СТАВСӦ АС ВЫВТІЫС НУИС
Тайӧ лунъясӧ Кулӧмдінын да Эжва йывса мукӧд сиктын республикаса фольклор театр петкӧдліс ассьыс выль удж — И. Тороповлӧн «Но-о, биа бордаяс!» повесьт серти спектакль.
Олӧма йӧзлы, вӧвлӧм колхозникъяслы сійӧ казьтыштіс удал томлунсӧ, война кадӧ да сы бӧрын мырсьӧм-пессьӧмсӧ и, дерт жӧ, кыпыд аскиа лунӧ помтӧг эскӧмсӧ.
Немдінысь Аксинья Романовна Тимушевалы тайӧ спектакляс петкӧдланторйыс — ыджыд олӧмсьыс зэв тӧдчана юкӧн, коді нэм кежлас колис и курыд, и ӧттшӧтш югыд пас.
— Войнас локтісны автоматъяса вит мужичӧй, тшӧктісны, чукӧртчӧй пӧ ставныд бипур дорӧ. Яков Аипал, коді вӧлі бригадир пыдди да кодлысь индӧдъяссӧ ми гӧгӧрвоим видзӧдлас сертиыс нин, ӧлӧдіс: «Разӧдчӧй, разӧдчӧй пемыдас, дзебсьӧй кытчӧкӧ!» Вӧвлӧм фронтӧвик воюйтлӧма Литваса буретш тайӧ местаясас. Сійӧ тӧдіс, кыдзи вермас помасьны «вӧрса вокъяскӧд» аддзысьлӧм. Ми узьлім телегаяс улын, сэсянь гусьӧн и кыссим кутшӧмкӧ сёнӧ. Томджык ёртыскӧд, Ӧнӧ Васькӧд, нырщикным гусьӧник саймовтчис жӧ. Вӧлӧмкӧ, котӧртӧмаӧсь неылын сулалысь воинскӧй часьтӧ, мед кыпӧдны салдатъясӧс...» — Рӧман Ӧксиньлы коркӧя тайӧ войыс пыдӧкодь паметяс йиджӧма, быттьӧ тӧрыт на ставыс вӧлі. — Отсӧг вылӧ чукӧстӧм салдатъяслӧн вотӧдз бандитъяс ӧдйӧ бӧрйисны медбур вӧвъяссӧ, лаптиӧдісны, мед кок шыясныс эз кывны да вошисны туй ни ньӧв. А мый шуасны весьӧпӧрӧм нывъясыд ӧружиеа йӧзыдлы?
Югдӧм бӧрас Аипал да военнӧйяс эськӧ ветлӧдлісны матігӧгӧрса хуторъясті, но гусялӧм нёль чибукыс сідзи эз и сюрны. Комиысь ямщикъяс мынісны кокниа на, а вот сійӧ жӧ туйӧдыс локтысь Устюгса бригадаӧс «вӧрса вокъяс» лыйлӧмаӧсь дзоньнас, мырддьӧмаӧсь Германиясянь гортаныс вӧтлан 300 юр мӧскӧс.
Аксинья Тимушева ылі 45-ӧд воас та кузя туяс петавліс медводдзаысь на. Война сӧмын на дубаліс, помасьӧм бӧрас куим тӧлысь. Колхозын юӧртісны, мый чукӧртӧны томуловӧс ветлыны Германияӧдз вайны бур пӧрӧдаа вӧвъясӧс. Найӧс сиктъясысь фронт вылӧ нулісны став сикас уджсӧ вӧчны — пушкаяс кыскавны, груз новлыны, кавалерияын служитны. Мирнӧй кадӧ чибӧяссӧ бӧр виччысисны киссьӧм-омӧльтчӧм колхозъясын, вӧрпунктъясын. Торйӧн нин лӧсялісны дженьыд бӧжа, краж кодь кокъяса, лабутнӧй вӧраса тяжеловозъяс — газген да «Нати» тракторъяс серти найӧ вермисны кыскыны весиг сьӧкыдджык додь. 15 арӧса Аксинья тшӧтш вӧзйысис ямщикавны. Сиктсаясысь сыкӧд вӧліны Денисов Вась, Вась Педӧр Агния, Вась Миколай Нина, мукӧд. Веськӧдлысьнас кыв шутӧг индісны неважӧн на фронт вылысь воӧм Яков Аипалӧс, зэв писькӧс да сюсь мужичӧйӧс, кодлы сюрис мед-ся дзуг туйвежсьыс петанін.
