КУИМ ВОЙНА БИӦН ЧИШКАЛӦМА
Эжва катыдсянь Великӧй Отечественнӧй вылӧ ветліс 7.584 морт, на лыдысь 4.536-ыс пуктісны Айму вӧсна юрнысӧ, 500 гӧгӧр салдат да офицер вошисны юӧртӧг. Тайӧ сӧмын Кулӧмдінса райвоенкомат пыр мунӧмаяс, а кымынӧн на веськалісны фронт вылӧ мукӧд районӧ, карӧ овмӧдчысьяс пӧвстысь.
Паметь небӧг отсӧгӧн ми вермам ылӧсавны кызвын землякыслысь война туйсӧ. Архивъясысь, военкоматъясысь, рӧдвужлысь юасьӧмӧн позьӧ тӧдмавны ёна унджык. Мед сӧмын вӧліны водзмӧстчысьяс. Со тай краеведъяслӧн корсьысьӧм-зільӧмӧн Айму дорйысьяслысь выль и выль нимъяс ӧні сеталӧны уличаяслы, вӧвлӧм воинъяслы сувтӧдалӧны обелискъяс да памятникъяс. Неважӧн на Эжва йывса «Парма гор» газет юӧртіс: «Немдін сиктын восьтісны Сӧветскӧй Союзса герой Г. Тимушевлы памятник». Жаль сӧмын, редакция эз тӧдмӧд, кодлы, кыдзи да кор удайтчис тайӧс вӧчны. А коліс, ӧд Зарни Звездаа Геройыс Кулӧмдін районын дзик ӧти, и татшӧм нималана йӧз йылысь юӧръясыс, торйӧн нин Ыджыд Вермӧмлӧн тшупӧда лун водзын, мед эськӧ вӧліны стӧчджыкӧсь.
Немдінысь Ыджыд война вылӧ босьтлӧмаӧсь матӧ сюрс мортӧс, пӧгибнитӧмаяслӧн да ранаясысь кувсьӧмаяслӧн нимъясыс ӧдва тӧрӧны сиктшӧрса казьтылана пас дорӧ лӧсьӧдӧм списокӧ. Немдінсаяс гӧрдитчӧны асланыс Ленин ордена нёль кавалерӧн, ӧти Геройӧн, кодлысь нимсӧ сетісны сиктса шӧр уличалы, а керкаас, кӧні чужліс Георгий Федорович Тимушев, ӧшӧдісны казьтывлана пӧв. Но вот памятниксӧ сувтӧдісны эз сылы, а мӧд Тимушевлы — Андрей Антоновичлы, районын куимнан Слава ордена дзик ӧти кавалерлы.
Республикаын нималана политик Ф. Г. Кармановлӧн нырщикалӧмӧн да Республикаса Юралысь В. А. Торлоповлӧн отсӧгӧн Ягшор шойна вылын, фронтӧвикӧс дзебанінын дона изйысь мича памятниксӧ восьтісны кольӧм тулысын. Р. Г. Карманов нима шӧр школаса велӧдчысьяс гожӧмбыд дӧзьӧритісны-пелькӧдісны и йӧрсӧ, и гусӧ, кӧні бура вужъясисны ловъя дзоридзьяс. Водзті ветеранлысь крестсӧ кутшӧмкӧ кын сьӧлӧма морт вӧлі пӧрӧдӧма...
Медым лоны Геройӧн, колӧ кӧть ӧтчыд вӧчны шензьӧдана ыджыд подвиг. А медым шедӧдны куим Слава орден, татшӧм подвигсӧ колӧ вӧчны куимысь. Отечественнӧй война дырйи тайӧ орденыслысь куимнан степеньсӧ Комиысь шедӧдлӧмаӧсь квайт морт, на пиысь куимыс пӧгибнитӧмаӧсь. Тимушевлы, кӧть и ёна ранитчӧмӧн, Печораладорысь Бажуков да Чупров моз, мойвиис локны гортас, Берлинӧдз волӧм бӧрас нин. Тайӧ вӧлі сылӧн коймӧд война.
