СИКТСА ОЛӦМЫС — ДЖЫНВЫЙӦ ЛЫБӦМ ЗОРӦД
Иван Ильич Белых тӧдса лыддьысьысьлы «Ӧзйы, бипурӧй менам», «Челядьдырся пароходъяс» небӧгъяс да газет-журналын висьтъяс серти, кӧні сійӧ серпасалӧ сиктса олӧм, кӧмтӧм кока челядьдыр, дорйӧ чужан вӧр-васӧ нем думайттӧг жуглӧмысь.
«Важыс уськӧдчывлӧ вӧтӧн» выль небӧгын автор бара на бергӧдчылӧ челядьдырас. Сійӧ выль ног донъялӧ вӧвлӧмторъяссӧ, кодъяс олӧны гижысь вежӧрын да быд здукӧ усьӧны тӧд вылӧ, торйӧн нин войын, кӧть гижысь важысянь нин карса олысь, чужан сиктас сӧмын шочиника веськавлӧ.
Ассьыс небӧгсӧ автор юкӧма нёль пельӧ. «Коркӧ сулавліс керка», «Быдмисны ягын сус пуяс», «Войся кевмысьӧм», «Пӧтӧлӧкын увъяс» юкӧнъясыс йитчӧмаӧсь ас костаныс «парма шӧрӧ вошӧм сикт» йылысь казьтылӧмъясӧн.
«Важыс уськӧдчывлӧ вӧтӧн» висьткудйын эм «Джынъя сабриула видз» гижӧд. Сэні вайӧдӧм кывкӧртӧдыс, позьӧ шуны, мунӧ дзоньнас небӧгыслы лейтмотив пыдди.
Сабринас Эжва горувсаяс, удорасаяс, емвасаяс, изьватас нимтӧны зорӧд. Тыр арлыдтӧм зонкаяс кужтӧг чӧвтӧмаӧсь, и налӧн зорӧдыс (сабриыс) колана выйӧдз абу лыбӧма, туруныс абу тырмӧма да. Сиктын кутшӧмкӧ ёсь кывъя шуӧма: Кузьты помын пӧ кайтӧм сабри сулалӧ... Сійӧ кадсяньыс тайӧ видзсӧ кутӧмаӧсь шуны Кайтӧм сабри виддзӧн.
Висьтса шӧрморт (герой) Аркадей, коді вӧлӧма лыдтӧм зорӧд чӧвтысьяс пиын, уна во мысти воӧ чужан сиктас, сёрнитӧ тшӧтшъяясыскӧд, аддзӧ налысь сьӧкыд олӧмсӧ, да юрас воӧ мӧвп: «Налӧн, сиктса войтырыслӧн, олӧмыс коркӧя кайтӧм сабриыс кодь. Пессьӧны-муткыралӧны сьӧдас сиктсаяс, зільӧны кыпӧдчыны вывлань, но кодкӧ быттьӧ кутӧ найӧс, оз лэдз кайнысӧ. И найӧ эбӧстӧммӧм бӧрын усьӧны увлань. И бара кавшасьӧны медбӧръя вын-эбӧснысӧ зэвтӧмӧн. Но ставыс весьшӧрӧ. И сэки налӧн синъясын пестысьӧ помтӧм гажтӧмлун».
Иван Белых кужӧ пырмунігмоз пасйыны висьтса шӧрмортлысь кутшӧмкӧ торъяланатор, коді сылы пуксьӧ серпаса ним пыдди. Татшӧмӧн петкӧдчӧ Чотысь Ира, «кӧть оз нин вӧлі сэтшӧма чот, сӧмын муртса кыскыштӧ шуйга коксӧ, кодӧс ичӧтдырйиыс вӧрзьӧдлӧма, да абу лючки бура сійӧс веськӧдлӧмаӧсь. Бокӧвӧй морт кӧ, эськӧ эз и казявны Ираыдлысь чотӧмсӧ».
«Сир Вась» висьтын петкӧдчӧ Пельтӧм Ӧдӧття, «коді ичӧтдырсяньыс быд юалӧм вылӧ велалӧма «мый» шуны, кӧть эськӧ ачыс аслыс коланаинӧ медся пелясьыс бурджыка кыліс».
Ичӧтик стӧч пасйӧдъясӧн автор вӧчӧ ловъяӧн висьтса шӧрмортъяссӧ, найӧ ясыда сувтӧны лыддьысьысь син водзӧ.
Автор зільӧ озырмӧдны гижӧда кыв, пыртӧ сэтчӧ сёрнисикасысь торъя кывъяс, на отсӧгӧн серпасалӧ войвывса комилысь оласногсӧ, аслыссикас сёрнисӧ:
Овтӧм войкеркаас вӧлі сола чериыс. Войкеркаӧн тані нимтӧма тӧвся керка джынсӧ, кӧні эм пӧжасян пач.
