сэкся гудыр лоӧмторъяслы регыд лоӧ быдса нэм нин, книгаясысь, киноясысь, важ йӧзлӧн висьталӧмъясысь позьӧ на ылӧсавны да стӧчмӧдны, мый вӧчсис миян му вылын.
Ӧткымын учёнӧй-историк серти кӧ, Коми муын гражданскӧй война помасьӧма Аныбысь еджыдъяслысь ыджыд отряд вӧтлӧмӧн. Эжва катыдса тайӧ сиктас пӧ вӧлӧма яр кось, гӧрдъяслы ковмылӧма весиг артиллерия. Еджыдъяс некымын котырӧн разі-пели пышйӧмаӧсь Помӧсдін пыр Печора вожӧ. Но историкъяслӧн, ас му туялысьяслӧн висьталӧмторъясыс оз на век лӧсявны ӧта-мӧдыскӧд. Газетын уджалігӧн во 20 сайын меным мойвиис сёрнитны Аныбысь олӧма анькӧд, кодлӧн син водзас на вӧліны гражданскӧй война кадся вӧвлӧмторъясыс. Прӧстӧй коми аньыслы ме эски — сэтшӧм шыльыда, ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьтӧг, ас ногыс сэкся лоӧмторъяссӧ донъялӧмӧн подулаліс висьтсӧ. Тӧдчис: нинӧм содтавны ни лӧсьӧдлыны сійӧ оз вермы.
Вӧлӧмкӧ, сиктас ыджыд тышӧдзыс гӧрдъяс ни еджыдъяс абу вӧлӧмаӧсь. Винтовкаясысь школӧдчӧмаӧсь, «Максимка» на сяргӧма и («Пишшаля йӧз котралісны, гӧгыльяс вылын пулемёт тюрӧдісны...»). Но ставыс пырмунігмоз. «Миян» локтӧмаӧсь кывтыдладорсянь да, повзьӧдӧм ради ли мый ли, сӧмын кыкысь гындыштӧмаӧсь пушкаысь. Ӧти снарядыс веськалӧма кодлӧнкӧ керка стынас, чегӧма керсӧ, мыйысь доймӧма йӧртӧдын сулалысь вӧв.
Пӧрысь нывбаба бура на помнитіс и Домна Каликоваӧс, петкӧдліс весиг керкасӧ, кӧні видзлӧмаӧсь сійӧс еджыдъяс. Официальнӧй гижӧдъясын, индӧд серти вӧчӧм литератураын петкӧдлӧны, мый коми героиняӧс разведкаысь кутӧм бӧрын нем жалиттӧг нӧйтісны, пытайтісны. Збыль вылас жӧ сійӧ олӧма караулсьыс торйӧн кык судтаа стрӧйбаса улі жырйын. Ывлаӧ петавлӧма кӧзяйкаӧн сетӧм шабурӧн, шоныд еджыд шалльӧн. Ми пӧ, томулов, бергалім и еджыдъяслӧн штаб дорын, и сёрнитім вӧвъяскӧд ноксьысь салдатъяскӧд, казьтывліс Аныбса пӧчӧ, но медым нӧйтісны кодӧскӧ, торйӧн нин нывбабаӧс — эг аддзывлӧй. Сӧмын этап вылӧ петкӧдігас, вӧла доддьӧ партизанкаӧс пуксьӧдігас сиктсаяс казялӧмаӧсь, мый нылыс лӧня бӧрдӧма.
ӦНІ, вояс кольӧм бӧрын, збыльысь вежсис история вылӧ йӧзлӧн видзӧдласыс. Еджыдъяслӧн командиръяс — Орлов да Латкин — вӧлӧмаӧсь абу нин сэтшӧм вир юысь бандитъясӧн, кутшӧмӧн водзті петкӧдлісны школаын велӧдчан небӧгъясын. Мӧдарӧ, талун унаӧн тӧдӧны, мыйта лёк вӧчис Эжваті да Печораті экспедицияӧн мунігӧн Мандельбаумлӧн гӧрд карательнӧй отряд. И Вашка-Мезеньса полк котыртӧм, и Коми войвывлӧн пельӧсъясын йӧзлӧн кыпӧдчылӧмъяс, и сійӧ, кыдзи сэки гӧгӧрвоисны пармаса сиктъясын гражданскӧй войнасӧ — ставсӧ тайӧс ӧні эськӧ колӧ донъявны мӧд синмӧн. Шуам, нималана краевед Михаил Игнатовӧн корсьӧм гижӧдъяс вылӧ подуласьӧмӧн. Важ йӧзлӧн быд казьтылӧм, сійӧ кадся быд фотография да документ мукӧд аддзӧмторкӧд ёна вермасны отсавны таын. Оз кӧ дзик ясыда восьтыны кадыслысь лов шысӧ, кӧть нин чужтасны юалӧм: а збыль-ӧ ставыс вӧлӧма сідзи, кыдзи тӧдлім ӧнӧдз?
