ВУНӦДӦМ ШОЙНА
Еджыд ялаа ягын,
Зыбуч нюръяслӧн шӧрын
Коркӧ вӧлӧма лагерь,
Тані, дзор коми вӧрын.
Гӧгӧр крестъястӧм гуяс,
Гӧгӧр сутуга пратьяс.
...Нора шувгӧны пуяс —
Быдӧн веськыд да статя.
Ёрсьӧ сывлытӧм пужйыс
Пожӧм-козйыслӧн юрын —
Оз тай паметьсьыд вушйы,
Мый тан аддзывны сюри.
Шуштӧм зонаыс шӧрӧ
Йӧра вуджӧртлӧ-волӧ.
Гашкӧ, абу и йӧра,
Гашкӧ, кодлӧнкӧ лолыс?
Кызь восайса тайӧ кывбурыс артмыліс Нем йывса да Тымсер дорса вӧръясысь шуштӧм серпас аддзывлӧм бӧрын. Киссьӧм важ баракъяс, ӧдйӧ вылӧ вӧчлӧм мукӧд стрӧйба коляс да пыр на сулалысь джуджыд потшӧсъяс. Пӧрнысӧ найӧс абу лэдзӧма подув вӧр, коді быдмигмозыс и пыкӧма чуткасьысь сутугаа заборсӧ. А неылын — сісьмӧм-пӧрӧм крестъяс, муртса тӧдчыштысь гуяс — ӧти, мӧд, коймӧд — вӧр пасьталаыс. Ставсьыс сыысь, мый ковмыліс вуджӧдны ас вывтіыс тані коркӧ овлысь-мырсьысь йӧзлы сьӧлӧм пырыс, донъявны история боксянь да йитны репрессияяс вылӧ ӧнія видзӧдласъяскӧд — збыльысь босьтӧ шемӧс и шензьӧм.
Газетын уджалігӧн унаысь ковмыліс люкасьлыны Сталин кадся темаӧн, ГУЛАГ йылысь гижӧдъясӧн, волыны Инта, Печора, Ухта, Воркута каръясса шойнаясӧ, музейясӧ, но Эжва катыдӧ мӧдӧдлӧм сідз шусяна спецконтингентлӧн олӧм да судьба йылысь тӧдмалӧмторъяс мыйлакӧ колисны сьӧлӧмӧ джуджыдджык пас. Гашкӧ, сійӧн, мый войвывса промышленнӧй районъясын репрессируйтӧмаяслы сиӧма абу нин ӧти книга да фильм, и курыд история петкӧдлысьыс сэні миянын дорысь унджык. А, гашкӧ, сы вӧсна, мый быд морт медводз да матӧджык сьӧлӧм бердас босьтӧ буретш чужаніныскӧд йитчӧм вӧвлӧмторъяс. Мед кӧть найӧ быттьӧ и абу тӧдчанаӧсь.
Лӧкчимлаглӧн тэчасногӧ пырысь спецпосёлокъяс миянладорын чужисны кольӧм нэмса 30-ӧд воясын. 1929 вося декабрь 27 лунӧ аграрник-марксистъяслӧн конференция вылын Сталин юӧртіс кулакъясӧс, кыдзи классӧс, бырӧдӧм йылысь, а 1930 вося январь 30 лунӧ ВКП(б) ЦК-лысь та кузя индӧд вынсьӧдіс Политбюро. Коллективизация паськыда нуӧдан районъясысь страналӧн ылі пельӧсъясӧ кутісны мӧдӧдавны кулакалӧм йӧзӧс. Тайӧ вӧлі спецпереселенечьяслӧн медводдза нырыс. Скӧт новлӧдлан вагонъясын Коми муӧ мырдӧн вайӧм крестьянаӧс шыблалісны кодӧс кытчӧ, баржаясӧн катӧдісны и Эжва йывлань. Вӧлі нӧшта переселенечьяслӧн кык ныр — 1940–1943 воясын, кор мӧдӧдалісны Украиналӧн да Белоруссиялӧн рытыв обласьтъясысь Польшаса осадникъясӧс, беженечьясӧс да немечьясӧс, а сідзжӧ 1944–1956 воясын, кор ыстісны ОУН-саясӧс да власовечьясӧс.