Ломтасны пыдыс жырйысь плита пач. Пыдыс жырйӧн нимтӧма ыджыд жырйыскӧд орччасӧ, узьлан вежӧссӧ.
Понкӧд орччӧн куйлісны онестӧм на пияныс. «Онестӧм» кывбердыс тані вежӧ вынтӧм, эбӧстӧм вежӧртаса кыв.
Рӧйлӧны ваын олысь гагъяс. «Рӧйлӧны» кадакывйӧн дженьыда да стӧча серпасалӧма: тэрыба уялӧны.
Автор мичмӧдӧма висьтъяссӧ серпаса синонимъясӧн: Жальӧсь вӧліны Ӧне Пашӧлы бурсиаясыд (вӧвъяс йылысь); Оз на овмыны сус пуясыд вылинад (вужъясьӧм йылысь).
Йӧзкостса зумыд кывтэчасъясӧн вӧдитчӧмыс вӧчӧ юӧртӧмсӧ вежӧрӧ сидзанаӧн: Гутлы сёймӧн мында и гусяліс (этшаник); Гудыр-гадыр кадся кулакалӧмысь, вӧрса сьӧкыд уджысь бокӧ пышйис йӧзыс; Гашкӧ, кузя-визяӧн ставыс бур лоӧ. «Кузя-визяӧн» кывтэчас вежӧ быд лунъя сёрниысь дыр мысти, дыр кад чӧж кывъяс, кодъяслӧн вежӧртасыс вужъясьӧма нин да найӧ оз нин кольны юр вежӧрӧ.
Ми ордын жӧ буретш и кулі Елена чожиньӧным. «Чожинь» эмакыв дінас автор содтӧ кык пӧвста асалан суффикс: -ӧ (ӧтка лыдаӧс) да -ным (уна лыдаӧс). Татшӧм ногӧн сійӧ тӧдчӧдӧ мелілунсӧ морт дінӧ, коді ёна муса вӧлӧма и сёрнитысьыслы, и сылӧн рӧдвужлы.
Сідзи нинӧм абутӧг и воисны Кирӧӧс корсьысьяс. «Нинӧмӧн либӧ нинӧм абуӧн» пыдди автор вӧдитчӧ соссян суффикса кыв форманас тавтология ногӧн, тадзи ёнджыка тӧдчӧдӧ керӧм-вӧчӧмыслысь артмытӧмсӧ, юӧртӧмыслысь шуштӧмлунсӧ.
Мича парафразаясӧн автор тӧдчӧдӧ ассьыс видзӧдлассӧ юӧртӧм вылас: Быттьӧ таво скӧрмӧма пӧжысь-шонтысьыс мувывса вылӧ (шонді йылысь); Сотчӧ пармаыс, сиктсаӧс удысь-вердысьыс, шогсьыс пальӧдысьыс, вын-эбӧс сетысьыс.
Иван Белыхлӧн висьткудйысь лыддьысьысь синмӧ шыбитчӧ и ӧткымын нелючкитор. Сідз, важыс уськӧдчывлӧ вӧтӧн пыдди коліс гижны: важыс уськӧдчывлӧ вӧтӧ. «Уськӧдчыны» кадакыв корӧ сувтӧдны эмакывсӧ пыран падежӧ (вежлӧгӧ) — вӧтӧ. А вӧтӧн позьӧ аддзывлыны важсӧ. Кыдзи гижліс И. Куратов «Вӧтъяс» кывбурын:
«Вӧтӧн аддзывнытӧ позьӧ
Ставсӧ дзик, мый овлӧ збыльысь».
Чӧскыд дука дона гобйыс. Кувны кутас, но оз вунӧд! Паныд сувтӧдӧмыс тані абу быть. Морт кӧ кӧсйӧ дыр кутны тӧд вылас, сійӧ шуӧ: кувтӧдз оз вун!
Пиляыс ва йӧрданӧ шедлі, йи пӧвстысь тракторсӧ перйигӧн, Ӧсеыс трактор улас веськавліс. Кувтӧдзыс на коркӧ аддзысьліс накӧд Аркадий. Лыддьысьысь юрӧ воӧ мӧвп: Аркадий кулӧма. Но водзӧ лыддигӧн тыдовтчӧ: Аркадий ловъя, а кулӧмаӧсь Пиля Ӧсекӧд. Сідзкӧ, «кувтӧдзыс» пыдди колӧма гижны «кувтӧдзныс». Асалан суффиксӧн нелючки вӧдитчӧмысь дзугсьӧма юӧртӧмыслӧн вежӧртасыс.
Ӧткымынлаын автор ковтӧг вӧдитчӧ -лӧн суффиксӧн, кор сытӧг юӧртӧмыс гӧгӧрвоана и дженьыдджык: Аньяс петісны Сир Васьлӧн керкаысь. Тырмымӧн шуны: Сир Вась керкаысь. Пон уськӧдчис зверлӧн кок туйӧд. Зверь кок туйӧдыс юргӧ дженьыдджыка!