Ӧшинювса му вылысь сюрӧм гильзаяс быттьӧ выльысь казьтыштісны кольӧм нэмся кызьӧд воясын вӧвлӧмторъяссӧ. Сиктса олӧма войтырлӧн висьталӧм серти син водзӧ сувтіс серпас: вичко дор мӧдлапӧлын тыдовтчӧ еджыдъяслӧн вӧла отряд, коді писькӧдчӧма татчӧ Перымладорсянь, Чердыньсянь (Кай-Чердынскӧй полкысь?). Сӧвет власьт дор сулалысьяс водзвыв тӧдмалӧмаӧсь налӧн локтӧм йылысь да лӧсьӧдчӧмаӧсь паныдавны кортӧм гӧсьтъясӧс. Ӧні на сідз шусяна Домна йӧрын тӧдчыштӧны окоп туйяс. Тані, ювесьтса вывтасінын, став сертиыс, вӧлӧма гӧрдъяслӧн пулемёт: патроныс торйӧн нин уна сюрліс окопдорса муяс вылысь. Эжва мӧдарсянь воча ёна жӧ лыйсьӧмаӧсь: кор потӧма кыр йылын сулалысь керкаясысь некымын ӧшинь да кутӧма гылавны стенын ӧшалысь дозмук, бать-мам йӧртӧмаӧсь нин нинӧм гӧгӧрвотӧм челядьнысӧ гӧбӧчьясас. Тайӧ зонпоснинас вӧлӧмаӧсь миян пӧль-пӧч.
ЗБЫЛЬЫСЬ, унатор на ми огӧ тӧдӧй либӧ важ ног — кыдзи тшӧктывлісны — донъялам му вежандырся пӧрасьыс. Но кадысь кадӧ юавлам жӧ ассьыным, а збыль-ӧ вермис лоны буретш сідзи? Телевидение, газетъяс тай сы мында шензьӧданатор юӧртісны бӧръя кадас Колчак да Алексеев генералъяслӧн олан туй да Россиялӧн судьбаӧ наӧн пуктӧм пай йылысь. А эз ӧмӧй вӧвны лёк и бур войтырыс том Коми республикалӧн туйвежъясын? Шуам, миян сиктын, кор кутіс позьны сёрнитны та кузя, кывсис сы мыйта выльтор сійӧ жӧ Мандельбаумыслӧн ыджыдалӧм йылысь: кыдзи сылӧн салдатъяс тешитчӧмаӧсь крестьяна вылын, кыдзи арестуйтӧмаӧсь вичкоса батюшка Д. Спасскийӧс (ӧти каратель крамас пыравлӧма весиг вӧлӧн), кыдзи босьтӧмаӧсь «гӧрд террор» нуӧдны ас сиктсаясӧс жӧ да грабитӧмаӧсь йӧзсӧ. Кыптывлӧ казьтылӧм и зэв нималана земляк, куим Слава ордена кавалер А. Тимушев йылысь, коді гражданскӧй война дырйи служитлӧма еджыдъяслы. Став татшӧм шензян-вензянторйыс чуйдӧ ас му туялысьясӧс, гижысьясӧс выль пӧв восьтлыны история лист бокъяс. Збыльторсӧ тӧдмалӧм могысь.
БӦРКЫВ ПЫДДИ. Гижӧдыс дась нин вӧлі, кор сійӧ жӧ град йӧрсьыс сюрис нӧшта куим гильза, став сертиыс, винтовкалӧн, да тшӧтш чирйысьӧм-корзьӧм кӧрттор, коді муныштӧ ичӧтик пушка снарядлӧн юкӧн вылӧ.