Сьӧкыдыс, тужа-нужаыс, дерт, сюрліс ставлы, но медводз мӧдӧдӧмаяслы ковмис вуджны, позьӧ шуны, ад пыр. Вӧтлісны сьӧд вӧр шӧрӧ — и олӧй, кыдзи кужанныд. Да уджалӧй синмысь би петмӧн, вештӧй Сӧвет власьт водзын грекъястӧ. Тайӧ бӧрыннас нин вӧр пӧрӧданінъясын кыпалісны быдса посёлокъяс, а медводдза тӧвъяссӧ лои виньгыртны лыскӧн-сюмӧдӧн вевттьӧм му чомъясын на. Гӧгӧрвоана, войвыв дорӧ велавтӧм да пармаын нинӧм на кужтӧм йӧз кулалісны быдса семьяясӧн. Содтӧд на быд ногыс тешитчисны начальство да надзиратель-комендантъяс. Тшыгла, висьӧмла, кынмалӧмла, нӧйтӧмла кувсьӧмаясӧс морт ногӧн дзебны эз вевъявны, шыблалісны понъясӧс моз ӧтувъя гуясӧ. Кодлы кыдзи, а меным тай ок деливӧ вӧлі аддзыны вӧвлӧм Ындін посёлокдорса эндӧм шойнаысь братскӧй дзебанінъяссӧ. Пӧшти ӧти местаын вӧчлӧмаӧсь ӧтпырйӧ нёль татшӧм гу. Быдӧн 3 метр кузьта да 2 метр пасьта. Вылісӧ тшуплӧмаӧсь 2 кымын судта керъясысь. Гу мылькъясыс ыджыд крестъясыскӧд тшӧтш вӧйӧмаӧсь нин пыдӧкодь, гуранас воӧма ва. Шоныд поводдя дырйи татысь петӧ вукӧдан дук — лыясыс, кӧнкӧ, сісьмӧны. Кымынӧн куйлӧны татчӧс муын, нӧшта кымын вунӧдӧм шойна ставнас Комиын? Кодъяс шонъянӧйясыс, кытысь? Ындінса кладбище вылысь водзті нин миянлы сюрліс ӧнія йӧзӧн пелькӧдӧм-лӧсьӧдӧм гу да памятник. Немеч кывъя гижӧд сертиыс, 1932-ӧд воын сэтчӧ дзеблӧмаӧсь Андреас да Матильда Беллонъясӧс. Немдінса ас му туялысьяслӧн корсьысьӧмӧн удайтчис эз сӧмын мыйсюрӧ тӧдмавны тайӧ рӧд йывсьыс, но и петны морт вылӧ, коді вӧлӧма матыссаӧн налы. Тыдовтчис, Беллонъясӧс татчӧ ыстывлӧмаӧсь 1930 воын Крымысь. Кулакалӧмаӧсь татшӧм ова быдса станица. Налӧн рӧдсаяс ӧні олӧны Германияын, Россиялӧн уна пельӧсын. Вӧлӧмаӧсь и миян сиктын, Немдінын, но талун на пиысь ловйӧн кольӧма сӧмын ӧти.