Митрей Насталысь да Миколай Ӧнтонлысь 19 арӧса Ӧндрей писӧ царскӧй армияӧ рекруталӧмаӧсь 1916 воын. Бурлак зон, коді ас овмӧсын мырсьӧмысь да парма-ягын вӧралӧмысь ӧтдор олӧмсьыс нинӧм на абу тӧдӧма, прамӧя весиг абу удитлӧма войпукны-мусукасьны. Спасскӧй вичко бердын, кӧні и пыртлӧмаӧсь Андрейӧс, сійӧ помавлӧма начальнӧй школаын куим класс. Сэки прӧстӧй крестьяниныдлы тайӧ вӧлӧма тырмымӧн нин. Сы вӧсна, гашкӧ, том салдатлы сетӧмаӧсь пулемёт. Империалистическӧй война вылын, кайзеровскӧй Германиялы паныд косьясын медводдзаысь сійӧ и исыштӧма порок дуксӧ. Кутшӧм фронт вылын вӧлӧма, сьӧкыд нин тӧдмавны, но кор ӧти газӧвӧй атака дырйи ранитчӧма да отравитчӧма, бурдӧдчыны нуӧмаӧсь Киевӧ. Сэтчӧс военнӧй госпитальын куйлігас на воӧма юӧр, мый Петроградын путкыльтӧмаӧсь Временнӧй правительство, мый странаын грымӧбтӧма Октябрса революция.
Гражданскӧй войнасӧ демобилизуйтчӧм салдат Тимушев паныдалӧма чужан сиктас нин. Гудыр вӧлі тайӧ кадыс. Сэки бать мунӧма пи вылас, вок вок вылас. Ӧнтон Ӧндрей вошлӧма жӧ тайӧ гудырас. Вӧвлӧм фронтӧвик первойсӧ падъявтӧг гижсьылӧма Гӧрд Армияӧ, дорйӧма Сӧвет власьт. Документъяс серти пӧшти 1922 воӧдз тышкасьӧма еджыдъяскӧд, весиг веськавлӧма Кавказса фронт вылӧ. Но тайӧ кадколастас салдатлӧн туй вылын артмылӧма шыбӧль, коді ёна сьӧктӧдӧма и ассьыс, и семьяыслысь водзӧ олӧмсӧ. Сы йылысь Андрей Тимушев абу радейтлӧма казьтывны.
Вашко-Мезенскӧй полкын служитігас красноармеец Тимушевлы кӧвъясьӧма биа висьӧм (тиф). Ёна нёрпалысь салдатӧс лэдзӧмаӧсь гортас. Сӧмын тай сэки Немдінын вӧлӧма белогвардеецъяслӧн отряд, коді локтӧма татчӧ Перымладорсянь. Гӧгӧрвоана, кыдзи эськӧ сэки вермис бергӧдчыны коми зонлы Гӧрд Армияӧ ветлӧмыс. Ӧні ӧд быд ногыс нимӧдӧны адмирал Колчакӧс, Иркутскын со монумент сувтӧдӧмаӧсь сылы, кыдзи Роч мулӧн патриотлы, Рӧдинаӧс дорйысьлы, а важӧн ыджыдаліс мӧдджык видзӧдлас. Еджыдъяс тшӧктӧмаӧсь бӧрйыны кык туйысь ӧтиӧс: либӧ пӧ тэ миянкӧд, либӧ — лыйлам. Тадзи Тимушевӧс мырдӧн мобилизуйтӧмаӧсь Колчаклӧн армияӧ. Висьысь морттӧ позьӧ пеславны. Во весиг абу вӧлӧма сэні, бӧр лоӧма красноармеецӧн, повтӧг тышкасьӧма белоказакъяскӧд ылі Кавказын. Сӧмын тай йӧзыдлысь вомтӧ он тупкы. Ӧти казьтыштлас конъясьлӧмсӧ, мӧд. Колхоз котыртан кадыд сӧмын киноясын кыпыд да шыльыд, а збыль вылас тайӧ вӧлі эскытӧм, завидьтан да тшӧтш и «вузавлан» пӧра. Выль война пансьытӧдз Андрей Тимушев пиньсӧ мурч курччӧмӧн мырсьӧма медся сьӧкыдінас — вӧрын, МТС-ын, лӧня кывзӧма син сайын шуасьӧмсӧ, терпитӧма сиктса власьтъяслысь быд пӧрйӧ каттьысьӧмсӧ да зільӧма кӧть мыйтакӧ вештыны коркӧя мыжсӧ. И тырвыйӧ вештӧма Великӧй Отечественнӧй дырйи нин.