Кулӧмдінын, кытчӧдз немеч муӧ мунысьяс лэччисны подӧн, а кӧлуйторсӧ кылӧдісны пыжӧн, на коддьӧмыс чукӧртчисны вель уна сиктысь, артмӧдісны некымын бригада. Юрсиктсянь ставӧн кывтісны Сыктывкарӧдз «Пропагандист» пароходӧн, сэсянь — Котласӧдз, а та бӧрын поездӧн — Горькийӧдз. Война помад кӧрт туй вылын жуис сы мында йӧз — некытчӧ бергӧдчы-ны. Вагонӧ ковмыліс юръяс вывті кыссьӧмӧн пырны. Аксинья, томиник ичӧтик нывкаыд, векджык тӧрӧдчыліс нар улӧ, сэні некод эз йӧткась, и шойччыштны позис. Быд карын став мунысьсӧ быть пывсьӧдлісны. Вӧлі карантин, ӧд войнаыд ӧзтіс тшӧтш и быд сикас висьӧм.
— Литваын быдса вежон ковмис овны. Луннас джуджыд пос улын куткыр-видзам, вой кежлас вӧзйысям матігӧгӧрса керкаясӧ, — казьтывлӧ Аксинья Романовна. — Ёна повзьӧдлісны бандаясӧн, та вӧсна салдатъяс дорынджык и зілим бергавны. Найӧ миянӧс и вердісны, гортысь босьтлӧм нэриник запасным быри да.
Германияӧд миян вермысьяслӧн туйӧд восьлалігӧн коми нывъяс асланыс синмӧн аддзылісны, кутшӧм донӧн шедӧдӧма Ыджыд Вермӧмсӧ Гӧрд Армия, кутшӧм яр косьяс пыр сылы ковмӧма мунны, мед пӧдтыны пиньӧн-гыжйӧн водзсасьысь вӧрӧгӧс аслас жӧ позъяс.
Берлинӧдз миян «командировочнӧйяс» эз воны 80 километр — вӧвъяссӧ налы вайисны воча. Ёна эськӧ кӧсйисны видзӧдлыны рейхстаг вылӧ, корсьны стенсьыс коми овъяс, гашкӧ и, рӧдвужлӧн на сюрисны, но эз мойви. Водзын виччысис нӧшта сьӧкыд туй — ыджыд обозӧн гортлань.
Кузь фурманкаясӧ домалісны кык вӧлӧн, быд телега бӧрӧ — нӧшта нёльӧс да тадзи и мӧдӧдчисны уна сё верст сайын виччысьысь чужанінас. Он, небось, туйсьыд бокӧ кеж — гӧгӧр мина. Сӧмын ичӧтик каръясын удайтчыліс сувтыштлыны, мед корсьны кынӧмпӧт. А няньла ӧчередьяс вӧліны кузьсьыс-кузьӧсь...
Ӧтчыд Рӧман Ӧксинь домаліс вӧвсӧ да сюйсис жӧ татшӧм ӧчередяс. А бергӧдчис да — чибӧыс ни телегаыс абу. Куим сутки корсисны. И аддзисны ӧд: комендатураӧ босьтӧмаӧсь. Асалӧмаӧсь кӧзяинтӧм пемӧстӧ, мед салдатъяслы сёян новлыны. Чукйӧн сӧвтӧм телегаас нывлы ковмис тшӧтш ветлыны военнӧйяскӧд 30 километр сайӧдз, сӧмын сэки бӧр сетісны вӧвтӧ. Вердісны да юкталісны на, нянь, банкаын небыд калбас пуктісны нопъяс, и шаль на козьналісны. Зэв на и лӧсяліс шоныд чышъяныс — васӧд сынӧда Прибалтикаын рытъяснас вӧлі ыркыдкодь нин, а паськӧмыс жебиник, прамӧй юр кышӧд абу, кокъясас — кӧті. А гӧснечсӧ ёртъясыскӧд юкис. Яков Аипал виччысьӧма Аксиньяӧс комендатураын, кысянь и бӧр нуӧдіс вӧвъяслӧн сулаланінӧ, майшасьысь пӧдругаяс дорас.
Шуны кӧ, сёяннас быдлаын вӧлі дзескыд. Корӧм сорӧн лои венны Балтика бердса кузь вӧлӧксӧ. Кӧнсюрӧ и гусясьыштны, он ӧд тшыгла кув. Нянь чумали, китыр картупель — аслыныс, моздор турун — вӧвъяслы. И тайӧ на эз век сюр — гӧгӧр ӧд тшыгъялісны йӧзыс. Хуторсаяс асьныс на водзӧссӧ гусясьлісны. Войнас лӧня нуӧдас-ны ӧти-кык вӧлӧс да асылӧдзыс, корсьысьтӧдз уджӧдасны ас овмӧсаныс. Литваті мунігӧн быд 20 километр мысти ковмыліс шойччы-ны — эбӧстӧммисны вӧвъяс, лигышмунісны налӧн выль кӧзяинъясыс. Но кыдзи Иван Тороповлӧн шӧр геройыс — Федя Мелехин сяммис венны став сьӧкыдлунсӧ, сідзи и Эжва йывса томулов кутчысисны, мырдӧналісны асьнысӧ, мед сӧмын пӧртны олӧмӧ кывкутана могсӧ. Ышӧдіс ӧти мӧвп: миян салдатъяслы вӧлі сё пӧв сьӧкыдджык, быд воськолын кыйӧдіс смерть, а найӧ тай эз сетчыны, вермысьясӧн на петісны. Мукӧд бригадаысь вель уна вӧв усис кузь туяс, вӧйис юяс вомӧн вуджигӧн. А бур нырщикыдкӧд найӧс ордйӧдіс неминучаыд. Коктӧммыліс кӧ пемӧсыс, Яков Аипал пыр жӧ сдайтліс меставывса власьтъяслы колана документъяс босьтӧмӧн. Салдат тӧдіс, мый юрнас кывкутӧ и сылы сетӧм йӧз, и сылы дӧверитӧм мог вӧсна.