Ын да Нем бердын быдса нэм
Колхозъяс котыртан, коллективизация, репрессияяс нуӧдан кад коми литератураын сэтшӧм вӧрзьӧдана да джуджыда петкӧдлісны Г. Юшков, И. Торопов, В. Напалков, мый быттьӧкӧ и содтыны нинӧм. Но найӧ ставсӧ восьтісны художествоа кывйӧн, кутшӧмкӧ да романтика сюйӧмӧн, а кывзан сійӧ пӧраса ловъя свидетельясӧс да мӧд ногӧнджык примитан висьтнысӧ. Прӧстӧя, элясьтӧг-ышнясьтӧг, некодӧс кулиттӧг висьтасьӧны. Тайкӧ синваыд петас. Сталин режимлӧн изки пыр мунігӧн найӧ воштісны томлунсӧ и рӧдинасӧ, сэк жӧ быд сикас увтыртӧмыс эз кусыньт, а, мӧдарӧ, ёнмӧдіс вир-яйнысӧ и ловнысӧ, отсаліс лоны Мортӧн. Фрида Ивановна Беллон (ныв дырйиыс Шоль) — на пиысь ӧти. Олӧма аньыслӧн морттуйӧ миянлы, томуловлы, сӧмын велӧдчыны да велӧдчыны. Ӧти арлыдаяскӧд ичӧтдырсянь на помнитам: Фрида тьӧт вексӧ вӧлі уджын, нускӧ-ноксьӧ горт овмӧсас, пелькӧдчӧ-идрасьӧ, старайтӧ кӧзаяссӧ — оз и пуксьыв. И ӧні на сэтшӧм, быттьӧ пельпомъяс саяс абу быдса нэм. Регыд на и лэдзчысис льӧльӧ сетысьяссьыс, кӧзаяссьыс. Водзті кӧ, ыджыд семья быдтігӧн, найӧ и вӧліны отсӧгӧн да кутӧдӧн — йӧлыс лишаліс весиг вузыштны, — бӧръя кадас сӧмын лов нин ышӧдісны, эз сетны весь овны. А весь олӧмыс, кыдзи шуӧ Фрида тьӧтка, и пӧрысьмӧдӧ медся ёна. Сыысь олӧма мортыс матігӧгӧрын сэсся абу, локтан воын тыртӧ сё (!) арӧс — со и мӧвпыштлӧй, мыйта удж вичмыліс бергӧдны.
Крым обласьтса Джанкой районӧ Германиясянь дедыс волӧма медсясӧ му радиыс. Сьӧд пӧтшваа, сыла 220 гектар вӧдитігӧн семьяыс век тырмидз оліс, няньыс вузӧс вылӧ на кольліс. Кыкысь кӧ зэрліс вонас, урожайыс амбаръясӧ эз тӧр. Кулакавтӧдз Шольяс видзисны 17 вӧв, 10 мӧс, а порсьсӧ быд во начкисны дасӧдз. Чипан да дзодзӧг вӧлі лыдтӧм. Дерт, та ыджда овмӧстӧ кутігӧн мырсисны ставӧн — посни кӧть гырысь. Водз асывсянь сёр рытӧдз. Фридалӧн мамыс кувсис, кор нывлы эз на вӧв и 11 арӧс, а сыысь ӧтдор вӧліны на куим вок да куим чой. На дорӧ, батьыс выльысь гӧтрасис да, содіс нӧшта куим челядь. Аслыспӧлӧс колхоз, либӧ ӧнія ног кӧ, фермер овмӧс, кӧні быдӧн кывкутіс аслас удж вӧсна и сэк жӧ зілис ёнмӧдны ӧтувъя овмӧс. Вирас нин пырӧм немечьяслӧн зільлунӧн, пӧрадокӧн. Но налысь да на моз жӧ крепыда сулалысь крестьяналысь олӧмсӧ пузувтісны Октябрса революция, Гражданскӧй война, коллективизация. Вот сэки и лои гӧгӧрвоана, мый сэтшӧм колхозыс збыль вылас да кодысь-мыйысь сійӧ котыртчис. Фридалы 4 класса школа помалӧм бӧрын ковмис эновтны гимназияӧ мунӧм йылысь дыр нин пӧжан мӧвп — кулак ныв ӧд, оз босьтны — да петны ас нянь-сов вылӧ. Дядьыс дорын во джын велӧдчис вурсьыны. Тайӧ ремеслӧыс ичӧтсянь чӧжӧм зільлуныскӧд, киподтуйыскӧд ёна отсалісны кутчысьны водзӧ олӧмас.
Визув косьтъяса, крут кыркӧтшъяса Ын ю бердӧ найӧс вайисны ӧнія кодь жӧ гожӧмын. Вӧліны уналаысь: Курскысь, Оренбургысь, Крымысь. Чайтісны, мый та кузя туй венӧм бӧрын позяс кӧть муртса лолыштны, но эз тай сідзи ло. Жарсьыс да ӧвадсьыс пӧдан, сёйтӧмысла кок йылад ӧдва сулалан, а колӧ петны пӧрӧдчыны. Лигышмунӧм эбӧса йӧзӧс здукӧн нетшыштісны кымӧртчӧм нин, но лышкыд на чужанінсьыс, сӧмын новлан да медводдза коланлун вылӧ кӧлуй-эмбурӧн вайисны дзик мупомса (тадзи чайтсис) кутшӧмкӧ Луза станцияӧ да подӧн вӧтлісны Сыктывкарӧдз, а сэсянь «Сысола» пароходӧн катӧдісны тӧдтӧм паськыд юӧд вывлань да вывлань, мед сэсся кольны Енлӧн милӧсьт вылӧ.