Война вылӧ нуӧмаӧсь сиктысь став мужикуловсӧ. Андрей Тимушев вӧзйысьӧмӧн вӧзйысьӧма военкоматын: ме пӧ кык война вуджи, немечыдкӧд тышкасьны кужа, винтовкаысь да пулемётысь кӧть син куньӧмӧн школӧда. Абу тай босьтӧмаӧсь. Туйӧма сӧмын стрелокӧн служитны. Гашкӧ, арлыдыс нин тӧдчис, а, гашкӧ, и коркӧя, томдырся сорсьӧмыс. И со, кор 46-ӧд чужан лунсяньыс пӧшти тӧлысь нин кольӧма, вӧлисти — 1943 вося сентябрь 30 лунӧ — шогмӧма салдатӧ. Сюйӧмаӧсь штрафнӧй батальонӧ и — фронт вылӧ. Калинин карлань нырвизьын сэки мунӧмаӧсь яр косьяс, фашистъяс бӧрыньтчигас чорыда водзсасьӧмаӧсь. Телевизор пыр мунысь «Штрафбат» фильмын неважӧн на тай петкӧдлӧмаӧсь, кутшӧм адӧ веськавлӧмаӧсь штрафникъяс.
134-ӧд стрелкӧвӧй дивизиялӧн (бӧрыннас лоис Вердинскӧй — Вердино сикт мездӧмкӧд йитӧдын) 29-ӧд стрелкӧвӧй полкса лыжник Тимушев медводдза тышас нин ранитчӧма, вирнас мынтысьӧма Айму водзын томдырся мыжсьыс. Чорыд косьясын сылӧн полкыс нырӧма-вӧтлӧма вӧрӧгӧс Витебскысь, Смоленскысь. Висла вуджигӧн салдатлӧн морӧсын югъялӧма нин «
«...Боец Тимушев медводзын уськӧдчӧма атакаӧ да аслас повтӧмлунӧн ышӧдӧма мукӧд салдатӧс. Сюсь красноармеец аслас отделениекӧд венӧма фашистъяслысь куим контратака, ӧтнас бырӧдӧма 15 фашистӧс, восьтӧма водзӧ туй...» Тадзи пасйӧма награднӧй листын 1944 волӧн август 22 лунся тыш йылысь 515-ӧд стрелкӧвӧй полкса командир, гвардияса подполковник Пономарчук. Тайӧ подвигсьыс Тимушевӧс сентябрь 15 лунся приказӧн наградитӧмаӧсь IIІ степеня Слава орденӧн.
А тайӧ яр косьӧдзыс, тӧлысь кымын сайын, коми зон вӧчӧма зэв ыджыд подвиг. Вӧлӧма тайӧ Висла дорын. Сержант Тимушевлӧн отделениеыс войнас пуръясӧн вуджӧма паськыд юсӧ да нем виччысьтӧг уськӧдчӧма мӧдлапӧлас «вужъясьӧм» вӧрӧг вылӧ. Весьӧпӧрӧм гитлеровечьяс бӧрыньтчӧмаӧсь, но регыд казялӧмаӧсь, мый миян салдатъяс этшаӧнӧсь, да быдса ротаӧн самоходкаяс отсӧгӧн видлӧмаӧсь зырны найӧс. Отделениеса командир шуӧма тышкасьны помӧдз. Вӧрӧглысь некымынысь чорыда уськӧдчылӧмсӧ сувтӧдӧм бӧрын Тимушев «ураӧн» кыпӧдӧма ассьыс салдатъяссӧ да медводзын уськӧдчӧма фашистъяслы паныд, первой окопас нин сяркнитӧма-лыйӧма дас немечӧс. Ачыс ранитчӧма зэв сьӧкыда, но тышӧн веськӧдлӧмысь абу дугӧдчӧма... А сэк кості Висла юсӧ вуджӧмаӧсь дивизиялӧн медшӧр вынъяс. Полкса командование ыджыд повтӧмлунсьыс корӧма сетны сержант Тимушевлы Сӧветскӧй Союзса Герой ним. Сӧмын тай маршал Рокоссовский документъяс вылас гижӧма: «Салдатлы медыджыд боевӧй наградаыс — «Гӧрд Звезда» орден». Сійӧс и сетӧмаӧсь.
