«ПЫЖА-ПОСКА», ЛИБӦ МЫЙЛА ВУДЖӦДЧАН УДЖЫС ВЕК ТӦДЧАНА ДА КОЛАНА?

Дзик на неважӧн Елена Васильевна Остапова, Сыктывкарса канму университетысь доцент, козьналіс меным зэв аслыспӧлӧс небӧг-альманах, кодлӧн и нимыс торъялана — «Пыжа-поска». Сиӧма тайӧ петассӧ комиӧдӧмторъяслы, рочысь да мукӧд кывйысь вуджӧдӧм гижӧдъяслы дай дзоньнас тайӧ сьӧкыд уджыслы. Гижӧмаӧсь сэтчӧ унаӧн асланыс вуджӧдчан удж йывсьыныс.

Видлалі тайӧ выль петассӧ, ошки, дерт, университетса войтырӧс водзмӧстчӧмсьыныс, да окота лои комиӧдӧмторъяс йылысь гоз-мӧд кыв висьтавны тшӧтш «Коми му» газет лыддьысьлы.

Вуджӧдӧм гижӧдъяссянь пансьӧ став культураа кывлӧн сӧвмӧмыс, дай гӧгӧрвоана, мыйла: енлы эскан небӧгъясыс му пуксьӧмсяньыс некутшӧм войтырлӧн эз вӧвны, найӧс вужйӧдлісны миссионеръяс выль эскӧм паськӧдігӧн, христианство кӧть ислам вужйӧдігӧн.

Коми йӧз та серти нинӧмӧн оз торъявны мукӧд войтырысь. Перымса Степан XIV нэмын на пондіс комиӧдны вичкоын кевмӧм-сьыланъяс.

XIX нэмӧ коми литератураным сӧвмӧ вӧлі вуджӧдӧм гижӧдъяскӧд ӧтвылысь, кӧть сэкисӧ сардырся лёк кадӧ йӧзӧдчан позянлуныс Иван Куратовлӧн ни уна мукӧдлӧн абу вӧлӧма. Коми йӧз лыддьысьлӧмаӧсь ас кывйӧн гижалӧм да разӧдӧм кабалаясысь.

Тайӧ нӧшта ӧтчыдысь висьталӧ вуджӧдӧм-комиӧдӧм литературалӧн ыджыд коланлун йылысь. Тайӧ, позьӧ шуны, литература да культура сӧвмӧдан кык лопта пелыс, оригинал кывъя да вуджӧдӧм серпаса уджъясыс ӧта-мӧдсӧ ёнмӧдӧны-вынсьӧдӧны. Зэв жаль, но ӧні унаӧн тайӧс оз гӧгӧрвоны. Помнита, во дас сайын республикаса войтырлӧн музейӧн сэки веськӧдлысь ань верӧсыскӧд (абу комияс, но асьнысӧ лыддьӧны вӧлі ыджыд интеллигентъясӧн, весиг культурологъясӧн) панлісны вен сы йылысь, колӧ али оз комиӧдны серпаса литература. На ног, оз пӧ ков. Чайта, татшӧм анахронизмыс сэсся оз нин ло миян войвывса дінмуын, талунъя Комитӧ канмуӧн шуны зэв нин сьӧкыд лои да.

Тайӧ неыджыд пыртӧд бӧрас неуна пасйышта аслам вуджӧдчан туй йылысь.

Ичӧтдырйи ме велӧдчи сэки збыльысь коми кывъя школаын да водзсянь ёна лыддьыси чужан Визин сиктса озыр небӧгкудйын, дерт, медводз комиӧн. Сэки, кольӧм нэмся 60–70-ӧд воясӧ, библиотекаясын комиӧдӧм небӧгыс вӧлі зэв на уна, гырысь джаджъясыс наӧн тырӧсь вӧліны.

Помнита, окотапырысь лыдди комиӧн Даниэль Дефолысь «Робинзон Крузо», Ганс-Христиан Андерсенлысь мойдъяс, Антон Чеховлысь висьтъяс, Аркадий Гайдарлысь «Тимур да сылӧн команда» повесьт да уна мукӧдтор. Сэсся татшӧм комиӧдӧм небӧгъяссӧ быдлаысь вочасӧн спишиталісны, а комиӧдан уджсӧ дугӧдісны, дерт, вылісянь тшӧктӧмъяс серти, 1960-ӧд воясӧ.

Хрущёвлӧн юралан кадӧ чайтӧмаӧсь вӧлі сэки коммунист ютырӧн республикаса веськӧдлысьяс, ыштӧкӧ роч кыв тӧдысь комияс и сідз лыддясны ставсӧ абу ас, велӧдӧм, абу чужан йӧз кывйӧн. Сэки став комисӧ вӧлі чинталӧны-чирклӧны, кӧть республиканас и веськӧдлісны коми йӧз, ӧнія донъялӧмӧн коми кыв да культура дорӧ дзик кӧдзыд видзӧдласаӧсь. Сэки том мортӧн на ставторйыслы ме эскывлі да збыльысь тадзи ачым и чайтлі: роч кыв кӧ тӧдан, сыӧн и лыддян ас коми литератураысь кындзи ставсӧ.