Тэрыба, ылӧсас на вӧчӧм му чомъясын олісны ӧтгудыр — верстьӧ и зонпосни, нывбабаяс и мужичӧйяс. Кӧть эськӧ тані олӧмнас шуны колӧ сӧмын кӧдзыд вой коллялӧм. Челядьысь ӧтдор ставныс луннас вӧліны кер дорын. Он кывзысь — карцер, ас кинаныс жӧ кодйӧм землянкатор, норма он тырт — урчитӧм 200 грамм няньтӧ оз сетны. Нӧшта ӧти пытка вӧлі, торйӧн нин том нывъяс вылын — он угӧдит кӧ, пасьтӧгыд сувтӧдасны мыр вылӧ, и верд ном-гебйӧс, кытчӧдз вирыд тырмас, либӧ веж мороз дырйи бузгасны вылад ведра ва.
Фрида Шольлы да сы коддьӧмъяслы пыкӧднас вӧлі семья, кодӧс ӧтитӧг мӧдӧдісны жӧ татчӧ. Ӧні на казьтывсьӧны ичӧтджык Эрвин вокыслӧн (олӧ Германияын, 79 арӧс нин) кывъясыс: «Фрида локтӧ! Пес вайӧ!» — тайӧ, кор ныв лунтыр уджалӧм бӧрын кыскис асланыс пачӧ кын чуркатор. Ёна ышӧдісны Иван, Григорий (кувсис Югыдъягын), а 27 арӧса Семен гусьӧн моз шуліс, колӧ пӧ пышйыны татысь. И пышйис ӧд. Но кутісны да бара ыстісны Ылі Рытыввылӧ нин. Бӧрыннас, 1958 воын, сійӧ воліс чой дорас Немдінӧ, но Фрида воксӧ эз тӧд...
Вочасӧн велалісны и чер-пила кутны, и нитш перйыны, и тшупсьыны. А тайӧс эз кужны весиг мужичӧйяс — Крымад ӧд олісны ас вӧчӧм кирпичысь керкаясын. Неважӧн Фрида Ивановналӧн внукыс элясис, вот пӧ ме и пессьышті дача улӧ места лӧсьӧдігӧн. А сійӧ нюммуніс, пуыдлысь вужъяссӧ пӧ колӧ донъявны юр сертиыс. Мыртӧ бертны кужтӧгыд он вермы.
А водзын вӧлі ёнасьыс-ёна тшыгъялӧм. Россияын эз во урожай, страна колис няньтӧг. Быдлаын, тшӧтш и Комиын, тшыгла кувсисны сёясӧн, сюрсъясӧн. Сиктын олысьяс кӧ кыдзкӧ-мыйкӧ бергӧдчисны на картупель-сёркнинад, ыстӧмаяслы кынӧмнысӧ пӧръявны вӧлі нинӧмӧн. Буретш тайӧ кадӧ, тыдалӧ, и чужис Ындінын ыджыд шуштӧм шойнаыс аслас ӧтувъя гуясӧн. Бӧрынджык, кор Фрида ӧтлаасис татчӧ жӧ мӧдӧдӧм Беллон семьяысь том немеч Александркӧд, верӧсыс висьталіс, мый аслас синмӧн аддзывлӧма татшӧм гуясас дзебӧмсӧ. Ваясны пӧ вӧла-доддьӧ сӧвтӧм шойяс, шыблаласны кыдзисюрӧ — вомӧн и ӧтарӧ-мӧдарӧ юрӧн-кокӧн, а сэсся муртса и тыртыштӧны. Кодкӧ, колӧкӧ, ловъя на вӧлі — торъя врач ӧмӧй видлаліс сэки, воштӧма коньӧр мортыс садьсӧ али збыльысь ловсӧ лэдзӧма. Некор вӧлі — ӧтувъя гуяссьыс на ӧтдор орччӧн сы мында гу, кытчӧ помся жӧ иналісны рӧдвужсӧ ловйӧн кольӧмаяс.