Корсюрӧ Иван Белых сувтӧдӧ эмакывсӧ уна лыдӧ, а коми кыв грамматика корӧ наӧн вӧдитчыны ӧтка лыдын: Кӧсичаас дзор юрсияс. Юрси кыв комиын сулалӧ ӧтка лыдын. Кӧсъям кӧ стӧчмӧдны ӧткымын юрси сі — шу: дзор сіяс (кӧсичаас). Кызвыныс кык судта керкаяс. Кызвын кывйыс нин индӧ, мый керкаыс уна, сідзкӧ, -яс суффиксыс тані ковтӧм, сытӧг гӧгӧрвоана мӧвпыс: кызвыныс кык судта пу керка. Зэв мича сьӧд синъяса ныв. Сьӧд синма пыдди! Вир-яйлысь кык юкӧна эмторъяс нимтысь кывъяс: ки, кок, пель, син, сой, пельпом, весиг кӧм, кепысь (кодъясӧн тупкам вир-яйлысь юкӧнъяс) комиын, кыдзи и рӧдвуж финн-йӧгра сёрниын, пыр сувтӧдӧны ӧтка лыдӧ. На пиысь ӧтиӧс пасйигӧн вӧдитчӧны пӧв кывйӧн: ки пӧв, син пӧв.
Юсьыс ёсъясӧс вугравлі. Ёс вугравлі пыдди. Эз на вӧвны номъяс. Эз на вӧв ном пыдди. Финн-йӧгра йӧз сёрниын, комиын тшӧтш, гут-гаг, пемӧс, чери, быдмӧг, вотӧс, тшак нимъяс шуалігӧн вӧдитчӧны ӧтка лыда кывъясӧн, кӧть тӧд вылын кутӧны уна эмтор. Ёс кӧ вугралӧма, ми гӧгӧрвоам, мый абу ӧти ёс шедлӧма, а тырмымӧн, сы йылысь сёрнитысьыс казьтывлӧ уна дас во мысти. Сідзжӧ и номйыд шоныд лунӧ уськӧдчӧ уна, а оз ӧти!
Овлывлӧ, мый гижысь вӧдитчӧ роч нога кыв тэчасӧн: Мый дачаыскӧд вӧчны? Колӧ шуны: мый дачанас вӧчны? Ловтӧм эмакывйӧн вӧдитчигӧн сувтӧдӧны найӧс керанторъя падежӧ (вежлӧгӧ), а ловъяясӧс — ӧтвывтанӧ: мамкӧд, батькӧд, чой-воккӧд.
Василейӧс кыйис аслас тывъясӧ медмича нылыс. Тані кывйысь кывйӧ вуджӧдӧма роч фразеологизм:
Пеславліс пывсян бӧрын кӧлуйсӧ. Комиӧн торъялӧны пывсян да пывсьӧм. Пывсяныс — керйысь лэптӧм вежӧс, кӧні пывсьӧны-корӧсясьӧны пӧсь сынӧдас.
Корсюрӧ Арсень волывліс Изъюров автобус вылын карӧ. Рочнад:
Вадорсӧ аддзӧм бӧрын батьыслӧн содісны вынъясыс. Содіс выныс пыдди!
Некымынлаын автор вӧдитчӧ рочысь босьтӧм кывъясӧн, кӧть найӧс кокниа позьӧ вежны комиӧн: надея (лача кутӧм); завидьтыны (вежавны); страк босьтіс (полӧм, шуштӧм, гудыртчис сьӧлӧмыс).
«Зырымбедь» кывсӧ корсюрӧ гижӧма торйӧн. Тайӧ кывъяс бедь юкӧныс мунӧ суффикс пыдди, сылӧн вежӧртасыс вушйӧма, сёрниыс мунӧ морт йылысь, а оз бедь йылысь. Тайӧ, дерт, корректор уджын артмӧм шыбӧль.
* * *
Индӧм тырмытӧмторъяссьыс кокниа позьӧ мынтӧдчыны небӧгсӧ мӧдысь лэдзигӧн. Найӧ ньӧти оз чинтыны донсӧ «Важыс уськӧдчывлӧ вӧтӧн» висьткудлысь, кодӧс гижысьыс лэдзӧма аслас лов пырыс.
Автор пыдісянь серпасалӧ коми сикт-грездлысь талунъясӧ, сьӧлӧм дойӧн гижӧ тыртӧммӧм керкаяс йылысь, эжсялӧм ыб-видз йылысь. Ясыда серпасалӧм шӧрмортъяс (геройяс) олӧм пыр эрдӧдӧ сійӧ сиктсаяслысь сьӧкыдлунъяссӧ, налысь шудаджык олӧм вылӧ лача кутӧмнысӧ.
Иван Ильич Белыхлӧн тайӧ небӧгыс — водзӧ лоысь история гижысьяслы документ, код вылӧ мыджсьӧмӧн кутасны туявны коми йӧзлысь кызьӧд нэмпомса олӧмсӧ.
