СИБЫРАД НИЗЬ-ТУЛАНЫС КЕРКА ПЕЛЬӦСӦД КАЙӦ...

Комияс важысянь кутлӧмаӧсь йитӧд асыввывса суседныскӧд — йӧгракӧд — ханты да манси войтыркӧд, кодъяс войдӧр овлӧмаӧсь Урал Из рытывладорын.

Кыв туялысьяс петкӧдӧны Вычегда юлысь нимсӧ манси «ванч» да «ахт» кывъясысь. Ванчыс манси ногсӧ — видз. Сылӧн юрганногыс матын коми видз кыв дінӧ, а ахт-ыс — вис, коді йитӧ юсӧ мӧд юкӧд либӧ тыкӧд.

Вычегдаыс коми ног — Эжва. Тайӧ нимыс артмӧма кывйысь кывйӧ манси ванч да ахт юкӧнъяс вуджӧдӧмысь. Эжва юлысь вож — Емва — ӧткодялӧны ханты ем кывйӧн. Ханты ногсӧ емыс — вежа. Емваыс визув, коська, повзьӧдчана. Та вӧсна хантъяс нимтӧмаӧсь сійӧс вежаӧн. Ханты-Мансийск карсӧ ханты шуӧны Емвошӧн — вежа карӧн, вошыс — кар. Сійӧ сулалӧ Об юӧ Иртышлӧн усянінын, йӧзаинын, кытчӧ ва туйӧд кокньыда позьӧма важысянь веськавны Об вожсалы да Иртыш вожсалы.

Коми эпическӧй сьыланкывъясын висьтавсьӧ Урал Из сайӧ коми войтырлӧн корасьӧм могысь ветлӧм йылысь.

Археологъяслӧн кодйысьӧмъяс эскӧдӧны, мый Об ю бердса Шеркалы да Перегреба сиктъяс дорын комиысь волӧм войтыр овмӧдчылӧмаӧсь XІІ нэмӧ на. Найӧ лэптылӧмаӧсь ыджыд керйысь тшупӧм керкаяс, вартлӧмаӧсь паччӧра пӧжасян пачьяс, вӧдитлӧмаӧсь гортса пемӧсъяс — мӧс, вӧв, ыж, порсь, чипан, вӧравлӧмаӧсь, чери кыйлӧмаӧсь. Манси да ханты велавлӧмаӧсь комилысь рӧдмӧдны гортса пемӧсъяс. Та вылӧ индӧны пемӧсъяслӧн коми нимъясыс: мис (мӧс), пурсь (порсь), ош (ыж), сиськурек (курӧг). Ханты да манси кывъясын абуӧсь ӧ да ы гласнӧйяс, абу шутлялана ж согласнӧй, та вӧсна найӧс вежӧны о-ӧн да и-ӧн, гора ж-сӧ гортӧм ш согласнӧйӧн.

Уральскӧй историческӧй энциклопедияын, кодӧс лэдзӧма Екатеринбургын 1999 воӧ, веськыда гижӧма:

— Сюсь вӧралысьяс да быд уджӧ кужӧмӧн босьтчысьяс, коми-зыряна, ёна водзмӧстчисны Сибыр муяс восьтӧмын, Из сайса асыввыв муяс овмӧдӧмын.

Коми сёрниын артмӧмаӧсь весиг кывйӧзъяс, кодъяс тӧдчӧдӧны Из сайысь, йӧгра муысь кынӧмпӧт аддзыны позянлунсӧ. Шуам: Татчӧс вӧр-ваыд Сибырӧ оз вӧтлы. Мӧд кывйӧн кӧ: тані, ас сикт гӧгӧрад, пӧтмӧн шедас вӧрса пӧткаыд да тшак-вотӧсыд. Оз ков найӧс корсьны мунны Из сайӧ.

Сибырад низь-туланыс керка пельӧсӧд кайӧ.

Низьлӧн (рочӧн: соболь) нимыс ӧнія коми кывйын лоис нин историзмӧн. Тайӧ вӧрса пемӧсыс Коми муын оз нин ов. Шума вӧръяссьыным, кодъяс тырӧмаӧсь биару да мусир перйысь компанияясӧн, вӧр пӧрӧдан да кыскалан машинаясӧн, низь — вӧй ловъя лов — вуджӧма Из сайӧ, Йӧгра муӧ.