Польша мездӧмысь да быд косьын удаллун-збойлун петкӧдлӧмысь коми мортӧс наградитӧмаӧсь II степеня Слава орденӧн, а I степеняыс вичмӧма Берлин босьтӧмысь. Сэки Тимушев бара на шензьӧдӧма аслас героизмӧн — пуляысь, снарядысь повтӧг пыр вӧлӧма медводзын. Берлинын жӧ сэсся, уличса тышъяс дырйи, нӧшта ӧтчыд чорыда ранитчӧма. I Белорусскӧй фронтлӧн госпитальын дыр абу воӧма садяс — фаустпатрон жугӧдӧма пельпомсӧ, пасьмунӧма и пидзӧсыс. А операция вӧчӧмаӧсь вежон мысти сӧмын...
* * *
А чужан сиктас сійӧс виччысьӧма семья. Гӧгӧрвоана, кутшӧм вӧлі сьӧкыд гортсаяслы верӧс-батьтӧгыс. Сы пыдди кольлӧма овмӧс кутысьӧн 12 арӧса Афиноген пиыс.
— Кор бать муніс фронт вылӧ, мамкӧд да бабкӧд ми колим куим челядь. Кыдзкӧ коліс перйыны кынӧмпӧт, и ме босьтчи вӧравны. Прӧмыссӧ вежлалі сёян вылӧ. Ӧти сезонӧ Кирилл ёрткӧд да Варвара тьӧткакӧд кыйсьӧм помысь нажӧвитім 3 мешӧк пызь, пуд гӧгӧр сакар, ситеч дӧра, — казьтывлӧ Афиноген Андреевич Тимушев, коді ӧні олӧ Паджгаын. — Зэв ёна тшыгъялім. Пӧчӧй та вӧсна куліс, Ирма чойӧй вель ёна омӧльтчис да помся висис, пыр элясис юр вылас. Сійӧ кувсис батьлӧн воӧм бӧрын во мысти.
Кыйсьӧмысь ӧтдор Афиноген вуджӧдчӧма Эжва вылын. Ӧтчыд, 1946 воын, зонка мудзвывсьыс вӧтасьӧма, мый пегана вӧлӧн локтӧма сылӧн батьыс. И збыльысь, май 17 лунӧ салдатӧс вайӧмаӧсь санитаръяс да гортас пыртӧмаӧсь кияс вылас.
Госпитальын во туплясьӧм бӧрас Андрей Антонович дзикӧдзсӧ абу и бурдӧма — пельпомас ранаыс помся оралӧма, веськыд киыс ӧшалӧма плеть моз, ӧти кокыс абу жӧ вӧрӧма, да и лоӧма дженьыдджык мӧдсьыс. Но пармалӧн быдтас сідзи песӧма асьсӧ, мый регыд мысти сувтӧма кок вылас, а гижны велӧдчӧма шуйга кинас. Петӧма на удж вылӧ, и кувтӧдзыс, 1969 вося февраль 10 лунӧдз, пыр вӧлӧма йӧз пӧвстын, некор абу ӧтдортчылӧма наысь. Гортгӧгӧрас бергӧдӧма став вермана уджсӧ, ветлӧма и чери кыйны. А корлывлӧмаӧсь кӧ школаӧ висьталыштны войнаса туйяс йылысь, ветеран окотапырысь волывлӧма томулов дорӧ.
Та ыджда олӧм да куим война вуджӧм бӧрад висьталанторйыд век вӧлӧма. И зэв тӧдчана велӧдчыны татшӧм йӧзыслысь, кыдзи овны-уджавны, Аймуӧс дорйыны...