Бежецкын вӧлаяс сулалісны матӧ кык тӧлысь — виччысисны поезд. Но эз весь овны. Кытысь сюрӧ, чукӧртісны пес да ваялісны карсаяслы — ломтысисны найӧ кизякӧн — идзас сорӧн косьтӧм мӧс лятіӧн. Гӧльджыкъяс олісны му джоджа керка-шойясын, а кодсюрӧ и землянкаын. Кыдзи нӧ он отсав коньӧръяслы? Войналӧн пеж киыс тай страналӧн быд пельӧсӧ судзӧдчыліс.
Поездӧн мунігӧн тайӧ тыдаліс быд станцияын. Ӧтилаын и мӧдлаын сотӧм сиктъяс, кузь окопъяс, джуджыд гуяс, пасьмунӧм танкъяс, кӧрт туй составъяс.
Со дыр виччысяна Коми му. Айкатыласянь Сыктывкарӧдз бара таркӧдісны вӧвъясӧс доддялӧмӧн. И сэсянь кутшӧмсюрӧ пӧпуттьӧ груз босьтӧмӧн, подӧн жӧ руньгисны. 60 вӧв воис Кулӧмдінӧ. Ок и ёна колісны найӧ видз-му ов-мӧсын и вӧрын.
Ылі муысь вайӧм вӧвъясыскӧд Рӧман Ӧксинь паныдасьліс эз ӧти пӧрйӧ, и вежӧра ловъясыд ылісянь на тӧдлісны сійӧс, гӧрӧктылісны радпырысь. Буретш ӧд тайӧ мортыс петкӧдіс найӧс снарядъяслӧн да бомбаяслӧн потласянінысь, дорйис войналӧн вир кӧдзӧдан йӧлӧгаысь, вайис лӧньсьыс-лӧнь му вылӧ бертны быд лунъя велалӧм удж.
Германияысь воӧм бӧрас сиктса уджӧ суніс и Аксинья. Кӧні сӧмын эз ковмывлы уджач да зіль аньыд — ямщикаліс, скӧт видзис, моль кылӧдіс. И кӧть сьӧкыда быдмигад — мамсӧ и батьсӧ кулакавлісны — школаын удайтчис велӧдчыны сӧмын куим тӧлысь, олӧмыс тай велӧдіс быдторйӧ. А йӧз муӧ ветлӧ-мыс сетіс медджуджыд урок: кӧть кутшӧм сьӧкыд — пыр кольны мортӧн, радейтны чужанін, донъявны ёртасьӧм, кутны ассьыд кыв, ковмас кӧ кодлыкӧ — век нюжӧдны отсӧга ки.
* * *
Аксинья Романовна, Немдінса зэв пыдди пуктана ань, ӧні олӧ отнас аслас кывтыдпомса керкаын. Век на збодер. И ӧткаӧн асьсӧ оз лыддьы: тшӧкыда ветлӧ вичкоӧ, сы дорӧ волӧны суседъясыс, рӧдвужыс, шӧр школаса велӧдчысьяс. Та кузя туй вуджӧм бӧрын сылӧн, майбыр, эм мый висьтавны ӧнія ныв-зонлы.
* * *
...Сідзи артмис, мый Аксинья Романовналы мӧдысь на удайтчыліс мунны тайӧ жӧ туйӧдыс, выльысь волыны Прибалтикаӧ.
Уна во мысти вичмӧдісны сылы курортӧ путёвка, падъявтӧг и босьтіс. И мый шензьӧдіс: война бӧрсянь быттьӧ нинӧм абу ёнасӧ и вежсьӧма, сӧмын уна выль стрӧйба кыптӧма да сӧстӧмджык, пелькыдджык быд кар лоӧма. Тӧдтӧм дой сэки нюкыртліс сьӧлӧмсӧ коми нывбабалысь. И шыльыд шосселӧн кытшовъясысь сійӧ быттьӧ бара на аддзис ассьыс вӧвъяссӧ. И нывъёртъясыслысь гӧлӧсъяссӧ кыліс. Кӧнӧсь, кутшӧм туйвежынӧсь ӧні найӧ?..