Вежӧрӧс вужвыйӧн вежисны Эстонияса Тарту университетын менам велӧдчӧмӧй, туялан юрнуӧдысь профессор Пауль Аристэкӧд сёрниясным, сэтчӧс озыр небӧгкудйын уджӧй.

Сэки Сӧвет ӧтувлунын балтикабердса республикаяс вӧліны рытыввыв мудорсайса аслыссяма му кодьӧсь. Казялі Тарту карса небӧг лавкаясысь эст кывйӧ уна-уна вуджӧдӧм небӧг: сэтысь позис ньӧбны мусярса да роч классика, туялан да политика литература, эст кывъя энциклопедия, челядьлы мичаысь-мича небӧгъяс. Эст кывйӧ вӧлі весиг вуджӧдӧмаӧсь Александр Пушкинлысь «Евгений Онегин» кывбура роман.

Ӧти кывйӧн кӧ, веськалі быттьӧкӧ дзик мӧд канмуӧ, эг нин быттьӧ вӧв Сӧвет муын. Эстонияса кинотеатръясын кинофильмъясысь сёрнисӧ вӧлі вуджӧдӧны эст кывйӧ субтитрӧн, Тартуын «Ванемуйнэ» театрысь став эст кывъя ворсӧмсӧ позис кывзыны рочӧ вуджӧдӧмӧн радиопель пыр, гастрольӧн волысь роч кывъя театрса ворсӧмторъяс вуджӧдӧны жӧ вӧлі эст кывйӧ. Кӧть эськӧ Эст сӧвет республикаын став школаас, кыдзи Комиын, велӧдлісны роч кыв, и эз омӧля.

Дерт, чужис юалӧм, а мыйла Коми АССР-ын тайӧ уджсьыс дзикӧдз орӧдчисны?

Сыктывкарӧ 1986 воӧ уджавны воӧм мысти ковмис аслым мыйсюрӧ комиӧдны. Пані тайӧ уджсӧ гортын рытъяснас пукалігӧн эст мойдъяссянь.

Медводдза вуджӧдӧмторъясыс петавлісны «Югыд туй» газетын, редактируйтіс кодӧс Визинысь жӧ петлӧм морт, филологияса кандидат Геннадий Васильевич Беляев (1940-2008 вояс). Сійӧ бура гӧгӧрволӧма татшӧм вуджӧдӧмторъясыслысь ыджыд тӧдчанлунсӧ, ачыс ӧд бура туявлӧма коми да мукӧд финн-угор войтырлысь литератураяс. Сэсся ме кык во уджалі Суоми муын, сеті Хельсинкиса да Туркуса студентъяслы коми кывйысь тӧдӧмлун, ӧттшӧтш мыйсюрӧ тӧдмалі сэтчӧс культура олӧмысь.

Суоми кывйӧ вуджӧдӧмторйыс бара менӧ шемӧсмӧдіс: ас кывйӧн финнъяс вермӧны лыддьыны матӧ став гижӧд-петассӧ, лавкаясысь позьӧ ньӧбны уна сикас кывйысь вуджӧдӧм небӧгъяс, видзӧдны суоми кывъя субтитра кинояс. Коркӧ и менам челядьдырйи петкӧдлӧны на вӧлі коми субтитра киносӧ, помнита, «Чапаев» да «Ленин октябрын» фильмъясысь коми гижӧдъяс на лыддьылі.

Шуштӧмкодь аскылӧм чужлӧ сы вылӧ видзӧдӧмӧн, мый Коми Республикаын бӧръя дасвоясӧ та серти некутшӧм гырысь вежсьӧм эз и ло. Дерт, гижысьяс вуджӧдчӧны, йӧзӧдӧны кывбур-висьтъяс, но комиӧдӧм небӧгъяс республикаын, позьӧ шуны, ёнасӧ оз и петавлыны. Некутшӧм министерствосянь торъя корӧм-заказ абу. Дерт, комиӧдӧм гижӧдъястӧ ӧні йӧзӧдны зэв сьӧкыд, но вуджӧдчан уджыс мунӧ, оз сувт. Сӧмын тайӧ водзмӧстчысьяслӧн зільӧмӧн на и кольӧ.

Ассьым комиӧдан уджӧс ме панлі кольӧм нэмся 80-ӧд воясӧ, вуджӧдлі медводз эст мойдъяс да сэтчӧс мусяр пасьта нималана Эно Рауд гижысьлысь Сипсик нима ловъя акань йылысь висьт чукӧрсӧ. Да пыр жӧ зураси мытшӧдӧ: некод эз кӧсйы йӧзӧдны сійӧс торъя петасӧн. Шыӧдчылі Коми небӧг лэдзанінӧ, да весьшӧрӧ: йӧзӧдчан планас уна во чӧж эз пыртны, гижӧда юӧр воис сэтчӧс сэкся веськӧдлыссянь, нималана коми гижыссянь: тайӧ небӧгсӧ йӧзӧдӧмыс пӧ нинӧм оз сет, рочӧн вӧлі гижӧма тадзи: «Издание книги не будет событием в коми литературе». Со татшӧм гажтӧм вочакыв воліс.

