«БУР ЮӦРЛЫ ӦШИНЬСӦ ВОСЬТӦМА»

Цыпанов Йӧлгиньлӧн «Удмурт кыввор да лыддянкуд» небӧг йылысь пасйӧдъяс

Тайӧ выль небӧгсӧ, коді петӧма «Кола» небӧг лэдзанінын, гижӧма сьӧлӧмӧн. Сійӧ тӧдмӧдӧ лыддьысьысьӧс удмурт кывйӧн, а кыв пырыс и йӧзкостса культуранас, удмурт сьыланкывъясӧн, нӧдкывъясӧн, шусьӧгъясӧн, кывйӧзъясӧн.

Татшӧм небӧгыс медводдза на. Петавлӧма, дерт, 1889 воын Вежа Петыркарын профессор Г. С. Лыткин (Ёгушлӧн) «Зырянский край при епископах пермских и зырянский язык» небӧгын «Русско-вотско-зырянский словарь», кытчӧ вӧлі пыртӧма 1.632 юркыв. Но сійӧ небӧгыс зэв нин важся, дай оз на и сюр ӧнія велӧдысьыдлы киас. Цыпанов Йӧлгиньлӧн небӧгысь унатор тӧдмалан комилы матысса рӧдвуж, вок сяма удмурт войтыр йылысь. Сэтчӧ пыртӧма куим сюрс сайӧ юркыв, кодъясӧс вуджӧдӧма комиӧ.

Автор тӧдмӧдӧ лыддьысьысьӧс торъялана кывъясӧн, кодъяс тӧдчӧдӧны удмуртъяс олӧмлысь аслыспӧлӧслунсӧ. Татшӧм кывъясыслы комиын весьтасыс и абу, шуам:

ныгыли — гортын вӧчӧм лапша; перепеч — йӧзкост пӧжас, яйысь, картупельысь, колькйысь тыраланторъя кызку-шаньга; сюлык — аньяслы юрӧ пуктантор; чипчирган — важ пӧлян, йӧзкостса шылада инструмент; тӧро — сиктса староста, важъя енъяслы кевмысянінын ыджыдалысь.

Тайӧ кывкудйыслӧн могыс — велӧдны коми лыддьысьысьӧс сёрнитны да гижны удмурт ног. Та могысь унджык юркывйыслысь, вежӧртассьыс кындзи, сетӧма и дженьыдик сёрникузя, нӧдкыв, шусьӧг либӧ кывйӧз. Найӧс автор вайӧдӧ сы могысь, медым лыддьысьысь син водзын яръюгыда тыдаліс удмурт вужвойтырлӧн нэмӧвӧйся оланногыс, сылӧн серпаса мӧвпалӧмыс, вӧр-вакӧд зумыд йитӧдыс.

Небӧг мышкас автор гырысь шыпасъясӧн гижалӧма «тау» (аттьӧ), «салам» (чолӧм), «дзечбуресь» (видза оланныд), «чырткымесь» (дзоньвидзаӧсь), «умой» (бур). Тайӧ кывъясыс кокниа пырасны лыддьысьысь вежӧрӧ, ӧд быд пӧрйӧ, кор восьтан небӧгсӧ, найӧ веськалӧны син улад.

Автор восьсӧн петкӧдлӧ ассьыс сьӧлӧмкылӧмсӧ, лыддьӧдлӧ нималана гижысьяслысь нимнысӧ: Кедра Митрей, Кузебай Герд, Ашальчи Оки, Ичӧт Микай Петров, Геннадий Красильников, Флор Васильев...

Цыпанов Йӧлгинь ачыс эз этшаысь вӧв Ижкарын, Удмурт университетса да наука шӧринса симпозиумъяс вылын, сылӧн уна бур тӧдса уджъёртыс и удмурт сикт-каръясын, сійӧ бура тӧдӧ миянлысь матысса рӧдвужнымӧс пыдісянь, и та вӧсна эскӧдана гижӧ на йылысь: «Синмад шыбитчӧ, мый удмурт пиысь гӧрд да чикыля юрсиаыс вель уна».

Автор веськыда шуӧ удмурт оласног йылысь ошкана: «Сэтчӧс вужвойтырыслӧн ӧбичаыс торъялана — йӧзыс кызвыннас лӧгасьтӧмӧсь, уджачӧсь, йӧз дорӧ бурӧсь, на дорӧ воысьясӧс сибӧдысьӧсь, идӧраӧсь, ыджыд лов кутӧдаӧсь да лэдзчысьтӧмӧсь, водзлань мунысьӧсь».

Тайӧ мӧвпъяссӧ вынсьӧдӧны шусьӧгъяс да кывйӧзъяс, кодъясӧс сійӧ пыртӧ кывкудас торъя кывъяслысь вежӧртас гӧгӧрвоӧдігмоз:

Мам йӧлӧн кӧ мывкыдыд эз пыр, йӧзсянь вежӧрыд оз нин пыр.

Ай-мамтӧг быдмӧм челядь лючки оз ло.

Велӧдчӧм мортыд изйысь дзир вӧчас, идзасысь дӧрӧм вурас.

Кынӧмыс пӧт, а синмыс пӧттӧм.

Бур гӧтырыд — овмӧслӧн джынйыс.

Бур юӧрлы ӧшиньыс восьса да с. в.

Автор вайӧдӧ тшӧтш серпаса йӧзкост нӧдкывъяс:

Кузь гын вылын кузь морт узьӧ — нитш вылын кер куйлӧ.

Майӧг вылӧ пуксьӧ сійӧ, кыдз пукӧд ӧти сера — катша.

Локтігас надзӧн локтӧ, пукалігас лӧня олӧ, мунігас — бӧрдӧ — лым да с. в.

Автор гижӧ, мый талунъя удмурт кыввор озырмӧ выль кывъясӧн-неологизмъясӧн, шуам: дӧрапас удмурт ног — кункышет (государство чышъян), наука — тодос (тӧдмалантор), президент — азьмурт (водз морт)...

* * *

Татшӧм сьӧкыд кадӧ, кор эз ло Коми небӧг лэдзанін, профессор Е. А. Цыпанов аддзӧма позянлун Финн мувывса Кастрен котырлысь чуктӧдны сьӧмтор, медым сетны коми лыддьысьысь киӧ ассьыс озыр петассӧ, кытчӧ лышкыда сюйӧма, удмурт кывйысь кындзи, йӧзкостса сьыланкывъяс, мойдъяс, висьтъяс, удмурт гижысьяслысь кывбуръяс, журналистъяслысь серамбана юӧртӧмъяс.

Таӧн коми профессор озырмӧдіс и талунъя кыв велӧдан наукасӧ, и школаын коми кыв велӧдӧмсӧ.

Цыпанов Йӧлгиньлысь «Удмурт кыввор да лыддянкуд» небӧгсӧ позьӧ судзӧдны Сыктывкарысь, Коми наука шӧринса Кыв, литература да история институтысь. Сійӧ лоас пызанвывса небӧгӧн и коми кыв велӧдысьлы, и сійӧс туялысьлы.