«Ми чужим, медым мойдсӧ вӧчны збыльӧн», — кыпыда юргис коллективизацияӧн да индустриализацияӧн ыззьӧдӧм страна пасьта. А мый дон тайӧ сувтӧ, гораа сёрнитны эз позь. И колхозъясын, и заводъясын, ГЭС-ясын уджалысьяс ропкытӧг вӧчисны ставсӧ, мед пӧртны олӧмӧ вылісянь лэдзӧм индӧдъяс. Вӧр овмӧс эз жӧ кольччы. Сэні став сьӧкыдыс ӧшйис колхозникъяслӧн, спецпереселенечьяслӧн, заключённӧйяслӧн пельпомъяс вылӧ. Дас кык во чӧж, сезонысь сезонӧ тільсис-мырсис делянкаясын и Фрида Беллон. Ӧні на сійӧ видзӧ ударничалысь книжка, кодӧс сетлӧмаӧсь вӧр кыскӧмын вермӧмъясысь. Ӧти сезонӧ йиа туй кузя ныв исковтӧдіс-петкӧдіс 900 кубометр. Таысь начальство весиг козьналіс том мӧскӧс. Ындінсянь вӧр лэдзысьясӧс тӧвбыд кежлӧ мӧдӧдлісны Нем бердса Анахтыӧ, Матвей-олан-тыӧ, нулісны и Кӧтйӧмса Ёль вылӧдз. Наысь ылынджык, Зӧридз, Сёкыр, Зукубан, Зуд гӧра участокъясын, пӧрӧдчисны судитӧмаяс. Нэмӧвӧйся Нем ю бердын эз лӧньлы чер-пила шы. «Лунтыр собалан морӧсӧдз лым пиӧд, локтан кӧдзыд баракӧ тшыг да эбӧстӧм, а ва кӧм-пасьтӧ вежны нинӧмӧн», — казьтывлӧ вӧвлӧм ударнича. Ёна сэки лӧсяліс коркӧ Крымас дядь дорас вурсьыны велӧдчылӧмыс. Рутлас-дӧмлас нинӧм абусьыс гач ли шабур — со и аслыс да мукӧдлы вежан кӧлуй.
Эз, дерт, вексӧ гудыр-пемыдӧн вӧв коми парма-ягын олӧмыс, коркӧ петавліс и шонді. Сылӧн мелі югӧръясӧн ныв сьӧлӧмӧ пырис статя да быдтор кужысь том земляк дорас муслун. Вӧлӧмаӧсь орчча станицаясысь, а тӧдмасисны сӧмын тані, куим во ӧти баракын олӧм бӧрын. Александр Карловичӧс (тадзи сэки нин шуисны пыдди пуктӧмӧн), техникаын гӧгӧрвоысь мортӧс, удж кузяыс мӧдӧдлісны Немдінса МТС-ӧ, мукӧд спецпосёлокӧ, и кутшӧм жӧ кыпыдӧн вӧліны ныла-зонмалӧн аддзысьлӧмъясыс! Артмис семья, кутісны чужны челядь (ставыс вит, ӧні ловъяӧсь куимӧн — Вальтер, Володя, Оскар). Воис кад, да том мамӧс лэдзисны овмӧдчыны 30 верстсайса Немдінӧ, верӧс дорас. Но тайӧ вӧлі бӧрынджык нин — и сельхозартельын уджалӧм, и кустпромын фронтлы пасьяс вурӧм, и детдомын да школа-интернатын пенсияӧдзыс зільӧм. Пырмунігмоз висьтавлігӧн он вермы шымыртны Ф. И. Беллонлӧн олӧмысь став тшупӧдсӧ. Пыдісяньджык кӧ туявны, позьӧ гижны Коми муӧ локтӧм татшӧм йӧз йывсьыс бур роман либӧ повесьт.