Та вылӧ видзӧдтӧг ме водзӧ вуджӧдалі посниджык уджъяс: газет да туялан статьяяс, Финляндия йылысь небӧг джын (Матиас Кастрен котырсянь корӧмӧн вӧлі вӧчӧма тайӧс Сергей Габовкӧд ӧтвылысь). Гырысьджыкторъясысь пасъя Питирим Сорокинлӧн небӧгысь медводдза куим юрпас комиӧдӧм, Льюис Кэрроллысь «Алисалӧн шемӧсмуын лоӧмторъяс» небӧг да Антуан де Сент Экзюперилысь «Дзоля принц». Жаль, дерт, мый бӧръя вуджӧдӧмторсӧ сідз эз и йӧзӧдны «Йӧлӧга» журналын, кутӧмаӧсь матӧ кык во чӧж да ыстӧмаӧсь мыйлакӧ «Войвыв кодзув» журналӧ, кӧні гижӧдыс сибдӧма вӧлі сэтчӧс электрон поштаас.

Дерт, бӧръя кадас пондісны комиӧдны официальнӧй кабалаяс: улича да организация нимъяс, оланпас да индӧд-тшӧктӧмъяс, найӧс йӧзӧдалӧны торъя небӧгъясӧн. Таысь позьӧ сӧмын радлыны. Сӧмын он-он дай казялан татшӧм вуджӧдӧмъясысь шыбӧльяс. Вайӧда татчӧ некымынӧс. Мукӧдыс зэв нин тошка.

1946 восянь петӧ «Войвыв кодзув» журнал, кодлысь нимсӧ роч кывйӧ вуджӧдӧмаӧсь абу стӧча — «Северная звезда» пӧ, кӧть коми нимыслы весьтасыс дзик мӧд — «Полярная звезда».

Дзик на неважӧн Национальнӧй музейын восьтісны «Войдӧр» выставка, но рочӧдӧмаӧсь нимсӧ абу стӧча — «Когда-то». Збыльысьсӧ ӧд войдӧрыс вежӧртӧ сӧмын коркӧ вӧвлӧмтор, а роч когда-то кывйыс кутӧ ёна паськыдджык, локтан и колян када, вежӧртас. Буретш тадз пасйӧма и коми-роч кывчукӧрын: войдӧр 1) прежде, раньше 2) сперва.

Анекдот туйын уна во нин бергалӧ, кыдзи вуджӧдӧны вӧлі «Коми войтырӧс сӧвмӧдан комитет» ним. Рочӧн юргис тадз — «Комитет возрождения коми народа». 20 во сайын нин гаралӧны вӧлі, ыштӧкӧ пӧ коми войтырыс кувсьӧма, да колӧ сійӧс ловзьӧдны. Дай коми нимсьыс казялан, мый вужвойтырным, вӧлӧмкӧ, абу сӧвмӧма немся. А позьӧ-ӧ чайтны, татшӧмсяма нимъяссӧ мед сетісны мукӧд сикас войтырлӧн котыръяслы, шуам, «Роч войтырӧс сӧвмӧдан комитет» либӧ «Комитет возрождения татарского народа»? Бур кӧть, ӧні татшӧм нима комитетыс миян абу нин.

Пасйылі нин, мый шыбӧля мукӧд вуджӧдӧмторйыс синмӧ шыбитчӧ уна во нин. Матӧ быд лун ветла Сыктывкарын Куслытӧм би дорті да лыддя сэні рочӧн да комиӧн: «Вечная слава сыктывкарцам, павшим на фронтах Великой Отечественной войны. Нэмъяс кежлӧ сыктывкарсаяслы, кодъяс сетісны олӧмнысӧ Великӧй Отечественнӧй войнавывса фронтъяс вылын». Комиӧдысьясыс вунӧдӧмаӧсь вуджӧдны слава кывсӧ, мый вӧсна коми сёрникузяыс дзик гӧгӧрвотӧм. Тешкодя вуджӧдалӧны и уличвывса гижӧдъяс, шуам, Сыктывкарский городской суд комиӧдӧмаӧсь: Сыктывкарса карлӧн ёрд. Кар-каркайтӧм артмӧма. Быд коми морт ӧд гӧгӧрвоас, мый Сыктывкарса ёрд кывтэчасын сёрниыс мунӧ кар, а оз сикт, ни грезд, ни посёлок йылысь. Да и дзоньнас вуджӧдӧмыс эськӧ вӧлі дженьыдджык.

* * *

Тайӧ сӧмын неыджыд пай менам казялӧмторъясысь.

Та вылӧ видзӧдтӧг меным зэв нимкодь, мый комиӧдчан уджас пырӧдчӧны выль йӧз, коми студент-филологъяс. Сідзкӧ, важысянь нин мунан тайӧ нырвизьыс оз вош, оз пыркав.