Коми войтыр, кодъяс важысянь олӧны Берёзов (кар) да Белоярск районъясын: Ляпинын (Саранпаульын), Няксимвольын, Казымын, Щекурьяын, Сосьваын — вӧралӧны, кыйӧны низьӧс, кодлӧн нимыс абу на вунӧма рӧдвуж финн-йӧгра сёрниын. Ӧткодялӧй: низь — ханты ног нюхас, манси ног нёхыс, венгр ног нюст, финн ног ноис, эст ног ногис, ненец ног нохо.

Коми фольклор туялысьяс весиг сорсьӧны, кор гӧгӧрвоӧдӧны тайӧ пемӧс нимсӧ, коді паныдасьлӧ йӧзкостса мойдан-сьыланкывъясын. Сідз, «Висер вожса сьыланкывъяс да мойдкывъяс» небӧг водзкывйын (Сыктывкар, 1986) низь кыв рочӧдӧма кыдзи бобр, а абу соболь.

Татшӧм эмторъяссӧ ӧткодялӧмыс петкӧдлӧ Йӧгра мулысь вӧрса пемӧсӧн нэмӧвӧйся озырлунсӧ, коді сидзӧма рӧдвуж финн-йӧгра кывъясӧ.

Комиа-йӧграа вок сяма важыся йитӧдъяс петкӧдчӧны ханты фольклорын. Сідз, челядь сьыланкывйын, кодӧс сиӧма каньлы, ошкӧны тайӧ гортса пемӧссӧ. Медым мичаджыка шуны кань йылысь, ӧткодялӧны сылысь мышсӧ коми мортӧн вӧчӧм мӧтырӧн-беддьӧн, кытчӧ ӧшӧдӧны би выв пӧрт:

Каньӧй, каньӧй, кысільӧй,

Кисьмӧм сэтӧр кодь синмӧй

Менам эм жӧ,

Коми мӧтыр моз кусыньтчысь мыш

Менам эм жӧ,

Вугыр кодь кӧкъямыс гыж

Менам эм жӧ.

Буракӧ, хантъяс казявлӧмаӧсь, мый коми вӧралысьяс абу сӧмын кужлӧмаӧсь вӧравны, но и мӧтыртӧ вӧчлӧмаӧсь веж петкӧдланаӧс, дай керкагӧгӧрса овмӧснысӧ кутлӧмаӧсь идӧраӧн.

Комиа-йӧграа войтыркостса зумыд йитӧдъяс йылысь висьталӧны и саран (зырянин) вежӧртаса места нимъяс (топонимъяс). Казым ю вожын эм Саран хо лор — коми мужичӧй ты, кӧні хо кывйыс нимтӧ мужичӧйӧс, сійӧ матын коми кыв дінӧ, кодлӧн войдӧр вежӧртасыс вӧлӧма морт, мужичӧй, верӧс, а лор кыв нимтӧ ты. Тайӧ тыыс Казым ю бокас медся ыджыд. Сідзкӧ, коми морт важӧн нин олӧ тайӧ ты дорас, нимсӧ кӧ сылы хантъяс сетӧмаӧсь коми морт серти.

Ханты йӧзкостса сьыланкывъясын казьтылӧны тайӧ ты нимсӧ, сійӧс горӧдлывлӧны вӧралысьяс, кор кӧр дадюлӧн вайӧны кыйӧм ошкӧс.

Саран хо лорсянь асыв-войвылын эм мӧд ты — Саран хо вась лор — Коми мортлӧн векни ты.

Саран кыв юргӧ и мукӧд места нимын: Саран хот нёл — Коми керка нырд; Саран соим — Коми ёль — Лыхиа юлӧн шуйга вожыс да с.в.

Казым ю йылын эм Юильск сикт. Сиктыслӧн нимыс артмӧма коми ю йыл кывтэчасысь. Сиктас медводдза овмӧдчысьяснас вӧлӧмаӧсь комияс.

XVІ-XVІІ нэмъясӧ Казымса князь киподулын вӧлӧма Черикар сикт. Ӧні сійӧс нимтӧны ханты ног Хуллор. Буракӧ, вочасӧн сиктас унджык овмӧдчӧма хантыыс, да сикт нимсӧ вуджӧдӧмаӧсь ас кыв выланыс. Ханты ног чериыс — хул, тыыс — лор. Сэки жӧ вӧвлӧма и Кельчикар, сійӧ миян кадӧдз абу нин воӧдчӧма.

Кывлӧн да йӧзкостса поэзиялӧн мыччӧдъяс тӧдчӧдӧны, мый йӧгра войтырлы духовнӧй культура вылас ёна тӧдчӧма комикӧд волысьӧмыс. Комиа-йӧграа йитӧдъяс кыкнан войтырсӧ сӧвмӧдӧмаӧсь нэмъяс чӧж.