Из чукӧртан кад
Эз на и уна кад коль Ындін тупкысьӧм бӧрын, 70 сайӧ во, но ӧні сьӧкыд сувтӧдны син водзӧ асьсӧ посёлоксӧ. Йӧзыс кувсисны, томджыкъяс (бӧрынджык чужӧмаяс) разӧдчисны коді кытчӧ — орчча сикт-посёлокъясӧ, каръясӧ, Россия пасьта, суйӧр сайӧ. Лоӧ ылӧсавны вӧвлӧм колхозникъяслӧн, вӧралысьяслӧн висьталӧм серти, мый тані стрӧитчӧмаӧсь-паськӧдчӧмаӧсь зэв ӧдйӧ. Локтӧм бӧрын мӧд воас переселенечьяс кӧдзӧмаӧсь нин нянь, сюялӧмаӧсь град выв пуктас. Ньӧти вынсьӧдтӧг, а босьтӧмаӧсь бур урожай, вӧрса эжа-кӧжаыд тай радейтӧ небзьӧдӧмтӧ. Талун уналаті нин вӧрсялӧма, но пыр на шензян му-ыбъясыслӧн помтӧм-дортӧм отыслы — медсясӧ ки помысь, сӧмын бӧрынджык вӧв да трактор отсӧгӧн артмис та ыджда угоддьӧыс. Посёлокын вочасӧн лоӧма ставыс — кирпич вӧчан цех, пилорама, пӧсь руӧн уджӧдан мельнича, кузнеча, нянь пӧжаланін, пывсян, 12 патераа барак-керкаяс. Шӧрвыйӧныс кыптӧма кантора, комендантлӧн жырйӧн, сэсся ясли, больнича, 7 класса школа. Важ стрӧйбаясыслӧн колясъяс серти позьӧ шуны, кутшӧм бура овмӧдчылӧмаӧсь бӧрыннас колхозникъяс. Быд керка улын да дорын ыджыд гуяс — став сертиыс, вӧлӧма, мый пуктыны гӧбӧчьясӧ да кӧзӧдъясӧ.
Немдін школаса краеведъяскӧд тані корсьысигӧн сюрис важ кадся уна машиналӧн коляс, тшӧтш и видз-му вӧдитан, вӧр лэдзан, тьӧс-плака пилитан агрегатъяслӧн ас вӧчӧм детальяс. 8-ӧд класса велӧдчысь Василий Карманов аддзис вески, кодӧс ставнас дорӧмаӧсь татчӧс кузнечаын. Абу на некод нуӧма и пескӧн ломтан мельничалысь изкияссӧ. А 10-ӧд классысь Галина Опариналы син улас усисны жугласьыштӧм чугун да горшок — зэв бур экспонатъяс школаса музейӧ.
Шуны кӧ, Немдін школаысь ас му туялысьяс (котырнас веськӧдлӧ М. А. Бабина) оз нин ӧти во чукӧртны колхоз котыртан, йӧзӧс кулакалан, спецпосёлокъяслӧн уджалан кад йылысь материал. Василий Кармановлысь корсьысьӧмсӧ таво бура донъялісны весиг республикаса краеведъяслӧн конференция вылын. Чужан мулысь история туялӧмӧ школьникъяслӧн пайыс ӧні нин тыдалана, а водзӧ вылӧ, вермас лоны, налысь уджъяссӧ сюясны учебникъясӧ да мартирологъясӧ. Нималысь историк-краевед М. Б. Рогачев весигтӧ кӧсйис мыйсюрӧ босьтны «Покаяние» небӧглӧн выль томӧ.
Ындінӧ бӧръя волігас том ас му туялысьяс пуктылісны мог — уджалыштны важ шойнаын, мед эз коль сійӧ вунӧдӧмаӧн-эндӧмаӧн, лӧсьӧдны спецпосёлоклысь план-карта да ӧттшӧтш пуктыны паметь пасъяс. Кладбище дорысь во-мӧд сайын нин сувтӧдлӧм крест краситӧм бӧрын, мӧд, ёна ыджыдджык крест, кыптіс посёлоклӧн мича мыгӧра мыльк йылӧ. Вежӧдіс да сьылӧдіс сійӧс Немдін вичкоысь вежа ай Александр (Паршуков). Крестыслӧн подулӧн лоисны гӧгӧрбокысь кыскалӧм-путкылялӧм гырысь из ёкмыльяс. Ветлысь-мунысьяслы, ставныслы тайӧ пыр кутас казьтывны: воис кад чукӧртны изъяс.
